श्रीः `
ऋकसंहिता

५4९2१५५

सायणाचा्यंविरचित्तभाप्यसहिता
पदट्पाव्य॒ताच,
इईइयच
तच््वविवेचकर्थयपरसारकसमित्यापररितः तुकारामतात्याभिरूयः,
गणपतकप्णाजीमुद्रायंचाख्याधिपतिः आत्मारामकाद्नोवाजिष्यः;
। इत्येवाष्यां
वोटसोपाहमरामहोपाध्याथराजारामशाचि,
गेरित्युपािधशिवरामशाचिम्यांशोधपिल्वा
मुंवच्यां
गणपतरुप्णाजैमुद्रायेब्ाय्येमुद्रयित्वा
प्रकारिता,

तस्याअयंभथमोष्टकः
--+

शकाब्दाः १८१०

प्रस्तावना.

अस्यगरंथस्यांकनक्मः-पथमं स्पूराक्षराकरक्स्वरा । ततोधः रवित्स्वसक्षरस्त-
स्याङ्चःपद्पाः । ततोधसतेत्योपिरष्यक्षरं सायणाचार्यिरवितंशाप्यम । एवंस्वनक्रमः॥
प्रतिपष्ठमथोभामेभाष्येअन्ययंयेष्योगहोतपमाणानां तनततरागतानां तत्तच्छाङ्गतमतानां ना-
दणादिवक्याना्मैकन्यान्नःरिप्पण्यांरूतोटकवगदीनां । किंच भाप्येपक्रियायामागतानां
पाणिन्युणाद्िपिटूपूत्राणां शीोप्थानार्थं वणौनुक्रमेणसूचीचद्चताद्िती याकि । तथाप
विृषठोपरिभागे अध्यायवर्गमंडखानुवाकसक्तानामंकागिन्यत्ताः । एवंुमोधीकरणाथैमत्रपुसत-
केकर्मौमीरतः।

क्यंहिता
समाप्या, पदपाठसहिताच.

--<>&‰<
उपोद्ातप्रकरणम्‌

श्ौगेशायनमः श्रीसरललेनमः वागीशायाःहमनसःतवथानामुपकरे। ्यनवारुपर-
पाु्तनमापिगनानन्‌ | १ ॥ यत्पनिः्थतितेदायोवदे्योऽपिेनगद।निममतमहद
ग्वातीेःवरम्‌ ॥ २॥ यतकद्षणवदूषदधदुकमहीपतिः । आिशुन्ाधवाचा्थवेदाथस्य
पकाने ॥ ३ ॥ येपरोतरमीमंसेवयास्यायातिसङृहाद ] रपाटुमाधव चयददा्थवकुमुयतः
॥४॥ आध्वर्वस्यय्ेषुपाधान्याद्नारूतःुरा । यलुेदोरीवार्थरेदोवयाकरिप्यत॥५॥एत-
लि्थमाध्यायःमोतव्यसम्पदायतः । वयुलनस्तवतातर्वोदधंशकोतिवदधिमान ॥६॥ भव
केषदाह हु-कवेदस्याथमयनसर्ाातलाद्‌ अग्यिप्मिदिन्ययेना््हिवाय तद्या
-स्यानमदरुकम्‌ माथम्ेर्यसकतेविसषम-साधना्वहुतक्षःामानिन रिरे । छन्दा
-तिजशरितसमायभुसतस्मादजायतेति । सदैलधीषापरपङ्ुकतलाव, पसेन्वरादय्नाधजनीयातू- -
पनीयातसरवहुतःसहयमानाव्‌। यदपीनरादयस्तनतव्रहयनते तथापिपरेशवरस्पैेचरादिमे-
फा्यानाद्विरोधः । वथाचमदव्म-दंितवरम्रिमाहुरथोदि्य्स्णोगल्माग ।

व्याख्यातृत्वेनियुज्यताम ४

१ सप्राहरृपतिंशनन्सायणायौममानुजः। सवैवच्यषवेदा्नाः

` हयकतोमायवार्येणवीरवुकमहीपतिः । अन्दगास्ायणाचार्यवेदाथस्यप्रकाने इत्यथिकमेक
सनमुस्तके । २ ऋक्संहिता अष्टमाष्टकः ( <» चतुर्थाध्यायः ( ४) अष्टदरोवगः

(१८) । ३ कऋवहितायांमषटमाटक चतुथभ्यायस्यसमदशेवरभ ८ ^, ४. १५. 21

४ क. सु. २,३.२२. ।

न्‌ कक्तंहिताभाष्ये

एंसद्वावहुधावदनयियमातरिानमाहुरिि । वाजस्नेयिनश्ामनन्ति-तदयदिदमाहुर
यगामनलकनदेवेतसमवतापिसरिरिउसेवतदवति । पस्मातवैरपिपरमेन्वरएवहूयते
नकेवररवापठपाथम्येनायहितचम्‌ किन माद्दाढयहेतुवादपि तथाकोतिरीया्भामन-
नि-यसयसानानुपकियोरिथिवदवातददमिति ।तथाचसर्ववेद्गानिबाह्मणानि-

यैविग्ासदाठयाय पस्वाक्मिनृचतोहनिमवक्डेगियनदगोए
पमतताध्वुगापयोज्याकोवहवभान्नात । सानाततवपा्गाधित्वपसिदधम्‌ । आथव॑गि-

क 1 स्पनाधीयनते अतोऽन. वदैरदवतवाद्‌ अभ्यर्हिततम्‌।
गा्तमायम्ेनसनक्ुमारंप नारदेवाक्यमेवमामननिः ऋेदभगवोऽध्येमियनुदंसा-
मदमायवषंमेत । मृण्ठकोप

ऋेदोययुवैदःतामवेदोऽथरवणदति । का~
पनोपनिपदमचरपदुकेणाप्ययतमेवमागननि ऋग्यनुःसामाथर्वाण श्तारोवेदाः,

पदामगासाश्लारमादृभरवन्तीपि। एवंसवनोदाह्रणीमम्‌ तस्पात्‌ ऋगयेदुस्याभ्यर्हितस्या-

। पायते -गल्ते्ययनरतारायगतरययगी
केवमायमयम्‌भ्तनसयु यन्ानुषठानाथताद्‌ तनरृयजर्दस्येवमधानलाव्‌ तद्चाल्या-
भमेवादौयुक्तम. । तसाधान्यंचकाबिदगेाह पोपमा्तपषवानणायतरवोगायतिश-
करीपु । लीपदतिजातमिसपमबोनििमीतरतद 1 एतस्याकचस्तातर्धनिरुक-
कारेयात्कःंषि्दृ ि-ृविकणावि दनियोगमापे पनरपिएवपयेिदमो
व गापमत्तपु्वानहोतमषनी पि । थः-लशबद्एकशष्दपयौयोहोद्रि-

पकारेस्लकीय र
नायमिति भनक्ेोणणा
आ

पष्टिः ।अरवनीत्ययुमर्थचकृशब्द ॥
ना गते नयादेव्िरोष िमावरपतसाधनमिशबेृगयन्युपतेरि

भोेलयदाभिम तिःस्तुविकर्मणःशक्ष-
५५ ० दिमगय र च 4 न निप भस्यायमर्थः-
फाधेयेनसीकियावायिनोगय धातूनाममे-

चः एगहुगमयार मयतोहतनोगमव र ग्द ृक्रीरबदस्तुशक्रोतिधातोरु-
प लज रितेषा्यृतसिः कलि भ 1 अथीं
तनाम नपा दिति। भस्मायमर्थः-तहनाभकरकक-

उपोद्वाप्रकेरणम्‌ ३ `

विग्नातेजदिवदातदोतनेपरस्ततेपणयनादिक्मणिविद्यामनुतताददति त्ह्लपःेणेष्यामीरयेव
सम्बोधितःपन ओोमूपरणयेतयनुजानाति रचनलादेदवयोकसवैकमभिज्ञः तसायेग्तीष्
दतद्ृत्तातंरविपरमदेसमाधातुचसमथदवि ! तदतामर््यैछनयोगाामनन्ि-पषएवयत्तसस्य
मनंश्चवार्चेवनीतयोरन्यतरांमनसातस्करोतित्रक्षावचाहोताध्वयुरुद्राताम्यतरामिति । छसो
य्तथमाद्राहित्यायमनात्म्यगनुसन्धेयः वाचाेदत्रयोक्तमवरापनीयाः तवहोवादयसर-
योमिरिलावायागंसतवनि ्तावेकएवमनोूपयज्र्त्लमिसत्तरो पि तस्माद्‌"
स्यासिसामरध्यमिति। अथदतुर्यपादविडृणोमि-यङ्तस्यमानांविपिमीतररोष्रपव्युरष्वर-
युरष्वरयुनक्यध्वरस्यनेतेति।भस्यायमथ॑ः-अध्वयुनामकपएकक्रविग्यत्तस्यमात्रांस्पंपिमि-
मृतिविरेयेणनिपादयति मीयतेनिगीयतेदतिमावाःसत्सं तनिप्पादकलषाध्वयोनौमनिवचना-
-द्वगम्यते भध्वयैरियक्छान्दस्याप्रक्रिययादुपजकारुनःपक्षिप्याध्वरयुरितिनामसम्पाद्नीय-
म.अध्वरयुनकीतयवयवा्ः अप्वरस्यनेतेतितासरयादति। एतदेयाभिपेत्याध्वयुवेदस्ययागनि-
पाद्कद्योतकंनिरधचनेयास्कोदर्शयति-मवामननाद छन्दासिष्ठादनाद स्वोमःस्तवनात्‌ यनुर्-
भतेरिति । एवंसत्यष्वयुतम्बन्धिनियलुरदेनिपमनयक्तशरीरमुपनीन्य तदोकनितौस्तोतरशसरलूपा-
.मवमवाितरेणवेवद्यनपरयते इत्यप्जीन्यस्ययनुवदस्यमथमवोव्यास्यानपुकम ततरर््वसाक्ा-
मृाभिदलाठ. उकयोरमयेपथमवक्रम्याल्यानंयुक्तमि्युेद्इवानीन्यास्यायते 1 मनु पेदषए-
- बृतापनासि ुस्तदवान्तरविरेषक्रेदः तथाहि कोयवेदोनाम नहिततरक्षणंपमाणं चासि
मृचतदुभयम्यतिरेकेणकरिथिदरसतुमपिखखयति रक्षणममाणाण्यांहिवसतुसिद्िरिपिन्यायविदाम-
तेम प्त्यक्ानुमानोपमानागमेषुपमाणपिरेपिष्वन्तिमेवेद्इतिवहक्षणमित्चिद न मन्वादि
स्तिप्वतिम्याेः सेमययतेनसम्यक्परोक्षानुवसाधनमितयतस्यागमटक्षणस्यवाखगििद्दा-
वाढ अपीर्पेयलेततीतिविशेपणाददोपहतिेव. न वेदस्याप्पिरमश्वरनिरमिततेनरौरपेय-
त्वाद्‌ शरीरधारिजीपुरुषनिर्मिवलाभावादपौरूपेयवमितिषेव न तहसशीषपुरुपहयादिश्ु-
दिगिरीम्वरस्यापिशरोरिलार्‌ कर्मफरुल्पशरीरधारिजीवनिर्मिततवापावमत्रेणापौरपेयतंवि-
यरितमितिषेद्‌ न जीवविरेपैरभिवाय्वादिववदानामृतादितलाद फेद््वामेरनायतयपूर्े.
दोधायोःसामेदभादित्यादिविश्रतेः । ई््रस्याग्यादेरकतवेननिमं वृव॑व्यम्‌ माह
णासकभशमद्राशिर्वददुतिषेद न शटशोमर्ईशंब्राक्षणमित्यनयोरयाप्यनिर्णीविलादतस्मान्ा-
„ स्िकिथिद्दस्यदक्षणम्‌ नाितित्सद्धायेममाणपश्यामः ऋगदभगवोष्येभियनुदेदसामवेदमा-
यर्वणंसतु्थमित्यादििाक्यंममाणमितिचेद न तस्यापिाक्यस्येेदान्तःपारिविनालाश्नमतपरस-
१ नि०५.१३.। २ देतरेयत्राह्मणेपमपेचिकायादात्रिशेखण्डे { ५३२. )।

् ऋवसहिताननाप्ये

दाद्‌ गखटुनिपुणोपिखसकं घमरोुषविदिति । देदैएद्िनातीनानिःमेयसकरःपरदत्यादिस्च-
तिवकय्माणमितियेद.न तस्यापयुक्शरुतिमूदवेननिरारुततयाद | पयक्ादिकंद्चितुम्ययो-
ग्य । बेदविपाहुखोकपिदधिःसा्जनीनापि नीदेनभङ्यादिवदान्ता । तस्मादक्षणम-
माणररिवस्येदस्यसद्रावोनादगीक्शक्यतदपिषुवपकषः। अप्रोच्यते-मत्रत्रासणातकलववाव-
ददु्यक्षणम्‌ अतर्वापलम्योयङपरिभापायमियमाह-पवत्रासणयर्वदनामधेयमिति । तयो
सतुखरूपमुपरिणानिरभण्यते अरीरुपेयवाक्यतवभिदमपिादृशमस्मागिर्विवक्षितं वादृशमुच््र
श्षटीभविप्यति पमाणात्यपियथोकशुदिस्तिटोकमसिदिरूपाणियेदसद्धविद्षटव्यानि य्था
सुरपरादिद्रव्पाणांखपकाशकतवाभविऽपिसूर्यचन्द्ादीर्ास्वपकाशकत्वमविरुद्धम.तथामनुप्या-
दीनाघस्छन्धारोहासविऽप्यकृण्ठितगकतदस्येतखस्तुमतिपादकलयवत्स्वपतिपादकलमप्यस्तु!
अतपएवसंपदायविदोऽकुण्ठिता शरपिवेदस्यदशयन्त-चोदैनाहिभूंभवन्तभविप्यनंसषमवयवरहि-
तेविपरुटमिदयेवेनातीयकमर्धशक्तोत्यवगमयितुमिति । तथासति वेदगूखायाःस्छतेस्वदुषयमूला-
यलोकमपिद्ेथपामाण्यदुवौरम. तस्माक्षणप्रमाणसिदधविदोनकैनापचिवीकादिनापपोरश-
क्मद्रिस्थितम्‌ ।ननु अस्तुनागयेदाल्यःकश्विपदाधैः तथापिनासैीव्यास्यानमरहति मपमाणचे-
नानुषयुक्तवाद नदिविदशमाणम. तठक्षणस्यततरदुःतंपादलाद तथाहि सम्यगनुधवसाधर्नप-
माणपिपिकेविदक्षणमादुः अपेरवनधिगता्थगन्द्घमाणमित्यायकषते नषेतदुभरयिदपवति
मच्ुत्राह्णासके सिवदः तम्रा विद्योधकाः अर्म्यक्सादड्न्दुकरषटिरितयेकोमघरः । याशसि-
न्यायिवमपर्पयाविदद्ियन्यः । सृण्येधजगैरीतुपेरोतूदपपरः । एवं भापान्तमन्यस्वृपटमर्भे-
प्याद्पदाहायौः । नसेतेमेवे कशिदप्यथेवरष्यते एतेप्वनुभवरवयदानास्वि तदातत्सम्पक्तं
तदी पसाधनववेचटूरापेतम्‌ । अर्थःस्विदासी दुपरिस्िदासी शदितिमचस्यमोधकलेपिस्थाणुवौ
पर्पोदेत्पादिवाक्यवत्सन्दिथाथमोयकवानास्तिपामाण्यं जओेयेवायस्ेनमितिमवोदैषि-
पयः खध्तिमनदिसोरितिकुरविपयः 1 शर॑णोतग्राबाणदतिपापाणविपयः।पतेषवकेतनानावषु-
रपापाणानाचेतनवत्सम्योधन मूयते रवेदरीचन्दरमसायितिवाक्ययद्विपरीताधयोधकवादृमामाः
ण्म. एकएवदोनदवितीमोवदस्े । रहौणिसरस्ोयिरुदाअयिचम्पामितयेतये्तुत्रमो-
सौयनीवमदमोनीतिवक्यवद्यायातयोयक्ताव, अपामाण्यम्‌ आन्दुनिवतिमव्रोपजमान-
9 यावल्वयस्छतोलाचाराच्यायेम्लो, (६०) 1 >. आपरस्तेचपत्रेरयमाध्यासि । ३ शाव
रम्ये चोद्नारन्णाषमद्नि सु०२.1 2 क स-२.४.८.1 ५ क सु.ए.२.२४ । ६ कसु
८५२. \ = प्ट" ए.८.२.१९.1 ८ ऋ सं-८.७.१७ 1 ९ तसिसोयसे, पर्क. मपा, प्रथनी

तुवा ( १-२८१-३१ १० ते. प.१.३.५३.। 9३ तै. सं९५११.1 ` १२ यः स १,२.१.।

उपोह्ातपकरणम्‌ ५

स्यकषोरकटिभदेनभिरसरेदनंवृते । शंभिकेशिरभरोहयोगयन्तीमृममेषिमम्रोपिवाहकारे
मङ्टारणार्थपुपपनिमितायाःयुभिकायावखष्वोःशिरस्यवस्थानंनरते । तयोभमवयोर्क्ि-
सिद्ाथानुबादिलातू अनधिरता्गन्टरववंनास्ति तरमातमच्रभागोनपमाणम्‌ । अरोच्य- `
ते-अम्यगादिमव्राणायर्थोयास्केनमिरुकयन्थेऽवयोधिवः तत्परिचयरहिपानामोधोनमच्रा-
णदोषमावहति । अवएवावटोकिकन्यायमुदाहरन्ति-नेपरथाणोरपराधोयदेनमन्धोनपश्यपिप्‌-
सुपापराधःसभवतीपि । अधःस्िदासी दितिमवश्चनसन्देहवोधनायप्ृ्तः ितरिजगत्कार-
णस्यपरव्तुनोतिगभीरतंनिशेतुमेवपदृचः तदर्थमेबदियुर्शाचत्तमदायरहनर्ोपवमधःसि-
दित्यनयावचोभद्योप्यस्यति सएवाभिपायरप्रितनेषु कोभदविदेतयादिमतरेपुखीरतः।
ओपध्यादिमवेप्वपरिचितनाएवतत्दभिमानिदेवतास्तेनवेननाप्नासम्बोध्यन्ते ताश्चदेवताभगवता
वाद्रायणेनौभिमानिग्यपदेशस्तिवतिसृत्रसत्रिताः । एकस्यापिद्दस्य स्वमरिप्ासहसमूर्तिसी-
- काराव् नास्तिपरस्परव्याघातः। जदादिदरव्येणरिरक्केदनद्टोकपसिदवेऽपि तदभिमानिदे-
वतानुगरहस्यापसिद्धतात्‌ तद्विपयवेनात्ताताथेज्ञापरकलम्‌ वतोक्षणसद्धावादस्तिमवरेभागस्य
प्रामाण्यम्‌ । एतदेवािमित्यपरगवान्लैमिनिरमत्राधिकरणेघ्राणांविवक्षितार्थतमसप्पव वा-
गिचसूप्नाणिक्रमेणोदाहृत्यव्पा्यास्यामः तवपूैपकस्यति-ैदथैशाादिति १ य-
स्याथ॑स्याभिधनिरमर्थोमन्रः सण्वाभियेयोयस्यशासस्यनासणवाक्यस्यतदिदैवाक्येतदधश-
सरम तस्माच्छास्राद्विवक्षिता्थोमवदत्यवग्यते तथाहि उरहपरथसवेतिमत्रेणपुरोडाशमथन-
म्िधीयते प्रोडाशंपथयवीतिवराहणेनापितदेवािधीयते तथासतिमवरेणेवपतीतवाव तद~
धैमोधनायप्रटृतंनालणवाक्यमनरथ्कस्याव्‌ मत्रस्याविवकषितार्थतेतुविनियोगवोधनायनात-
णमुपयुक्तम. वस्माम्मचाउतवारणेनिवानुष्ठानमुषङुवंन्ति । ननूचारणाथेेसतयदपयोजनप-
रिकिल्पयत अथीभियायकवेतुदटद्येत तस्माद्राह्नणस्यानुयाद्तमश्युपेत्यापिमचरस्याभिधा-
नाथैतेवत्याशंक्य उत्तरसूतरयति-याङ्यनियमादिति २ अर्भमपादिवःककुदित्येवभेववा्यं
पतित्यमिपिमवेनियमउपटभ्यते अर्थपत्यायनतुमूरा प्रि रितेवं्युकमपटेपिभरवत्येव तस्मा-
नियुतपाठक्रमत्ताफ्याय उद्धारणमेवमवभयोजनम। ननुपाठकमनियममातस्यादृटर्थतेपिम-
चपाटोऽ्थबोधनाथंएवेत्याशंक्यतनदोपान्रस्तयति-दुदशात्तादिषि ३ अंमीदगीवििहरेति
भरेपमचःयोगकायेपठ्यते तव्वाधिविदहरणादिकरमा्पिणाध्ययनकाटेए्वस्कर्व्यवेनवृद्धम. `
त्स्यचधुद्धस्यार्थस्यपुनरमव्रोचारणेनशासनमनर्थकम नहित्तोपानत्केपदेपुनरपयुपानहंमतिमु
१ बोधायनसूत। २ऋ० सं ८.५.१५. 1 ३ बह्मा ० । ४ जेमिनिसूत्र
मभमाण्याभे- ५ तै. स3. १. ८५६ ऋ० सं ०६.३.३९. । ७ त° सं ६.३१ ।

६ क्रवसंहितासाप्पे

न्वि। नतुवदधसयाथस्यामादिकविस्मरणपरिहारयमवेणस्मारणमस्वित्यारोयान्योषर"
यति-अविदयमानवचनादिति ४ रवारिभृदावयोभस्यषददिशररपदसतासौ भस्येतिमच
आन्नापते नलटुतुःङलायुपेतंकिथियहसाधनविधते यमचपदिनानुस्पयेते नन्वीदपी
कामिदेवरास्यदितयाधङयान्ंदोषंसयति-अयेतनेअर्थवन्धनादिपि ५ आपयेनायसनं
शृणोतग्रायाण्तयादायपेतमेदव्येेतनो वितरकषणश्वणावर्थदधाति सचायुकतः-नन्दभिमानि-
व्यपदशद्पिवेयासिकशासेसनितवाद ओपध्पादयभिमानिचेतनदेवतातविवक्यतामितयाशङ्भय
-दोषान्तरस्‌उयति-अविपरिपेथादिति ९ अंदितिरयोरदितिरन्तरिक्षमितिमवभ्नायते । दे-
वस्तेवान्तरिपषमित्ययमर्थोपिपतिषिदः एकष्वर्दः सह्लाणिसहसशेपेरुदइत्यादिफम-
पयुदाहुतवयम्‌ननुत्वेवमतादपिातवमेयत्पादिवदन्तरिकषादिहपविनादितिःस्सूयते एवमेकस्या-
पिरदरस्ययोगसामर््यादहुख्पस्वीकारोऽस्त॒ ततोनार्थविपरविपिधदत्याशङचदोपान्तरंसू्यि-
स्वाध्यायेषदेयचनादिति ७ पूिकानामकाचिद्योपिद्षवा्ेकरोति त्तत्तमौपिमाणवकःस्वा-
` ध्यायग्रहणार्थकदारिदवयावमवमधीवि नचतस्याथकाशनविवक्षास्ति पतिगुसवमहारत्य
भधस्याप्यमानलाद अक्षरयहणयव्तमचमन्यां मव्ानश्यस्यति तथसाध्यायकारठपत्ि-
प्यवातमवरोयथापूिकापतिसवार्थनदरते तथाकर्मकारेऽपिस्वार्धनवक्ष्यति। ननु त्रमाणवक-
स्पाधवियक्षानास्ति पूणिकाप्पवयोदमक्षमा कर्मणितध््ोरथैविवक्षाविधते बोधश्वसंभवती-
व्याशक््यदोफनतरंस्यति-भविक्नेयादिति < केषांचिःमवाणाभर्थोदिदातुनशक्यते वयथां

अम्पकाददनरकरिरस्मद्येकोमवःसृण्येवजीरीपरीदृहत्यपरोमवः। ननु श्टशमवाथैमो-
धपिवनिगमनिषण्डनिरुकव्याकरणानिगदतानीत्यागक््चदोषान्वरसप्तयि-अनित्यसंयोगान्-
पानथक्यमिषि९ किन्तरैप्वन्तिकीकेटप्वितिमयेकीकरोनामणनपदं

दआन्नातः | तथानेचाशासं

मामनगरं पमगन्दोरमेसयेतेअर्थाभनियामा्रौताः। तथासतिपाक्ममगन्दाननायंमवरोभूवपुवेदति
गमे ॥ पेवमिलदयेालादिभिरेतभिषचाणापथेमतायनाचैनास् किनतूचारणाद्द-
योपेवपूसक्ः 1 त्रसिदान्तंसूत्तयवि-अविशिस्तुवाक्याधैदति १ ०वुशब्देनमन्राणामदश-
शपुयारणमावेवारपवि करियाकारकबन्धेनपतीयमानोवात्या्थेरिक्वेदपोरपिगिषमवणास-
रि पृथारेकेभ्यफायामनापिवास्पमृचायेवे वयविदिकियागमयोगेऽपिदयम्‌ मयेणमकारि-
तस्वथे(ऽनुषाएकयते नलपरकारितः वस्मान्मग्रोचरणस्याधपकागृनह्रमेव्भयोजमम्‌ 1
मवृ भभिरसिनार्सवव्यारष्यषुभेनलाटन्दसाद्दतिमष्नमैः तमैवमचेणपर्वतिप्यम्या-
१ प्म स*३.८१०॥ 41 ------

& > करण्सं* १,६.१६.1
४ ितिरण्वभ्तोतिमच्चैप्व, । १

0. क्क ० सं० ३, २, २१.॥
५ तेर सं०४१.१॥

उपोद्ातप्रकरणम्‌ ७

दमि पुननोहणेनतां चपुभिरपिमादतते इतिवियीयते (तदेतद्विषानवत्पकषेषयर्थस्याव इत्याशङ्य
- ततरसूरयति-रुणा्थनपुनःशुतिरिति,9 १ मतवरेणमतीवस्यवाथैस्त्रालणेयतुनःभवणेतदेतचदुः

. १ तेणतं० ५. १. 9. तैत्तिरीयशाखायासंहिताकत्िपयत्राह्लणभागमििता नाह्मणम-
पिकेतिपयमंत्रभागमिशितं तत्सारखतपाशनुसरिणेतिज्ञातन्यम । अमिचितपारस्तुसंहि-
तामाह्मणयोमत्यापाद्गृदयोक्तकांडानुकानुसरिणबोद्ध्यः। तहुक्तसंरकाररलमाच्यामः
कांडानांंकीर्णत्वेनयथाकांडमिदानीमध्ययनारसंभवान्काडानुक्रमणिका्यासार्वतपारस्या-
प्यभ्यनुङ्ञातत्वाच सारघतपष्निवेदानीमघ्ययनमस्ति सारसलतकथाचेतिहास९राणादौपिः
द्धा. ्ाकांडनिरूपणावसरेसंस्काररल्नमाायारुपन्यत्ता-यथान्रहलतमायां डव साःतामगा-
यनात । तेखदुतेजसाूरंच्ासभामध्ये्रखलत्यस्मयत्‌ । वतःकुदोमुनिःपरलतीशशप
मर्ययोनोप्रनायलेतिं । ततस्तंदेवीभसादयामाप्त भगवन्विपगृहेपरनायेयमिति । ततःसमु-
निस्तयेत्युस््वाजगामं 1 ततेदिव्यत्रियग्रहेनायत । ततेवेदविदृभर्तासमाप्यवियानिधिपु्व
रतोपनयनंपितासारण्वतेवेदमध्यापयानाप्तयथावृद्धक्रमेण ॥ ततस्तं वाक्त्वादल्पमेष-
संपिताताडयामासपृष्वेण॒दठेन । ततःसोरोदीव सापितद्ापुतमादिग्यातिदुःखितानभूव ।
अभुपू्ीतेवागीशानिवायचपुनः तेतःसावितयामातयस्याःकस्याःसुतोनहिं ! . भाप्यमां
तास्यतेवालोमममाणभियःुतःततश्रवु षटिकलाः सर्वन्वदान्त्तागान््रह्व्रिचापर्यतान्पा-
रततायसरलत्युपादिषत्‌ 1 सत्पिपासानिवर््यवायुषारणंचोपादिशत््‌ । ततःसंपूर्णवियो-
सोुरकत्ैवसन्ुनिः । तपस्तेपेमहाभागेदिवैरपिसुडष्कर्मः ॥ ततःकाठेनमहताद्यनाद्
हिरमृत्किरु । कुरकेत्रसारलनैच्पष्मतरवायुधायंमाणंतष्विदच्छः । तमूनुमुरयःतवशा-
सदेहीतिनःममो । अरशकिनमेोविप्रायद्िगाकंमवेद्वि 1 सारलतोमृनिःमाहतेभ्येदिरीति- '
चंडिकाम. । सुतशाकंषरदास्यामियदिशकिनतेच्चङं । शाकंभरीतिमुनिनापरसनाकास्ति.
तदा । शाकाहारास्ततःस्वेपुनय.रुतजीविताः 1 दुभिक्ेविनिवृत्ेन्पध्ययनंना्मरन्त-
दा 1 अन्येोन्यममिजम्ुस्तउच्रेतश्चनकेचन । ततोविस्फतेदास्तेवमवुर्ुनयेभृशमर । त
तोतिद्धुःखितेषुमुनिपुनाप्देनोक्तम । सारसतेरूततर्ववेदाध्ययनंगत्वा अध्ययनंकुर्ध्व-
मिनि 1 वतस्तारलतंगर्थयामाम्ुः । अध्यापनंकुरुप्वभगवनिति 1 ततःसास्त्रतः
प्ाधितश्चतुःयषटमुनिगणसरसेम्यश्चतुःषषटिसहसवेदानण्यापयामास । ततस्तान्तेदांस्तच्छा-
खिनम्ाकल्येनाधीतवंतः । तेततिरीयसाविनस्तु साकल्येनाभ्ययनंरुत्वासरववेद-
विक्षणचित्तिरीयशाखां्ान्योन्यमूचुः अरौ अतीवविस्मयोस्मकंसर्वत्रिलक्षणांण- -
घामध्यापंपविस्मास्मान्मुटान्रुत्वानिमिताम ततभवैतैततिरीयशाखिनःसभयपारत-
तपुः ना्वेदस्ययाभ्यापितम्तर्वेद्विदक्षणत्वादिति । ततःस्ारप्लतम्त्वावरियेश्रसुनी-
म्माहवयः यथयनमवेदैद-यतिज्गातुकपेम्यदमर । अमिम्बेशनेकुर्याभवंतोवाचमीप्वाम.1 तर
मभुमुनयःसवैवचरनयच्योदितम्‌ । यद्िदक्रमविप्रमनिज्ञाकुमहेवयम । तवःसारततेनसः
हिताम्वुनयत्त्रतत्रमुनीन्‌गत्वानिर्णेतुनगक्ुमदतितैरक्तात्रतलाणंजम्ु्य यापयति ज्ञानि"

४, ऋवसरिवाभाष्ये

सृष्पारक्षगरुणविधाना्धवेनोपुज्यते एरस्यविषानस्याभि यदु्णपच्राणामप्येवेनकेना-
पयकैनाभिरदीयित । ननु इमामफृणनशनास्मलत्वाणिवानीमादचछयतमचसामषपदि-
वास्यरशनादानस्यपनवसिणवाकंविनियोजकमा्नायेे वेदेवघम्पेत्पधेमितयाशद्न्योत-
सूसयति-परिसेप्येति १२ गदमापिपारनीना्त्दविनिपेषःपपिति्या वदथ्यालणवामय-
म्‌ ननुपपिसिस्यायावयेेषापपुयुः भद चडतिगनदः रथनादानरक्षणेस्वार्थनद्ाव्‌ तनिपे-
धरक्षणरास्यगदस्यकस्येव रशनावसमान्येनपािमदभरनायाआदानंयाष्यतेतिवि-
येदोयाःमदे गंसनायाभ्तवाद तथादि लतेपरकरणपायन्यथानुगपस्यामवेणनिना-
दुनेु्ादितिवकयपरिकिस्पते तेनदवम्येनमवरादानयोःसपयनयेपिदधेसति पशवाकििविपय-
मृदानमितिवीकायारिदरादमनामायस्यादानमुपेयगदभरतायाःपािपक्व्या सायविम््येे
द्यव्वाभिानीमिनिपतयकेणवक्येनमव्रादानयोःसवन्येसतिटिङनद्रशनामतरेप्राघमादानम्वा-
िधानीमितिसुयधिरेेव्यवस्थाप्यते ततोमवस्पनिराकाक्घलान्‌ गदभरशनायाअपष-
लासातिपाभवाधः अतद्वनिपेधारथोनकससयते विष्यथधनायन्यते तवकुतोरोपत्रयम ईट
शूमपागि्पमेवगदैमरुनायानिवारणमग्पितयपरितिच्यरिठविवम. । ननु उत्यथस्वेतिपथ-
सतीनितरीसणवेययवदवस्येपेतयायषयोचयति-अथैवायेति १३ वाश्व
भष्यति अस्स्ाधवाद्‌ः यत्रपरिमेवतयथयतीति तेनाथेवदिनर्वन्धायत्ाह्णिविषिःपणव-
ते । मनु प््थयनीयनेनेयविधिप्देनपयनमनूधयकपतिःमेतयादिनाधवदिन्तोतव्यपरिवतुप-
` थनेदुलम्मितयाशयोनरंततति-ाहिथानादिनि १४ अध्वयुतुतेडाशमुदि्यमते
भ्पस्ेतवमिपते तस्मादूमिथानाद््ककमथनपारम्‌ यथादेकेयाकू्वितिवरतेमकार-
यतेव तथावापिविणयसेनिरतथयतेव पदुम. भिधरूधादिवदुनिषटतरमनियमा-
दम्य वरोरएवप्यनि-पिदपरमिवि १५.परदतीयसप्रोरमस्मतक्ेऽ्य-
विहम्‌ नहिययपाय्समनियमददटनिवारपामः विवर्िमवोचारगेननायमानमर्थमःयायनं
स
य
1 अन्यर्यान्ययनकनास्तीनि तनदततरायमुनीसीह्‌ सत्यन-
पामकमायनुनसमोमयरतति चसमासत जितं नामिषेशनोकर्तमितीतिदापः ।
१ तच ०५१०२) दुमानगृन्णनरयनापृनस्यत्वादिनतर्का्टथमाभ्ययिद्ितीपा-
भूयाकिम्य्निनस्पवदमानपृम्णतर्ृनाशस

म्र येत्यन्वामियानीमदतैदूतिषेयमकाप्द्मभम-
पपारदद्विनोयातृवाकेनातणन. { = गतै० न्रा २.२.८१ ` ` +.

उपोद्ातभकरणम्‌ - ९

दृष्टमयोजनलाव नेि्ितव्यमिवेतायदेवद्रूमः । ननुपरोक्ंणीसादयेतिमवोवुधेवार्थशा्त
वदपुक्म. सोपानत्कस्यग्रदस्योपानदृन्तरात्तभवादियक्तमितिचेव्‌ तत्यपरिहारंस्जयति-स-
मषकर्मणोगहानुषटम्ःतस्कारतवादिति १६. सम्ेपकर्मणोगहौतलटुक्तदोपोनोपलयते वु-
दस्याप्यरथस्यमवेणेवानुस्मरणेसतिनियमाव दटटक्षणस्यत्ंस्कारस्यसनद्धावाव्‌ । यचोक्तम्‌
" चंलारिशढतिमव्रोऽसन्तमेवाथमभिषचदति तस्योत्रंसप्रयति-भभिधानेऽर्थवाद्इति १७
असतोऽरथस्याणिधायकेवाक्येगोणस्यार्थस्योकिर्वव्या तयथा चतवारोहोवधवयृद्रा्-
ज्ञाणोस्यकमैणःशरद्धाणि प्रातःसवनाद्यस्रयपादाः पलीयनमानैिशीै मायत्यादीनि -
सपछनदासिहस्ताः कमवेदादिभितति्िवदलेधावन्धनं कामानवर्पतीतिदरपभः रोरवीिस्तोतश-
खादिशव्दानुनःुनकरोति हैदेवोयंगोढोयक्षल्मोदेवोमत्यानाविवेशेषि । मनुप्याए्वात्रा-
धिकारिणः ठेकिप्ेवगौणभयोगाद्श्यने चक्रवाकस्तनी दंसदन्तावली काशवस्म शैवस्केगशि-
मीयेवंनययाःसूयमानलाद्‌ एवमोपयेनायस्व श्रणोद्ायाणङ्त्यायचेतनसम्योधनानिस्तुति-
परलेनभोजनीयानि यस्मिनवपनेओोपधिर्पित्ायेततनवपनकती्रायतइतिकिपुवक्व्यम्‌ तथा
भरावाणोपिपातरनुवारकश्यण्यनि किगुतविद्रासोत्रोतणाहत्यादिमवाणामभिपायः योप्यदिति-
ौरदिरिर्तरिसमितिविपतिपेषउकः तस्योचरंसूतयति-गुणादविपरतिपेधःस्यादिति १८ प~
थात्वमेवपििवालमेवमतित्यत्रगोणपयोगादविरोधः तद्व, एवमेकर्ददेवलयेकर्मण्येकोरुदरः शत
सुढेवतयेशतंरुदादतयविरोधः । यदप्युक्तम्‌ स्वाध्यायमधीयानोगाणवकःपूणिकायाभवहतिं
` नपकाणयितुमिच्छति तवरो्र॑सपति-वियावचनमसंयोगादिति १९ वेद्वियाय्रहुणकारेऽ-
भस्ययद्वचनंतदयज्ंयोगाटुपपयते नदिपूर्णिकायाअवयातोयज्त्युकः नापिमाणवकौः
सङ्घपनुतिष्ठति - अतोयततानुपकारानतत्रार्विवक्ना ] यद्प्यक्तम.भम्यक्सातन्द सण्येवज-
भररीत्परीतूहृ्यादोअरथस्यत्ातुमशक्यतवानास््येवार्थदवि तबोचरंसपयति-सवःपरमविततान-
मिति २० विद्यमानएवाथैःपमादाटस्यादिभिरज्ायतेतेपानिगमनिरुक्तव्याकरणवगोनघातुती-
ऽ्थ॑भरिकस्पपिवच्यः त्था जर्भरीतु्फरीतुहत्येदमादीन्यत्विनोरभिधानानि तेपृहिष्रिवचना-
म्तवंरकषयते आश्विनेषेदेसैकतम्‌ अश्िनोःकामममाइतिद्र्शनाद एतदेवाभिमेः्यमिरकन्का-
रोव्पाचे-भरीभतोरावित्यथः तूर्फरीतूहन्तारावित्र्थदति एवमम्यक्सातहत्यादाप्युनेय-
मू । सदप्युक्तम.परमगन्दायनित्यार्सपोगान्मवरेस्यानादित्व॑नस्यारिति वबोत्तरंस्रयति-उक्त-

१० ०३.२९. >° सं. ३.८. १०. ३ एृष्येवजर्भरीदतिमन्नी-
यरिमन्पनेवर्ततेतत्‌ ( क० सं० <. ६. २.21 ४ नि० १३.५1
२

५१० - ऋवसेहिताभाष्ये

श्नियसयोगदति २१ प्रथमपादस्यान्तिमाविकरणे सोयमनित्यत्तेयोगदोपरक्तःपरिहतः ए~
यारि तव पवषेवेदानोेस्पेयलंवं कावकाटापकमित्यादिपर्पसंवन्धाभिथानंदूाषा-
नित्यद्नाचेपिरेलन्तरसत्रितम तस्पायमर्थः-ववरःपादाहभिरकामयतत्यनित्यानाववरा-
दौनामधोनाद्नाद ततुवैमसतातीर्पयोवेदइतिवस्योचरेवंसत्रितम-परशुिसामान्य-
मामिति तस्याममधः-पत्काघकादिसमास्यानंपसवयननिभिलम. यनुपरववरायनितयदशे-
नँ दच्छबदसामान्यमावं मतुवत्रानित्योददराल्यकशिलुर्पोविवकषितः किन्तु वषरतिशब्दातु-

, तिः प्रथासतिवयरदतिशव्दकृवनवायुरभिधीयते सचपावाहणिः यकरपेणवहनशीरः एवम-

न्यवप्यूहनीयम । सेदेवकस्यविद्दिोपस्यासंभवाद्‌ विवक्िवार्थामवाःतायमकारनयिवम-
योक्तव्याः । नन्वधपकाशनारथवेसपिदटपयोजरनठस्यतदतियुक्रिमाचमिदमुच्यते नवेतदुपोद-
उकरिचिवपीतैरिङ्गपश्यामद्यागज्योतरंसवयति-सिद्रोपदेशश्वदुरथवदिति २२ भे-
प्ोप्ीधमूषरिहठेददविभयते । तस्यापम्थः-अरिरदैवतायस्याक्रवः सेयमप्निमी तयापरीधस्था-
नुमुपरिेति भवदुपस्यानमुषदिशद्रा्णै अयेनेत्यनयोपतिपेतेविमव्रपतीरकपरिलानोष-
दिशति किचमियीवि्िनोपदिशति यदातस्याग्व्यधनिःपाधान्येनपतिप्यते तदावस्याक्र-
चोदवताभवति तथासत्यगिस्येतिदेवतावावितद्धितान्तनिरदेशरपपदयते तस्मादययुपदेशस्त-
न्मनरवाक्यमथैवदितिधोधपति भकोविवक्षितार्भताव्‌ अर्थमत्यायनार्भुभयोगकाठेमग्रोचारणम.
तसिनेवविवक्षिवायेदिगरानसत्रपति--ऊद्दति २३ पर्वावाप्नातस्यमव्स्यविरतीसम-
वेताथलायतदुषिपदन्तरस्यप्षपेणपाठहः तथथा अंनेनैमातामन्यवामनुपिवातुप्रतिति
मरपशुविषयोपवरपादः तस्यचमचस्यविरतोशुद्येसति अनेनीमातामन्पतामितयूहः १-
महुतेसति अन्येनान्मातामन्यतामितयूःकर्तव्यः पतन्पत्रच्याए्पानत्वालणमेवमापनायते-
नमातावधवेनप्तिनि वेदंचिन्तनीयम्‌. किमवगरीखदिर्िपिष्यतेजहोलिच्छनदवृदधिरिति ।
एकवषनान्तस्यमादृन्दस्य मातरावितिद्विवचनान्तवेनवा मातरदतिवटुवदनान्तचेनवाप्रयोगः
शनिः कचनतावच्छरीदङृधनिसूशक्पते बाल्यकौमारथीवनादिवयोनुसरिणददेःप-
पप्तताद्‌ अदगष्द्दधिनिपेधप्वररिपिप्यते मादश्दपविगु्दयोिरोपाकरिणददधिनिपेषा-
च्‌ इदर्यनमितिगनस्पाधोनुस्ाणीदृदिःचिवाशरयति तमयदर्यानविवष्येत तदापशद्वि-
लेदिनम्‌ पञ्यहुेभदुवचनंचकथमूतेत तस्मद्विितायामवाः । तस्मनेवा्ेददनान-
रेषपपति-विपिगन्दूचेनि २४ मभरव्याल्यानत्सोवारणगतःयोषि 9६:

# + -गब्दापिधिशन्दहत्पुच्यते सषै-

नन
१ त° सर १,२.४५.

१२ ऋकहिताभाष्ये

निन्धते तदरव्‌ एववरहिनार्यथावसतुतःशुवमस्ति तेथानतिंटादिविधिरनिन्यभानोपि
कषिच्ठावानतेभवेदितियेव्‌ भवतुनाम पामाण्यमपितच्छााध्यायिनंपतिभविप्यति यथा
-पृदस्थाभमेनिपिद्धमपिपरान् पोगनंमाशरमान्तेपुपामाणिकम्‌ पद्व अनेनन्यायेनसर्वनप
रसरविरु्धौषिधिनिपेधोपुष यथामवेपुपारभेदःशाखाभेदेनन्यवस्थि-
वलादतैतिरीयावायवस्थोपायवस्येि मतरमामनन्ति पाजसनेमिनसूपायवस्थेतयन॑शानाम-
मन्ति पयतशतपथत्राहणेसपागोनूयनिरारुतः पथातक्तवाकमवरेशालान्तरपाठंनिरारुत्यपा-
ठन्तरतेपिरीयामनन्ि स्याव ~
सनवान परणाचेेवनूयादितिपादानतरपदेश तानुठादपुरूपेदेनग्य-
पस्था तद्वििषुद्र्या पोडरिग्रहादिदूषणंत शुतमीमासाघ्नानतस्यतेवेवोभते पर्वमीः

मांसायां पगापयपसयाटमपदपोडपिनोगहागहणपिकतोनि्त द्ितीयस्याध्यायस्य
प्रथमपदेकाटान्तर्‌

सा ानेतिचेव. नधर्मा-
- १ अनशन्यपरत्वम. किन्व्यक्तावस्था-
क जेमिनिथोदनासतेमिधिवाकय त मि भमममाणमितिपतित्नायोसततिकसपेत+

दै णिमामाण्यपतित्ताय त~
नपा पयता पयाये दुमस
थतम | अं

पलेनयैमिनिःसमर्थं =
पाभस तत्सप्ाणिव्याष्यास्यने तपूर्पकषसू्रयतिः

ए तिपि | भापस तावप
न अ नायस्यसरवस्यक्रियापतिष दनायपवृत्तत्वाव अक्रिया.
पिपाकानामथंपादानानसतिकथिषितित सार्थः पचा्थादाएवम्ायने-तोरो धीय
दरोरीत्दस्पस्यलम, । आलिनोयपापुदिसदव दवीविदेवयजनम दे यवसतायदिोनपाजा-
मनिनि । प्तादीदासयवाक्यस्पपिवितोऽ कचिद्षिनास्ि तस्मादिदृवाक्यमनित्य-
मुथ्योे वात्मनि त वयाभ्यिमोवयोषनरततणस्यनित्यकाय
स्याप्रापव्‌ अ ानयादिःसमानवादृममाणमितवर् | ननूराहतानामथैवादानामनु
पातिना ण मायते नग
१ णमिनितुपैमयमा सव

दतुमशक्य-
ध अटदग्ूत्राणि । रेतै.सं. 9.

9 भवप्मदरियपपिमर
२. स. ६-१-५.

उपोह्ातभरकरणम्‌ 8 १३

लाव शृ्याशंक्यान्येपुकेपुचिदथेवादेपुमानान्तरविरोधदशंनादमामाण्पेसितदचेनरय-
पामप्य्ैवादानामपामाण्यमित्यभिमेत्यस्स्रयपि--शाचद््टविरोधाच्चवि २ शास्रषिरोधोद-
एविरोधःशास्रदृ्विरोषड्तिग्रिविपोदिरोयोऽर्थवदिपूपटप्यते तथाहि स्तेगंमनेतृतवादि-
नीबाणित्यवभुयमाणेमालसंचैर्यवाचिकमनृतवदनैचपतिपेधशासेणविरुद्म. तस्मादूमपए्वा-
रदिवाददधोनार्चिसतस्मादिरेवािर्मकतददरेनधूमदत्यव्दृटविरोधः तथानेतद्विोवर्यवा-
सणावास्मोऽनासणेत्यवापिमियक्षविरोधः कोदिवदरेदयदमुप्वघकेप्िवानवेत्ययशासद-
्ेनपिरोषः स्वर्गकामोययेतेत्यादिशतसेयापुभमिकंफटुटयते तस्माद्ितेषावर्थवादानाय-
भरापण्यम्‌ | ननु सोरोदीदित्यादीनांनिप्मयोजनवाद स्तेनंमनदत्यादीनां विरोधाद्‌ अप्रामाण्ये
- प्रिफ़रपदिपाद्कानामथवादानाददुभयेेदक्षण्यादस्ुपरापाण्यपित्याशह्योततरंसत्रयति-नथा-
फटाभावादिति ३. यथामानान्तरविरुदमर्थवारिरकम्‌ तथाफटमप्यवियमानमेकौरुच्यते त~
-थादि गगेनिरापरत्यश्‌ यते-शोऽरिस्यमुखं थववेदेति द्पर्णपासयोवेदाभिमयीरनपरूय
भ्ूयते-ोस्यमजायांवाजोजायते यपववेदेति नचवेदवृणातकटमुपरमरमहे न पैहिकफ-
उवाक्यानांविरेवादादपरापाण्येमि आमुष्मिकफटवाक्यानामस्तुपामाण्वित्याशङ्नयोच्रंघू्य-
. वि-न्यान्क्यादिति ¢ एवं टिूमते पूणा हुत्यासवान्कामानवामोति परुबन्धयाजीसव ~
होकानभिजयति तरविषृ्युतरतिपाप्मानेवरतिव्रसहत्यं योऽश्वमेधेनयजते यञ्पैनमेववेदेति 1
दजरपयापेयगतयपूरणाहत्यासर्मकाममरपिरन्यान्यधिहोतादीन्यु्तरकाखीनानि अनर्थकानिस्युः
पथानित्टपृशवन्धानृषठनेनसवोकाभिनयाद्‌ ज्योतिष्टोमादीनामानर्थक्यम्‌ मघ्ययनकाटी-
जेनवाश्वमेषेद्नेनवसहत्यादितरणाद तद्नुषठानंचव्यर्धस्याद्‌ तस्मादृमुप्निकफटवाक्यानाम-
प्वपामाण्यन.ननु माूकख्वात्यानांमामाण्यम्‌ तथापिनिपेपवाच्ेषुविरोषानुपटम्ताव अस्तु
परामाण्यमित्याशस्योत्तयति-अन्नाणिप्तिपेधारिति ५ नप्थिव्यामप्निभेतन्योनान्तरि
ेनदिवीतपत्राच्रिदस्यपदियशयरिपेयभागितवेनास्वि रवचयनमसदरयैवापावाव्‌ साधूनि
निपेधानांपामाप्यम्‌ यवरपावादणिर्काययतेत्यदीनांपपस्पदरचान्ताभिधायिनाविरोषनृपट-
म्भराव. अस्तुपरामाण्यमित्पाराघ््पोचरंस्परयति-अनित्यचंपोगादिति ६ पवरादिस्वत्सेणानि-
त्तेना्पेनसंपोतत्यस्पवाक्यस्यवलःपूमभावाद फादिदाादिवाक्पदद पौत्पयर््परसन्येत
किंयह्नासवेथागिनास्येवायवादानामामाण्यनिविद्वेपकः शिदान्तं्वपि-विपिनातेक्वा-
क्यवादतुवपर्थनरिधीनास्प्रिति ७ वुद्दोऽधेवादानामपानाप्यंवारयवि व्ुहरटितयव-
पादीनाम्थेवादानां पायव्यंनेतमारममेत्यादिनाविषिनान््वाङ्यत्वाद, अचिरपममापराण्यमा
न

९५४ ऋक्संहिताभाष्ये

पपरिपिातय्याेवादेपयेगपदाचमरमूतवार्वादानानाुपयोगहतिपनीयम त
तरथाशुरपमृततमाकाषाविधीनालूत्यथंवनोपयुकायः सतुत्याचमरोभितःपुरुपस्ततर
प्रवतते। रभधतााममादभिेनपणोमलाद िमनकवावयतापयारेाय्ा-
कुत्यसत्ताम्पदायिकमिपि ८ अनध ्यायवरजनादिनियमपुर सरगुरुप्म्पदायादध्ययनंयत्तत्साप-
दायिकम.तचविधीनामर्थवादा नाचिसतमानम्‌ तस्माद्विधि ।ननुशा-
तदटमिरोषेलेकमथवनुपपपसकेयगसचाह-अपातायानुपमि पयोगेहिविरोधः
स्याच्छ्दार्थस्वपयोग ९ तव्रवाकितेततसूमध्याहत्त्रिपाव्याल्या-
तम्‌ अमााचानुपपत्ति अपापाचानुपपतति अपाचानुपपततिमिति । स्ेनंमनदत्यादीशास-

विरोधाधनुपपत्तिरपा्ता परमो पयोगेहिसेयादीनामुव्यमनिशासषिरोषःत्ाव्‌

मचाव्तयकर्तव्यमितिपयोगरच्यते किन्तु स्तयशबदार्थरचयते नचस्तेयशब्दार्थःमयोगभूवः

तलाच्छब्दायवचनमवेणशासपररिधाभावाद्‌ अगमथेवाद्उपपनए्व । नुसतुत्यर्थेनविधी-
न्ुरितियडकम, तदसव पैयधिकरण्याच्‌ वेसशासयाचावकामिःविक्यापिषाना-

आपृशव्तूयन्े इतवेमधिकरण्यभयादचाह्‌-गुणवादरिवति
१०

1 गुणवादोतरविक्षितः यथाटेकेकाश्मीराभिजनेदि-
वदत्तः कृ शपुसतूयमनिपु्ुतमासानमन्यते एवमत्रापि अद्योनातेवेतसावकेअप्डसतुवा
तेएवस्तुते्नवत व वेतसताककेस्वयमपिर्‌ शमय-

: सोरोीदिनापिरिजवस्यपपिताभुतपलाव रजतदाने
गृहेऽपिरोदनपसम्राद्‌ बरपिरजतंगदेयमितितन्नः पिनविधेयेनाथवाद्स्यकवाक्यलमः तेनरज~

त द्र ऽचविव्षित पनुणेनरजतदाननिवारणत्ोविपिःसतयते

पविचमत्य करीत्याविधेःस्तति सम्पद्यते" यःपजाकाम
पशकामःस्या्र सरतमाजापरयमनवपरमारमेतेतययेविधि पजापतिवपोतयेदेनस्तूयते यस्मा-
सगापतिःत्ववपामपयु्वियप्नीप्यकते पशं्टन्धवान्‌ ।
पजानातिाकोतृपलतिवराणस्ाद्िदि । आदित्यःपरायणीयश्वरसियि-
पिपिररोभानाननितोनद्ोहिनसपत यथेयमदतिरदवतादिष्

नवृनादिद्धोहूमम्यपनीयदिग्विरो-

षृपयनि पपिवन निति यते भनुानतरिपयंममपनयतीनिकिुवक-
पतोहल चि ^ 1 ना पतपरामसासनकिि

उपोहतप्रकरणेम्‌ १४
सतिवधतेत्सगुदूवी शरदयाग्नित्यादावविधमनिनाप्य्ेनरेकेसतुतिदशेनाव्‌ । अथपू्पक्षिणा
शासविरोदशेयितुयदुदातं सेोनमनोगृतवादिनीवागिति तो्रंसप्रयति-स्पामायादिति
११ हिरण्यंहसेभवत्यथगृहातीवयतंविर्धिस्तोतुमयमरथवाद्उच्यते यथा सेकेपि कि्पिणा-
देवदत्एवपूजयितन्यङयनदेवदत्पू्जस्तोतुमेवोरासीन्यषषावुषन्यस्यते नतुपूज्यतष्पेवारयितु-
म्‌ एवमापिहसतेहिरण्ययहणंरशंसितुंमनसःसेनरूपतववाषोटृतवादितवंबोपन्यस्यते तत्गुण-
वदिनशब्दार्थोयोजनीयः यथासतेनाःपच्छनरपाएवंमनोपीपिरच्छनरूपत्वमनगुणः प्रायेण
वागनृतेवक्ीतिायिकलंतगुणः हस्तस्तुनप्रच्छनः नाप्यनृतवहुटः अतोहसतेहिरण्यपारणं
प्रशस्तमितिस्तूयते । यदिदृ्टविरोधायधुमएविरदियाददृशेशत्यादिकंडदाहतम तपरो्तरंसू्रय-
ति-दूरभूमस्वादिति १२ अ्िर््योति्वयोतिरपिःस्वौहितित्ायेनुहयेति सर्योन्योति-
ज्योविभर्यःसवाहितिमातरिति एतोविधीस्तोतंसोऽधवादः यस्मादविर्िवानद्शपते तस्मात्स्‌-
यभवएवपातपयोक्तव्यः यस्मादानायपिरेवद्येतस्माद्सिमवोराौपयोकम्यःतूयमव्र्च
दिवादवयरववयोमेचमेोस्तुतिः धूमारविपोरदयीनोषन्याससतु दूरधूयस्वगुणनिमित्तः श्रूयत
दिदरपतमदक्षादयोऽपिनविस्पषटदयने रतुदणसादयेनेपाशनाभासएव तददपि।
सदप्यन्यदृटविरोधयिदोदाहतम्‌ नेतद्विद्ोवयंत्राज्णावास्मोऽबाल्ञणावेति . तमोत्तरंसूप्रय-
ति-त्पपराधाकवु्पुनदशंनादिति १३६ परेमरनियमणिवूयादवाःपितरदत्यस्यविेल-
पकोऽयमर्थवादः यरदिपजमानोदेवाःपितरङत्यादिमत्रेणमदरमनुमचयेद्‌ तदानीमव्रा्णोऽ-
पित्रातणोभवेरिःयनुमचरणस्यस्तुतिः नयैतद्िदरहत्येतद्नानवचनटुकनत्गुणेनतत्मयुज्यते य~
अस्ियाभप्राधोभवति तकतुरुपाद्यितुजारस्यापिुजोरयते अतः पतयुपपत्योरुभयोपपुतर-
द्शीनाव. सीयंजन्मकीदशमिपिटक्ानम. अनेनािमायेणपयुक्तवाव नास्ितदिरोधः
नदितअरध्यमानंस्वव्रालण्यमपवदितुनदेतदवि्त्यपन्यस्तम्‌ ! यदप्रिशासीयदर्शनविरोधायो-
दाहतम्‌ फ़ोदितद्वैदयद्यमुष्मिहोकेऽस्तिवानवेति ततरत्तरंसू्रयति-आकादिकेम्तेति १४ दि.

क्वतीकाशान्करोतीतिमायीनवशस्यदवारविधिः तस्यरेषोऽयंकोरिवदेविधूमायुषदरवपरिहारेण
प्यषेणफदेनदवारविधिःस्तूयते सवर्गपापि्पंतुरटपाकारिकम्‌ अकदेभवमाकारिकम.पिम-
रुष्टकारीनंनविदार्मतन मित्यर्थः तस्येप्तातस्यप्रपुमिच्छा साच कोहितदेदेत्यनिशयोप-
न्पातेफारणम्‌ यथाभाविकाटीनःपीषमपोषादिदृतान्तोनिधेतुनराक्यते तदत्छर्गेमागिभाषि.
काटीनितिगुणयोगादनिशवयेोपन्यासः पुपादिपरिहारसतुमायक्तचानिधितङत्यभिमायः। यद-

= क 1 ~~~

१६ ५ कक्सेहितासाष्ये

सोऽयंगगतरिरारिःरोष तदविपयवेदनमभिमुखशोभादेत किमुतानुष्ठानमितिस्तूयते यथाक-
णाभरणादिनामुखंशोभितंभवति एवे दवरसादेनविकसितयदनंशोभितमिव पिष्यते
अतःशापरासाह्यगुणयोगाच्छोभरतङतुच्यते । यद्पिअन्यद्विरोधायोदाहतम्‌ आस्यपजा्यावा-
जीजायते यपववेदेति पोऽ विधेेपः अतरापरकमुतिकन्यायेनसति यायेनसतुतिपूरववधोज-
नया वेतुमुत्र पिद्शिक्षयास्वयमपिदिदामावति तत मतिमरेणानंभामोति तस्मादीदगु-
णम्रिमेत्यवानीजायतदुक््‌ यद्प्यन्यानथक्यायोदाट्तम्‌, पणोहुत्यासरवान्कामानवामोती-
ति तवरोरसू्यति-रवलमाधिकारिकिमिति १६ पृणाह्िगुहुयादिि्स्यग्िःेपोऽय-
भ. सरवकामावािहेतलाव्‌ मस्तेयमाहुपिरितिसतूयते यथा सर्ेनाह्णाभोजपितव्याइ्य-

असव॑लेसगृहागतत्रालणविपयम्‌ एवपूणाहुत्याकर्साङ्गलम्‌ यटंतसिनधिकरेपस्तविसं-

रं ईटशीसर्वकामा-
वापिराहयन्ेण्पिविचतदतेव, वियतानाम किनन्छिनिम॒नसतवेतावताप हिस
काषिद्ानिरस्ि पदीयफटगेरथवादलेनसतावकलंभवतु र्य
स्कारकमपराधेवाब्‌ फलभर वाद्निसपरणनिर्णातिवाव्‌ पशुवन धवाक्यस्यतुकरमवि-

रमित्याश्योत्तसू्यति-
फटस्पकरमनिप्पतेसतेपाटोकवतपरिमाणत, पारतोवाफलगिशेपःसयादिति १७ पथिव्यन्तरि-

ति पेपाबष्थिव्यादीनांफरानां
कर्मनेणपिरागाधिकयेसारवेवासंपयते तत च स्यादिति नास्यानर्थक्य॑रोकष-
दतरा (५ न करयेसपिप्-
गि निन यथायानिष्केणयस्रमा्भठ निप्कदनतसारभरदुकूदम, तथाभो-
ल अमिमिनस्पा, स्वस्पायावेद्नमतरिणपतर-
भपितयालुमहमाजनविनाानयंम । यो पतिनदिवीत्सकति
पपजाहुतः षया पयर्‌ कि ~
४ १८ मवपासयोहदाहययोहकिवदयण अनसि्ीययन-
दरः पवारोहिरिण्यंनिपापचेव्मियसय गोषः मव्तपर्थनविधीनांस्युतिु-
फएमबाचम्‌ अन्तरि ेपपनयहकतयभायाव्‌ पप्नावाव्‌ पमि

शक्यते निरपप्दयोुगादनायायो तैरिदवेनपि लुतताय्‌ व त ५

उपो्ातपरकरणम्‌ ९७

त्यजापिथवरनामकःकश्रिदनित्यःपह्पोमनुप्योनविवक्षितः किन्तु ववरप्वनियुक्पकर्पेणवहन-
शीरोवायुर्यवहारद्शायानित्यष्वार्थोविवक्ितङत्यतदुत्तरथमषादस्यान्तिमापिकरणेपो कम्‌ ॥
तस्माततंभावितदोपाणापरिदिवलादुर्थवादानामल्तिमामाण्यम । तवदन्यो कायाय बरसेव-
मदिरर्थवादत्यमानता ! नपिधेयेसिधरमकिकिंवातोतवविधते १ विष्यथेवादशर्शानांमिथोपे-
्षापरिकषयाद्‌ । नास्येकवाक्यताधर्मभााण्यंसंभवि्ृतः २ विष्यथवदोत्ताका्ोपाशत्य-
` पुरुपार्थयोः 1 तेनैकवाक्यतातस्मादादानाधर्ममानताइति २ तदेदवेदेविद्यमानानांतरयाणामचरवि-
ष्यथवादप्ागानांअगामण्येकारणाभावात्‌ बोधकानतिपांपामाण्यस्यस्वतस्वाद्गीकाराज्च क~
त्लस्मापिदिदस्यमामाण्यंसिद्धम्‌ननुएवमपिवेदस्यगेरुपेयतेनव्िपररम्भकवाक्यवदपरामा्य॑स्या-
" चपौस्पेयत्वंचमथमपदिपूर्पक्षवेननेमिनिःसू्रयामास-वेदाेकेसंनिकपपुरुपाल्येति 9 एके
वादिनेविदानमविसंनिकर्पमन्यन्ते काठिदासादिभिनिमितानांरवुवंशादिमन्यानांसमुचयार्थभ-
कोरः तेदत्रदृ्टान्ततयासमुचचीयन्ते यथारयुवंशाद्यद्वानीतिनास्तथावेदाञपि नतुवेदानाद्‌-
यःभतषएववेदक्लेनपुर्पााख्यायन्तेवेयासिकारतं वार्मीकीयरामायणमित्यवयथाप्रारता
दिकवतेनन्यास्ादयआख्यायन्ते तथा काठकं कोयुमं तेत्तिरीयपिवर्वतत्द्रेदशासाकर्दतेनक-
ठादीनामाख्याततवव्‌ वेदयोरूपेयाः । नलुनित्यानमवतततविदानामुपाध्यायवत्तंपदायमव्ैक~
तेनकोठकादिततमास्यास्यादित्याशड्ययुक्तयन्वरंतवयति-अनित्यदशेनाचेति २ अनित्या-
जननमरणवन्तोववरादयेयिदार्थश्रयन्ते ववरःपावाहणिरकामयव कँठत्िन्दभोदाटकिरकाम-
यतेति । तथासतिवयरादिष्यभूवेमभावादनित्वयेदाः । विमतेवेदवाक्पोस्पयं बाक्यलाद का~
चिदासादिवाक्यवदित्यायनुमानसमुखया्थश्वकारः । सिद्धानंस्नयति-उकंतुशब्दूर्ववमि-
ति ९ पुगव्दोविदानामनित्यतववारयति शब्दस्येेदह्पस्यकदिपुर्पेभ्यःूर्ववमनारिार्चनि
रसैर्‌ ओतनिकस्तुगब्दस्याथन्तवन्धत्यसिन्सपरेओतततिकरब्देनसरवषागब्दानवि*
दानोतदथोनातिदुभयसवन्यानां चनित्यतप्रतिज्नायो्तरा्या गन्दराधिकरणवाक्यायिकरणाश्या"
, भृपादितताद। कातर्हिकाठकादाख्यायिकायागतिरित्याशंक्य सम्मदायपवर्वनात्तेयमुपषथ-
तेर्तुचरसूरयति-आद्याप्रवचनादिति ४ अस्वियमाछ्यायिकायामतिः पतरववराघनि-
पपद्शीनंयदुकम्‌ तस्यकिमुत्तरमित्याशक्यो्रेखपपति-परेमुवित्तामान्यमात्मिति ५, य~
रेगमरादिकंतच्छम्दसामान्पमेव नतुमनुप्योदयरनामकोजपरिवक्षिवः यथरध्वनियुकतस्यपवहण-
स्वभाव्स्यवायोजवक्ुगक्यत्ाद्‌ ननुदेदेक ददेय भूयते वनस्वयःस्मासत । सपा ःततरमास-

9 तै. सै. ७,२२.1
॥।

1 ऋक्संहिताभाष्ये

तेति.। जवनसतीनामपेवनलाव्‌ पपीणितनलेपिविदयारहिववाव्‌ नतदनषटानंसंभवति अतो-
गरदरवोगायतिमदकाणोतयावु त्वाुन्म्तवाटवाक्यत्दशवाव ऊः नविरटतोवेदह्याशंभ्यो्रंस्य-
ति-ठतेचापिनियोगःस्याकरमणः समतारिति ६

येत सविसिनयेसगरधनतन्ोिदसवमिनियोगनत्ात साध्यसाधनभावस्य
ृ्येणजञातुमशक्यलात्‌ भूयतेतविनियोगः नपेतदुम्तवा-

नानकम ।

हिवाहणानपोजं यदििषिधोककेनकथमिवाका्ायां दषिमु्िवीदनेनदरन्येण शाकल्‌-
पादिपरिविपणप्करेणेषिय

च्यते ज्योपिेम्‌ पावपिस्वग्॑धियसोमिनद्रन्येण दीक्षणीया
ध्नोपकाखकारेणेयुके कथमुनपततवाक्यसदश्‌ भवे

दिषि । वनस्पत्या त्यदित्तनवाक्यमपिनतततद- -
गम्‌ तस्यसत्रकरमणोञ पोतिटोमादिनाप्तमतात्‌ सशब्दार्थदृतिन्यायविदआहूः
ग्योविषटोमादिवाक्यस्यवि भायकवा्‌ अनृ्ानेतातयम्‌ | वनत्ा्यादसिवाक्यस्यार्थवादलातू्‌
पशतनायातार्यम | पाचापिचमानेनापकर्शकये अचेतना ऽमि्त्रमनुषठितवन्तः ~
पून ेतनागद्ासोबातणाईतिवर ततिः चकारो कवनुपदंगनप्राह-
तित्मृचचिनोति पलानालिदस्यपौरपेयलम्‌। रादा ह तासा
लीसयेयता। वाम 9 न
पह्वम । ततर्ुषटममेनस्यातोऽ नलुभगवतावादरायणेनदस्यत्रहकारयं
समितम-शास्योनिलादिति ऋमेदादियालकारणलाद्‌ बसत्व्मितिसत्ाथः। बाढम मैवा-
वतागिद्येयतभ्वति मनृष्यनिितवाभावाद्‌ दीरमेपतमभिेव्यवहादयायामाका.
शदिवनित्यतादरायणेनैवेवताप पमसमितम्‌-अतप्वचनि्लमिति शरुतिस्छतीचात्र
भवत नागि ॥ धनानितयवागु््ासवं व तिष्तिः। वस्मा-

नि्िवेममाप्यसिद्धम्‌ । ननुमव्ता्तणा-
पमकतवेदस्यनयुक्तम तयोः स्वह्पस्य नि्ेतुमक्यताव्‌ व,

तिताव्‌ गमत्स त पियम्मडविमव॒सयरकष- ॥
मा १ मानिकानांसमासमानंरतण पवा
५; # २ आानदृदुाश्रायते ४ ॥
पनमग्रस्परकर्णनाल्लि भ्यात्यत्रमपा्योवारपतुमग लि

9 जद्रवःकयय्याः "पाहमरिस्यितीना्यः
गरननगमार्पादगुनस्वकोर्

तेना, १,२.१.॥

उपोहातभकरणम्‌ १९

केवसन्तायकमिञ्जवानाम्वेइतयस्यमचस्यविधिर्पलादव्यािः । मननदेे्ुनेत्ा्णे
अगिव्यादिः ! एवमपतिपदान्तोमन्रर्तपूरुपान्तोम्रह्यादिलक्षणानांपरस्रमव्यादिरितिेद,
परैवम.यात्तिकस्ाख्यानस्यनिरदषरटक्षणवाव्‌ तचसतमास्यानमनुषठानस्मारकादीनांव्रतंगम-
यतिउरुपथसेत्याद्योऽनुष्ानस्मारकाः अधिीणेमुरोहितमित्यादयःसतुतिह्याः श्पेवेत्यादय-
स्वान्वाः अग्रभयादिवीवयहत्यादयञमव्रणोपेताः अंनीद्रीवििहरत्याद्यतेषरूपाः अर्ध
स्विदासीदुपरिष्िदासीदित्याद्योविचारल्पाः अम्बेअम्बार्यम्बिकेनमानपतिकश्चनेत्याद्यः
परिदिवनलूपाः पच्छ मिलाप्रमनत॑पथिव्यादत्यादयःपभरूपाः वेदिमांहुपरमनंरथिन्पाद््याद-
यउत्तरहूपाः एवमन्यद्ष्युदाहा्यैम । शदृशेष्वत्यन्तविजातीयेपुसमाख्यानमन्तरेणनान्यःकशि-
दूतुगतेोधर्मोस्ति यस्यरक्षणवमुच्येत रक्षणस्यपोपयोगपू्वाचयिंदौीतः क्रषयोऽपिपदार्था-
मनान्तंयान्तिपथक्तवशः । टक्षणेनतुसिद्धानामन्तंयान्तिविपध्रितइति । तत्माद्गियुक्तानाप-
ऽव्रोऽयमितिसमाख्यानंटक्षणम्‌ । अष्टमापिकरणमारचयति-नाछ्येतद्रालणेन्यत्ररक्षणं विधते
थवा । नास्तीयन्तोयेदागाई तिकूतिरभावतः १ मचश्वत्रालणंतेतिद्रौभागोवेनमव्रतः 1 अन्द्रा-
हणमित्यतदधवेदरासणयक्षणम्‌ २ चातुमौस्येषिद्मा्तायते-पतद्रर््तणान्येवप्थहवीश्वीपि ।
वननाहणस्यरक्षणंनासि कृतवेदभागानामियच्तानवधारणेनवरा्णभागेष्वन्पभागेपुपरक्षण-
स्याग्पाप्यतित्पाप्पोोषयितुमशक्यतयाद्‌ पूवेकिमव्रभागएकः भागन्तराणिचकामिषित्‌-
वैरुदाहतगहीरानि-रेतरवचनंनिन्दाप्रधेसासंशयोविधिः । प्रक्रियापुराकरपस्यवधार-
णकरपनेति १ तेनदयनक्रियतदतिदेतुः वैदधोदधिलमितिनिर्वदनम. अमेश्थविमापाद्विनि-
न्दा वायुरेकषपिठदेकतविपरशंतता तश्चविकित्सवुँहवानी इमारौपा दमितितंरायः य-
मलिनसुमिरीदुम्बरीभवतीतिविधिः माषानिबमदंपचन्तीतिपरख्विः पुरव्रालणाभधैषुरिति
पुराकत्यः रवतोऽश्वान्मतिगृहणीयात्तावतोवारुणां थतुप्कपारानिषपेदितिविरोपावधारणक-
त्मना एवमन्यद्पयुदाहार्यम.! नचंहेत्ादीनापन्यतरमत्राज्ञणमितिरक्षणं मवरेषपिहिादिसद्धा-
वात्‌ दृन्दुयोवामृशन्विहीतिहेतुः उर्दीनिपुमहीरितिवस्मादुदकमुच्यतदतिनिवचनम्‌ मोयमनं ,

१तै. स॑. १.१.८.।२ तै.ना.३.५२. 1३ ते. से. ६. ३-- 1 धते. व्रा, २.८. ९.1 नते. .
सै- ७.४.१८. ।६ तै. स. ७.४. १७. 1५ ते.स-५.४.१५. द्येदि्रोअन्तःपूथिव्याःइ्यपि-
पाटः 1 दतै. त्रा, १,.७.१.॥ ९ तैम, २.५.३-1 १० ते. सं" ५.१.८.। ११ तै" त्रा" २.१.२१
१२न-म.६. २११० ११३. च. १५५८. १९ तै.सं. २.२.१२. ॥ १५ ऋ. सं. १,१.३.।
१६९ तै.सै.५.६.१.।

२० छक्तंहिताभाष्ये

--- विनदतेभमरेताइनिनिदा दा अधिरथादिवहपिमशंसा अध स्वाती ३दुपरिसिदासी ३दितितंश-

सहत्मपुतादद्दितिपररतिः यततरयज्ञमयजन्तवा-

इति पकलः। इतिकरणवहुख्रालणमिपियेव न इत्यददाङ्तययजथाङ्तयपचदतित्ाल्णोगाये-
1 इ्ाहेतयनेनवाक्येनोपनिवद्धवातणमिति ुबाजञणमितिचेन रार्जा-

विंभगंभकषीत्याह योवा शचिरस्मीतयाह इत्यनयेरमव्रोरतिव्याेः आख्यायिकां
ब्रा॒णमिपिषेन यमयमीसवाद्सक्तादावतिव्यपिः 1
मवतरातणल्सीदयेवेदभागाविय्ीकाराब मत्ररक्षणस्यपू्ंमभिितलाव अवगि-
छेवेदभागोालणमिलयेतहकषणंभविष्यति तदेतहक्षणद्रय॑जेमिनिः सतरयामास-तचचोद्केपुम-
घरास्याशेपे्रासणशब्दृइति वसिनयेदेकेषुषिद्‌ि भधायकेपुवाक्यपुमवरइतिसमाल्यासम्पदायवि-
्िन्वहियते पवागधीमहगिव्यिरकिमातु्ालणभायग्यबहारथः नतुत्रहय-
शपकरणेमवरबालणव्य यद्रीतणानीतिहासपुराणानिक-
सान्गाथानाराशंतीिति भेवम्‌ पिपलागक्नपयवरातणायनानसोदानाविहासावी-

नष्थगभरिधानाद्‌ देवासुरा प्यतताजासरनित्यादयदपिहाता ईरवाअगरनेवकिश्चनासीदि-
वपाकिजगतःागवस्यमुपकम्यस मषिपदूकबाक्ययातेुरणम्‌ केत्पस्वारूणकेतुकचयन-

;कत्पः अतऊर्वयदििदिहेदि पजश्निचेयनेयमगाथाभि प्रिगा-
पतीवितहिवामषिेपागाधी पतु्यृतान्तिपादिकाकरषोनाराशं सप तर्मानत्रताह्ण-
व्यविरिक्तभागाभावाव्‌ भवरनातणसवस्पस्यटकितवाव्‌

स्वह्मस्यचर उभयात्मकर्वेदस्य सस्थितम्‌ । म
धरावान्तरविधेपचतस्मिनेवपदेदथंि बि ी प

‡ : अष भियमर्मेगोपाय यश्पयन्तेविदाविदुःक-
चामानिमयश्वीवि। वारसैषिदाःतेचयेमबर-

विविदसम्वन्धिनो ध्येत
भागदगादि्मेण्रिविधमाहु तेगोपायेवियोजना तवत्िषिधानाश्क्सामय ह
जुपव्यिवरिथर्तैदः
पणनालिकृतः सां [1
4 -- ता मापये

५ १ कस. ८.६.२३.।२ क्‌ ६.३.३९1 ३ कस, १५.।४ ऋ.सं, <
४१९५. स. ५.५.८.।६ ५ ५४.८.।७ आपि्सत्ायमित्यादिचुई-
क्षयम १ चस ८६.६.) नत कदितीयाध्याये । ९ य. त्रा
२,१.९.।१० यो ध्यजगत सारभिवस्येकदेरीद्या त्याच्चायमम। ण्डेपिः
भपमपाव्केसमाम्राताः+ ११ इृदंजनांर मु द स्विघ्ः न पवा

:19> तै. जा,

उपोद्ातप्रकरणम्‌ २१

वक्तव्यम. तचतकीरणम, देयोवंःसविततोतुनाचच्छि्रणपविवेणवसोःसर्स्यर्मिभिसय्यमव्रो-
यसुदे्तम्मतिपयगुपामध्येपठितिः नचतस्ययनुष्टमसि वद्वाहणेसाविव्य्तयृक्तेनव्येवहत-
लात्‌ एतत्सौमगायनास्तइतिमतिज्ायकि्चित्लामयजुदेगीतम. अक्षिवमस्यच्युवमतिमाणसं-
शितमपतीतित्रीणियजपि्ामेदेतमान्नातानि तथागीयमानस्यसा्नआभयभरूताक्वः सामवे
समाननातासलस्मा्ास्तिटक्षणमितिचेन परदादीनामतंकीणैरक्षणलाद्‌ पदिनाैनचोपेवादृ्-
वद्धामवा्कचः गीविरूपामवाःसामानि पृत्तगीतिवगितवेनप्श्टिष्टपटितामवायजपीःमुकते न
करापिततंकरः तदेतत्रेषिध्यजेमिनिनासुननयेणरक्षितम्‌-तेपाख्ट्मवरा्थवेनपादव्यवस्था गी-
विपुसामास्या शेपेयुःशब्दइति एतमेवमवरायान्वरविशेषमुपजीन्येवेदानाष्वेदोयनुर्वदःसामवे-
दहृतिनविभ्येसम्पलम्‌ तेषां दाना सरवैपामन्यतमस्यवास्जञानुसोरेणाध्ययन ुपनीतिगकर्वन्प-
भू.तथानयात्तवतयैःस्मरति-वेदानधीत्येदौवावेदोवापरिथाक्ममिपि ! एकवेद्पक्े १िठपि-
तामहादिपरपरापप्तपववेदोष्येनव्यङ्त्यभपित्यस्वाध्यायोभ्येतव्पइतिस्वगब्दभाजातः ताप्य
यर्ननकृम्यं किन्तु नित्यम अतष्वपुरुपाथौनुशासनेसनिवम्‌-येदस्याध्पनंनित्यमनध्ययनेषा-
सादिति पतित्यवेवमा्तयदे-रभपतपाप्मास्य्यायोदेवपविगरवाएद्तेयोऽनुसनव्यश्पगोवा-
िभवत्यकामोनकितदेषाभ्ुकता यंस्तिःयाजसदिविदेसतायेनतसयववच्यपिभागोभस्तियदीभ्‌-
णोत्प्तकं्रणोतिनहिपवेदयरुतस्यपन्थामिनि। तस्मात्स्वाध्यायोभ्येतव्यद्वि अध्येतारपृष॑व-
- दीयपयास्ाभिज्तानेनसतिवताउयतीतिसविष््िदः वहुदव्यपयाससाध्यक्ततुफटस्याध्ययन्‌-
मविणसप्पादनेततरादनं तदप्यान्नायते-यंयकतुमर्धीतितेनरेनहास्यक्ुने्टभवत्यमरवा योरादि-
प्यस्यतायुन्यंगच्छतीति यदप्यद्रलयन्तसाध्यायफ़टम्‌ तथापरि्रहणारथाध्ययनमन्वरेण बरह्त-
यततासंभवाद तदीयफठमपरिसिममद्यते ईदशंसतिविदेदरूपंसतरायंपःपुमानभ्ययनमर्वा
परित्यजति तस्पवाच्यपिभाग्येनास्ति फरेभाग्येनास्तीतिरकिमुवक्तव्यम्‌ सकयदेवतानां
परमस्यपरत्रतत्वस्ययपतिपाद्केवेदमनुवायेपरनिनानृतकटहदेतंदी किकी सिवत चाद्यतः
स्पष्टएवृचादिभाग्याभ्ावः अतप्वान्नायते-नानुष्यायान्वहूज्छव्दाचाचोविग्डापनंहिवदिवि
यदयप्यरीकाव्यनारक॑श्णोति तथापिनिरर्थकमेवतच्छूवणम्‌ तेनदुरूतमार्गतानाधावादित्य-
थः । स्छतिररि-योऽरनैधीत्यदिजेपिदानन्यतरकुरवेभमम. सजीवनेवशूद्रलमायुगच्छति

१ ते. स. १,१.५.।२ सै. आ. सपममाध्ययि । ३ याज्ञवल्क्यःप्रतीन्यक्तेपिसंपतीरन-
चनंमनुस्ण्तावेवोपरम्यते ( म. स्मृ. र, ३ °. २.) नयाज्ञवल्क्यर्पतीं । ४ से. शर
दवितोयाभ्यये. 1 ५ क. सं. ८.२. २४.1 ६पै० था. द्वितीयाध्याये. । ५ मनुष्टती
द्वितीयाध्याये ब्ले.९६८ 1

६ । ऋक्पेदिताभाप्य

प्यथ
सादति एवमत्या्यवहूनिवयनायनोदाहतयानि ननरषीतेदषभादभ्ययनविभ
सनिसतिपश्ाद्ययनप्रपृतिरियनो्याशरयदतिचेव बाढ अतएवशृह्मतानुारिभावाये-
करेकाध्यापेनपदिमुरिमाणवकाध्ययनस्यमहतामयासिनसम्पदुयनति परतान्तरानु्रारिणः
सतमकारासादयोष्यपनाममिवस्यायननदिरिषित्ानवतितादिष्योषययनरिषतनवणैय
लि यप्यध्यापनदििप्ुकतः यदिवास्दवििप्ुकतिःसव॑धापयुपनतिरषयेतव्यएववेदः तस्य
ाण्ययनत्यद्धैलमकषए्यदणानवेुरुपाथानुशासनेसमिवम-तानिस्ागिवदतिचोगा-
हरयः भध्ययनस्मदश्धवेसापितपप्षयति-अदृाथोवधीपिषिहिततादिति १ £
एकठसाधनेभोगनादीविषयदरधनादिहितमध्यपनमदछ्मवगन्तव्यम. अदृविेपोनभुदद-
पिचे्ताह-पृतङुर्पाद्यीदिशुःस्वगैकरपनवेति २ ब्तुयक्तजपाध्ययनार्थवादनितयाण्यषने-
िक्िषतत्रयपतकुतयापिकंयविसक्ययेनपडयेनकसनीयम ेलर्थवादादिनेच्छति पै"
द्वि्वमिन्यौयेनख्गकत्पतीयः दृफटयोस्कापाघोः समपरकथमदरषटकलनेतयतभाह-
अयुकेते रीति १ संसवसवाप्यायस्यकरिकतौ विनियोगादशेनायःलयमपु्पा्थ-
लेः सध्यापपापिरथममिरिहितृतयापुपा्थ्ाशेक्पपिपनिैरणादिकार्यविनिगु-
समचवदप्ययनाद्तयादिनिुकतानीयेरिोमादिवाकयानीनस्वाभिपामाण्यमित्याद-अन्यद्र
नाधैममापकपिति अप्ययनविधायर्षतुवाक्व॑स्वविहिताध्ययनसेवद्मितिरूवास्यायपमा-
णित्याह्-अष्ययनपावेयमनन्याहमिति ५\ नन्दवमदृएधेतेकरमकारक भततवाप्यायगतर-
सावा अग्यत्दतिकर्वायीतम्प्र्योविरुष्पेङयतभाद सकवत्तरणपरिमाम-
शति ५ सनृुरोतीत्यनकमलेनपथानभूवान्पकूलुदिः्वरेमसंस्कारतिधानेभतीयमनेऽपिहि-
मेरछतानोभर्मीभूतानीसूलामन््विनियोगाभावाद कर्माधान्यंहिवासाकुपि्होतीतिक-
रणपरिणामःतः एवमवापिकमेगतयोःसाप्ाध्योसतंयाद्‌ स्वाध्यमिनाधीयीेतिवादय-
परिणामःकर्ववयः । द्वानीिषफटेतत्यफटनकस्यमितिपिदधानपपि-दतनादमिति
७ गितदपटमिगिपदा-दाप्रंसकरपिति < भकिप्षरयतुपायेलमाह्‌-
प्रत्यायति ९ जायदनियेपः नयोयनादिवद्नयत्पतिरकसिदधाद्विधियथ्य-
प्रगिभकनीपम. अ्पाताद्िदत्ियमादृ्टयविष्यपपतेरियाटू-दिधिनिणत्याहति १०

९ यन्रविपिवाकपेदटनशरुमतेतवर्गवादवावयोततेपयमतिदिश्योद्यथंवादातिदिवाः थ-
यंरातिपयम्यापत्पविवपः ॥ > यत्रा्वाद्वायरयेपिफटेनशूयतेतगरस्वःकस

रः र्थ € = ॥ -फेरप्यते यथावि"
भ्यानिनि त्रदिरिवियाकयेयर्भवादेनावयेनाकयन व

प मूयते वाचवमतादुर्तसायारणैसर्मफ-
परस्य 3 जययेयविश्वनिपापः। 1.

उपोद्यातभरकंस्णम्‌ द

यू्रस्छस्यसाध्यायस्यरिनियोगाद्शंनाव नसंस्कादति.तनाह-संक्तारतिदिःक्व्य-
यनविधिद्रयोप्रदानादिति ११ कतुषिधयोवषिषयावयोधमपेक्षमाणाप्तद्ववोधेस्वाध्यायं
विनियुञ्जते अभ्ययनपिधिश्वटिितपागदिव्याृत्याप्ययनततंस्टतर्तसवाप्यायस्यगमधति-
भतदभयोपादानात्त्तत्िदधिः ननुसस्कारोनामादृ्टातिशयः सचनस्ाध्यायगतः .तव्यपत्य-
येनस्वपदोभात्परुत्यथभूताध्ययनोपरायाप्ावनायाभपुवां भिधानाव्‌ ततः. कथंलाभ्याय-
स्यर्रुततलमितिततराह-तव्यःकूमगादृष्टवाचीतिः १२ अतरतव्यपत्ययस्यकमागिधा-
पिदमाकर्मकारकस्यस्वाध्यायस्यतव्यपरत्ययंभरतिपरूयथोदध्यवनाद्परि्त्यातनलाव्‌ स्वा
ष्यायुगतमेवापरवन्ययरत्ययोवक्ति अपूर्वस्ययातवर्थजन्यत्वनियमेऽपितदुपरकतानियमादिति
भावः । यचोक्तमन्यङ्गनार्थममापकमित्यदृषटान्तरं तदसत .यतोमवराणांस्वतव्रादषठरो पणावः
यात्॑युज्यते इहतुस्वाध्यायाश्नितमदृषं तस्पचस्वाध्यायमताक्षरसामध्यतिदधार्थावषोधिफठेस-
तिफठान्तरकल्पनायोगाव, पामाण्यस्योपवृंहकमेवादं नतुपरतिवन्धकमित्याह्‌ स्वतव्राद्शे-
पृ्वानस्वाथंपमापतिवष्यतदईइति १३ तक्तुन्यायेनकर्मकारकमाधान्येपरितयक्तेसवतव्राट.
मेवात्ापिस्यादित्यतभाह-पथाश्ुतोप्पतेनसरुल्यायहति १४` सकपुगत्यभावीद्‌ श्रुतं
परतय्याशतेकर्मयतांनाम नेहवधुकयदर्िततवादितयथः इत्यमध्ययनविपर्ाथवंपताभ्या-
थौवमोधपरथनतानिरकरपपूैपक्षयति-वेधमरथनिणयोयलविपेःपुमथावत्तानादिति १
सवविपेमुरुपा्थपयंवसायित्वनियमादृत्रापिपरुपाथेभूतेफटवदथनिश्वयमभ्ययनविधिपरयुकं
द्गुर्मन्येते । ननुसरदभ्ययनाददृत्निसहिवादवर्थनिश्वयोनोषठस्यतदरयाशंक्य तथासतित-
त्िद्धयेोऽध्यनविपिर्थनिश्वयंहेनुविचारंकसयिप्पतीप्याह-सविवाराक्षिपेदिपि २
ननुस्छविधेयददुपकारिणेेवविधिः पयोजकदतिसर्वबनियमः रथासवयतारृशंकथमनराध्ययन्‌-
विषिराकषेप्स्यतीत्यतमाह-भविधेयानुपकायक्षिपोदघावादृत्निवदिषि ३ प्रीहीनवहन्ती-
त्यत्ाववातम्‌त्र्रिधेयेनतुतदादृत्तिः वस्याभपालर्थावात्‌ नापिताविधेयोप्कारिणी अन्वेणा-
गृतिसरन्युशखवातमानादववातसिदधेः तथापिवण्डुटनिपपत्तिफरसतिद्येत्तविपिराद्रसियद्रदा-
विदषेप पद्मरुतेप्यवगन्तव्यम्‌। मनुमेद्मानाध्यापिनोऽर्थादमोधानद्येऽपिव्पाकरणागसहि-
सवेदाष्यापिनलदुदयसद्धावासंपतिव्यर्धविचारंविषिर्गकस्पयेदितपाशशयार्थमदव्रिरोपरिहा-
रायपिक्षितपवविवारदतयाद्‌-साइाप्ययनाचद्धादेविचारोऽथविसिधानुदिति ४ सिन
दान्तयि-परेस्तुगादिवतुमर्थवाद्विमित्तदन्वहति ५ यथाफठभूवस्यक्ीरदेर-

9 मद्रः कुमात्तिभृद्धपादः । गुरः प्रमाकरगुरः 1

२४ ऋक्संहितासाप्ये

तवोगवाद्योऽभिपसपेर्यने तथाफखवदरथाववोपहेतोरक्षरपिरपिपुरुपार्थलाव्‌ अध्ययन-
विभिरक्षरपाप्यवसानोवगन्तव्यः । नन्वक्षसमतिमुरपा्थवंफरवदरथावयोधपयुकतवेतितदो-
ध्यमुल्यपुरुपा्थलाद्‌ वोधान््वविधिःिनस्यादियतभाह-फवद्ोधान्तेभ्ययना-

का्स्यमिति ५ बोधस्यहिफटंकमंनुठानं तथासतियस्यात्रालणदेर्यसिन्वहस्पति-

सवादावयिकारस्तस्यतद्वक्यमावाध्ययनंस्याद्‌ नतुराजसयाद्विवाक्याध्ययनं ततपद्रृच्यादिफ-
लावा । स्वपक्षेतुनायंदोष्याह-रुत्लपापिर्गपा्थेति ७ नचायोधकवेऽथावयो-
धएवनप्षिष्येदितिगदनीयम्‌ भमाणस्यपमेययोधकतवस्वाभावयाव्‌ ीकिकापवाक्यानामन्तरे-
यवतिधिोपकतदर्नािाह-यकवनेनोगोषि ` ` ननुबोधस्यवियिपटवेबो-
धकाममुदिपविधाशक्यलाद्‌ सठोधिकारीस्पादितयाशक्ष्ययापिपकऽपि प्रापिकामउपनी-

ता्टरपा्ञणोऽ पिकारीचमष्ेतिपरिहारंसष्टवादपे ्ययोषस्यकाम्यवंदृषयति-तोऽकाम्यः
पा्योभ्यभानाभानयोरिति ९ वोष्यस्याभिहोवादिवक्षणवेदार्थसयाध्येयनादपाक्तन्यो-
पासनादिवतित्रायुदेशतप्वभानेतिद्धलदेवतो, देवसोऽर्थवोधोनकाम्यः अभ्रानेकामयितुमशरक्यः

कतपएवविषयेकामनानियमाव्‌ ननु सामान्यतेत्ततेविशेषतोभत्ासंभवति यदा वरिशेपतोऽपरि
पाषरागतयपेधकतासपाम्यनि्मपुवाग
यापोियप्यविषाननसमातीयाह -उेगमोगारिति १० अग्निहो
ादिप्ानानानवाुदयाविेपकारोहंभवति अनन्तलात्सामान्याकारे-
शायिनः सतोनोदेशोयुक्तः । नन्वथावयोधुदधियो चा.
तय नत व

त सि्मशब् ११ पलयन्नानुदिर्यशब्दोचारणंटेकिव्यर्थस्या-
दितिचेन परपमवनर्तदोपा्यपिवन्पपरिहाराथवादिया्‌ ५

-उहश्ोचारणंदोपषंयी-
कदूति १२ ननभ्ययनविधर्योधान्तत्वाभावेषि चाररासेनपर्व्तत॒पयोजकाभावा-
दिसायाह-विचाजरविषिपुकडपपय

वि १ # केतुयो य (0 साद्गवेदा४ तै प (|

यनादापीतवःपपिपनाः विणते नं ५ ~

निणायक्गतिचारंपयोनयन्दि पसतृताकषदेवबसविचारंपिधतते एवंचसतिभवणः तिमणः

धेयपरयोगकलंकनुषिः 13 ध धीनां चवि पर्त ~

भिः नति तिोपसोयकलमिदवविवगः
पनविमियपुकि्षेतृ तद्वयः अतुवारस््मतिचिपयेनवताद्‌ कलनुणानस्यापिव्ु्ीकः

ृषिधिवय्येपापयेन व िपिकमापगनियतानयको विवा व

पयेवनान्मथेनिवेव्‌ शतिवाससप्रेकगिकमाेऽपिनियलपरदः िवाबसविषारत्य दा.

उयोद्वातप्रकरणम्‌ २५

. चोऽस्मनमतेऽगित्तमइत्याह-भतोनिव्यःकतुविचारतवणिकमानस्येि १४ यतोऽकरणेपत्य-
वयश्रवणाव. कतवदचैवर्णिकानांनित्यातडइत्य्थः । दितीयोऽनिष्टत्याह-त्रहषिवारुनः
परमरसस्यैवेति १५ नित्योनुपद्रदति ननूररीत्याध्ययनस्या्षसयह्ान्तलेऽर्थ-
्ञानमविहिवस्याद. भवम. दाक्यान्तेणतद्विधानाद वाह्णेननिष्कारणोधरमःपडतरो-
वदोष्येेक्नेयशेवितद्विधिः तत्रनिष्कारणशदेनाध्यंयनत्तानयोःक्म्यतंनिवार्यते अथान
-पुरुपपटरचिकरंवचनदयंगाखान्तरगतंनिरुक्तकारोयाकएवमुदानहारं-अथागिततानपशंताभव-
-सज्ञाननिन्दाच स्थाणुरयंभारहारःङरिलाभूदुधीत्यवेदनपिनानावियोर्थम्‌ । योऽथदतक-
लदश्ुेनाकमेतित्तानविभूवपाप्मा । यद्रहीतमविजञातंनिगदेनेवरव्यते । .अनग्नोविव
शुषकधोनतव्वटतिकरिषििपिं । असिनमवरदयेयोऽ्थस्त्यननवा्भनेदार्थतानपय-
स्यते इतेेणार्भवयेणततानरादिव्यनिन्यते येवेदार्थनानापिततोऽयमिहटोकेसकलमेमःपामो-
ति तथातिनङ्नानेनपापक्षयेसतिप्वःसवर्गमामोति ` तदेतेहिकमामु्मकंचक्ानफरीतिरीयाम-
चरोदाहरणेनतदीयताव्याभिषायित्रालणेनचसपष्ीषङुः-देषौश्युक्ता येऽवीडतवापुरणेवे-
दिद्रं्मभिपोवदन््यदित्यमेवतेपरिवदन्तिस्वेअगि द्वितीयं ठतीयह<समिति । यवर
देवतास्तातवंपिदपिद्राल्णेवसन्तितसमाद्रालणेष्येवेदविग्योविपेदिवेनमस्ु्यानाश्रीरटकी-
सैयेदेताएवदेववाःभीणातीति 1 वेदंविदवानथाभिज् पुरुपः सददधिविषः अ्वादीनफाेसमृत-
नश्वुर्दृशविधास्थानकुशयःकशचिदुपाध्यायः पृरातनकटेसयुवनोव्यासादिश्च तमेतमुभय-
विरषविद्वसंवि्यामद्धनपद्कुटमदेपेताःपण्डितेमन्पयिपुरुपाअभिरोिधादिपुदूपमन्ति वेर
प्यादित्यमेवप्रथमंदूपयन्ति आदवित्यपिक्षयादवितीयमर्दूषयन्ति वदुभयपिश्षयाद्तीयंस्सूष-
यन्ति इन्दिसरुणच्छरीरिरईसोकायुः अम्यादिर्पलतेदविदसानरीतमअपनीयोरदियस्य
पायुज्यंगच्छतीति 1 नेकेवटमेतदेवतानयं किन्तु सर्वाअष्िवतवेदविदिवस्तन्ति ब्रालणानवेद्‌-
विदोचटस्शलावापतिदिर्ननमस्ुर्पोद्‌ मतुतसिनिचमनिमपिदोप॑कीतेयेव एवंसगितत्रमाथ-
शूताःवीअष्डिवताविदार्थविदास्सर्पमाणतयातदीयददयेवत्थिताअयेनमस्करवीतोपयति नरै-
पदभ्ययनुस्येवफटमितिगहनीयम्‌ विदासमित्याजनावलाव अन्यथविद्मथीयानमित्यास्यित 1
नुपात्सवेदेवताबुब्यामाणिभिःूज्यस्ययेदार्थवरदोटोक्देऽग्िमेयःप्ािर्पषद्यते यत्तुेदमषी-
त्याथनविजानातिसोऽयंपूमान्ञासेवहरविधार्यति स्थागुरितिदन्तः दिनशारंएकं्र-
समूरस्यागुब्देनोच्पते सचयधेन्धनार्थमेवोपयुज्यते नतुपृलफयायंम्‌ वयकिवरप्क-

.१ नि*३..१८.। २० ज दितोयाध्याय. 1 ३त० आर दितीयाप्याये.1
£ र

२६ ऋक्संहितााष्ये .

स्वरात्यलनभवतीत्येतावदेव नतवनुष्टानंस्वगािफटतिदिरवास्ति किठित्यनेनरोकमिदिर्धो-
सते उकेपिपठकस्वयावतीधनादिूनाोऽभयपिकाविदपिसयते कि येदवाकयमाचाय-
दहीतमथे्ानरहितिपर्पेणेवपुनशुनरुचात रवाचिदपिनिजगिलारथनमकाशयति य~
याभिरतियररपष्ककाषटननटपिदद् तथासति तस्यवाक्यस्येद्मेवमुख्यंनरयाव्‌
अरक्रिकपुरुषा पियतेदशलनि्नमातयापोकम्‌-मशेगनुभियावामलूष
योनवुद्धचते । एनंविदन्तिेदेनतस्मदिदस्येदतेति १ अतोपृल्येद्सिदधयततातव्यएवतदर्थः ।
पिवापालेनकानिदामूव -उदव नदान 1
उोलस्ेतनंमिसेगमेवपत्उशतीयुवासाइति ।तपूवीषस्यतातर्येतएवदशंयति-अप्यकः
पमनपरयतिवाचमपिचशएवनश्गोतयेनामितय विद्रांसमाहार्धमिपि । अस्यायमथंः-यःपुमाम-
्नेतितमतिपूरवयिमगरोतूते पकमहपपाठमानपयवपितेवेदरपावायेपरयनपिनसम्यवमश्य--
पि एकवचनवं माक्यवाव्‌ वायुभेवसेनभरागथेयेनोप-
पायिसवैनभू्िगमयि । भदियानेवलेनभागयेयेनोपधाववि एवेनभूतिगमयनतीयादाव-
व्यूसनःक्थंपाठनिशिनुयाद्‌ अन्वकभिदथेानायनयाकरणाध्ानिथण्वलपिमीमाहि- ८
सभि विवरूपोवाच॑नसम्यकूश्रणोति मासानि
पेदिति। भनरव्याकरणमवणपरतिगहीतुरिषटिःपतीयते मीमासा्ातृन्यायेनदातुरितिनिणीतम्‌ ।
वताृभयविमप्यमदसपतेवमाहिति । दतीयपादतासरवरोपनि -अग्येकसमतन्व ससद -
तिस्वमामारनविृुे्ञानपकारानम 1 अस्यायमरथः-अपिगब्दपया-
यउोग्दः सथप्वोक्तानभिपेटः क्तः निपातानामनेकार्थावाव्‌ यभुमाच्याक--
रणाय ःराा्धमीासयावातर्यषतोधपि तं -पृत्त्मापकसतवदःतवकीया नुसते
परपादिकंप्पास्ानतानितया न वेदाथमकाशनक्षमतम्यम्ाने-
मतमादतीमपा्पयावाचाम 1 चतुरथपादतातरयद यति-उपमोत्तमयावाचा-
वाप पकापममानासवासाकतुकारुखवासाः -कामममानाक्रतुकालेपुयथात्त- .

एर्नापियतिततशणोतीनपधत्मरंसितिं । अतपपम-उतपयचुद् पाए.
क दा्थस्योपमोच्यते ् ०. <
त उयावीयेस्यनय च्यांकामयमानति दिदरयेामांमरिनवा ४
स्तथापिपंभोगफाे

प्युवेद्ध ष

व पनदेवुः कमयमानाकतुकाटेषिति ह
ायासाकल्येनाद्रयुक्तमश्यवि ङ््ि पोनमर्धिवुयाशृषोति वथाऽ्ंचतुरशविया-
१२. स, ८,२.२१. २ ११९. भतसर 9.१.।1 श्रटस्त
१.३. १) ५ते.स.२.६.१२.॥ ६ नि०१.१९.।५ निर १.

„ उपोद्ातभकरणम्‌ २७

स्थानृप्रिशीखनोपेतःस्पविदाथेरहस्यंसम्यवप्यति वेदोकतवधर्मवसल्समर्थहितव्व्याखीक-
रोति सेयमुकताविदार्थाभित्तस्यप्रशसेति पुनरप्युगन्तरंपास्कउदाजहार-स्योचरा धूयसेनिर्वच-
नाय--उतव्वंस्येस्थिरषीमाहनैनंहिनवंत्यपिवाजिनेषु । अपेन्वाचरतिमाययेपवारच॑ुश्व-
अफखामपुप्नामितिं । भयमरथःपरोदाहवायाउतलःपर्यनित्यादरकायाकबोऽनन्तरमेपात्ता-
ताकाविदक्तस्वपर्वोक्तमव्रस्यार्थस्यभूयसेनिर्वचनायतम्पद्यते तमर्थ॑मविशयेनप्रतिपाद्यितुपः
भेवति कथमिविचेत्तदुच्यते-अभ्िकंचतुंशविदयास्थानकुगदपुपवेदूपायावाचः सख्ये `
स्थितवास्रयेणवेदोक्ताथीरृतपानयुक्तमाहुःअभिज्ञाःकथयन्ति सखिंविवंसघायमितिमवे . वे-
दुस्यस्तधित्वमुदाहतम यद्वा स्वर्मटेकेवेदानांसख्येस्थित्वाअतिश्येनपीतागृतमाहुः . वाचा-
मिनादैन्वराः सभासुमगस्मावावाजिनाः तेयुमध्यप्येनेदार्थकृशटंबोदपितुंन हिन्वन्ति नकर.
पिपराुवन्ति तेनपरहदिवदितुमसमथैत्वाव, . यस््न्यशाटमावपरपुप्पफटरहितावाचशुशरुवा-
नवति पूथैकाण्डोक्तस्यधरमसयत्नानैपुप्पम्‌ उत्तरकाण्डोकतस्यव्रसणोततानंफटम. यथाोकेः
पष्पफटस्योलादके वथावेदातुवचनादिधर्मत्ानमनु्ठानदराराफटासकवरहगनेच्छाजनयति च~
मेतबेदानुवचनेनत्रालणाविविदिपन्तियङगेनदानेनतपसतानाशकेनेिशुतेः 4 ` यथाचफटवृिदैतु-
स्तथात्रसततानेरुतरुत्यत्ेतुः यतूर्णाननदेकबोधः तद्रलाहमस्मीविरुवरत्योभवतीविशरुतेः ।
तादयापुप्मफरठरहितवेद्पाठकःतएपपुमानयेन्वामाययासहुचरतपि नवपरस्विका्षीरस्यदे-
गपीगौीिहेतुलायिनोवीतिन्युलत्यधिदुसितुच्यते प्ाठमावपरमपियेद्रूपावाक्धर्म बहक्न-
नृह्प्॑षीरनदोग्धीत्यधेनुः अतएवासोमायाकपरल्पेन्दनाटिकनिर्मितगोसदृशमोत्पत्वाद.
तयामापयासहृर्नयंपरमपुर्पार्थनरभतइत्यथेः । इत्थंयारकेन्नानसतुतयन्नाननिन्दोदाहरण-
स्यमपथितत्वाद यचस्तूयतेतद्विषीयतइविन्यायेनाध्ययनवदर्थज्ञानस्यागिपिधिरप्युपगन्तव्यः ।
किथनंक्षनेटिकाण्डेपवीरिफटवाक्यंयागतद्रदनयो.समानमेवाक्नायवे-यं थाहवाभपिर्दवानाम-
सदुः एवंहवाएपमनुष्याणां भवति मषतेन्विपापजते यरचैनदेवषेदेति । अतोमागवत्तराय
स्यवेद्नमपििधीयते अनेनन्ययिनरष्दपिादणेपुवेदनविधयेद्र्टव्याः । ननुविद्यापशमेति
स्पेदनरूटानांपशंसार्पतंनैमिनिनाठनितमितिेव्‌ जस्तुनाम विमानना गिफिठेनशं तिव
शक्यत्वार द्थीपागस्यपूणमासयागस्यचातिपातेप्तिपायधिततत्संदेश्वानरो्टिविधादुियमा-
नेनेवस्वगेफठेनस्तुतिःक्रियते-शवमहिटोक्तयदर्मपूणमासाविव्येतेति । एवचापरनतना-
नफखाक्यस्यस्वार्थेऽपितास्रेरयपितुपुदादवम-दच्छाम्येवार्थवादत्वेवचसोन्यप्रतवः । य~

„9 नन स. ८२१. रन सं. <. २२६. रतेन ३.१.४.।.
भ्त. पं. २.२. ५। ्

१८... क्टवसंहितामाष्ये ,

धावस्पनिधायिलानलपूता्थवादवा १ इन्येतस्वैरोकायदशरधोयथावथा । नलशूता्थ-
वादचपापन्ठोकाशुति्॑येति २ नचवेदनमतरेणफरसिदधावनुषठानय्यमिविशहनीयम फ `
छभूषस््ेनपरिदतलाद्‌ उदाहेयावनमिनिसम्‌-रस्यकनप्ेसवपासोकवतरिमाणतः ,
सारतोाफटिशेषःसयदिति एतच्ास्मभिः तरेतव्रर्मोयोऽ्येभनयनते यरपेनमेववदे-
सयुदाहरणनव्पाद्यातम्‌। छन्दोगाश्केवटादनुषानाद्ियासहितिनुघानेफटातिशयमामनन्ति-तै- ।
मोभकुरुतोप्तदेववेदयश्चनेदनानातृविदयाचाषिधाययदेवग्रिधयाकरोिभद्धयोप्निषदात-
-देगवीथवचरदतीति । युचप्यङ्गववद्धोपस्तिखदिवाश््देनविवकषिता तथापिन्पायःसरवास-
पिविदयासुसमानः।कुतस्तैताव्तवेदनेभकिरितिचेव्‌ कुषोवावेेपोऽरदेपः। परशंसालस्माभि-
भपसीदशिता निन्दौतनकरा्युपरभामहे किन्तुकमैजन्यमपर्वयधामरणदर्जीविनसहगच्छति '
तथापिदधयाजन्यमप्यर्गच्छति तथाचवाजसनेथिनआमननि -रंविधयाकर्मणीसमन्वारतिपरव-
प्रतादेति तस्मादध्ययनवदरथानस्यापिविहिवत्ाव्‌ भर्थ्ञानायवेदोव्याख्यातव्यः विषय `
परयोजनसम्बन्थाधिकारितानमन्तरेणशरोदपवृस्यभावाद विपयादयोनिरूप्यन्ते-व्याच्यान्‌-
स्व्पा्मेयोयेदोबिषयः सदथं्ानंपयोजनम्‌ व्यास्यानव्पास्येमभाव्म्बन्धःजनानार्थी
चाधिकारी । यद्यप्येवावस्तिदधम्‌ तथाप्विदस्यविपयाध्भवेव्याख्यानस्यापपिरमविपयादि"
कंनस्यात्‌. अतविदस्ययृषटयमुच्यते-येदषूर्ो्तरकाण्डयोःकमेणधर्मबल्लणीविषयः तयोर
स्यखष्यलाद तथाचपुरुपाथीनुःशरनेसम्रिवम्‌-धम्रलणीविदेकवेयेदति । जैमिनीयेचद्वितीय्‌-
स्लेोदगेवर्मेपमाणम्‌ चोद्नापमाणमेवेदिनियमदयसंमवायविद्धिरभिरितम. बोद्गवेत्यमु-
मथैमुपपादयिदुचुधस्ेपयक्षविपयलंपर्स्यनिरारुतम. प्रतयक्षमनिमिततपिधमानोपरम्भ-
. बलादिति अनृषठानादृषवमुलत्स्यमानस्यधमेस्यपू्वमविधमानवाय्‌ नप्यक्षयोग्यतासि उत्तर
काठेऽपिस्पाविरारित्यानेन्दियरवगम्यते अतपएवादृष्टमितिसवैरभिधीपते दिद्दाहित्याना-
नुमानविषयत्वम्यल्लि शुखदुष्वेधरमाधयेयोङ्गमितिकेच्‌ वाढम्‌ अयमरिदिक्रदिद्िभा-
यदेगवगम्येते तत्ोदनवयर्ममयाणम्‌. वेयासिकस्पदृतीयसतस्यद्वितीयवर्णकेवहणःि-
््ुनोऽपिगतिकतिषयर्वभाप्यरदधव्यौख्यावम्‌-शासदेवममाणाजगतोजन्मापिकारणब-
एायिगम्यवदय्निमायदति । शरुतिखवष्वति-नोविद्षिन्मुगेतंवह्तमिवि । दबोपपतिपपूवी-
सकमुदीपिता स्पटिदरादिरदियानास्यमानान्तरयोग्परेपि तस्पादुनन्यदश्यवाव्‌

1 स-
लिथमृहतोरदविपयत्वम ददुभयतानवदस्यसक्षार चस्यत्तानस्यस्रीपावछ-

नीरायासौगच्छतीतयादिततानवदपुर्पाथपयेवसापिचंगहनीयम

इ रपय पपयुकस्यपसयर्स्य
१ तै०स. ५. ३,१२.। > तै०ना० ३,१२.९.६ व

. उपोद्ातप्रकरणम्‌ २९

सतूयमानलात्‌ धर्मोवि्वस्यजगवःपरतषठाठोकेषरमिष्ट॑मजारपसन्ति धर्मेणपाप्मपनुदृतिधमे
सर्वपरिंणितिम्‌ तस्मादुर्यपैवदन्तीति उदृण्डस्यरात्नोनियामकलात्‌ विवद्मानयोपुरुषयेम-
पयदर्वरस्मापिराजसाहाय्यवनयहेतुलाचधर्मःुस्पाथः तथाचवाजरनेयिनःसिपकरणे
समामनन्ति-तच्छैयोरूपमत्यसृजवधर्मतदेवःषवस्यकषवंयदरमस्तसमादमीलरंनास्यथोभवखी-
यान्वरीयांसमाश सपे धमेणयंधेवराकतिवपिति । बतविदामोपिपरं । बहवेदवरवभवरि । तरति-
शोकमासबिदित्ादिश्ुतियुवलक्ञानमयुक्तःुरपाधैसिदः तदुभयत्ानार्थविदेऽधिकारी स~
ऋनेवणिकःपुरपः। सीशुदरयोसतुतत्यामपिज्ञनपिक्षायामुपनयनाभवेनाभ्यमनराहित्ाद्‌ वेदेपि
कारभतिपिद्धः धर्मनहक्ञानेतुपराणादिमुतेनोसायते तस्मत्रिदर्णिकपुरुपाणावेदमुतेनाधङ्ननिऽ-
धिकारः । सेम्बन्धस्तयेद्स्यपमेवहाप्यांसहपतिपा्यमनिपादकभावः तदीपत्तानेनसहजन्यभेनः
कभावः तरैवणिकपुल्येःसहोपकार्योपकारकभावः 1 तदेवंविषया्नुन्धतृटयमवगत्यसमा-
हितधियःशरोनारेविदव्याख्यनेपवरतन्ताम्‌ ॥ अतिगम्भीरस्येदस्याथमवषोधयितंशिक्षादीनि
पटद्भानिपदृतानि- अतपएवतेपामप्रवियाल्पतव॑मण्डकोपनिषयाथर्वेणिकाभामनन्ति-दविधेवेः
दित्येदविहस्मयद्रलविदोवदन्तिपराचेवापराच तवापराक्रेदोयसुेैःसामवेदोधवैवदःरिक्षा-
कलयोव्याकरणंनिरुकतंछन्दोज्योतिपपिति। अथपरा ययातदक्षरमधिगम्यतदइति साधनभूतधरम-
्ञानरेतुतात्‌ पटद्वसटितानांकरमकाण्डानामपरवि्ालम । प्रमपुरपार्थभूतत्रहकनानहैतुवाव्‌ उप-
निषद्पिरविद्यालम वर्णस्वराचुचारणग्रकारोयत्रोपदिग्यतेसाशि्ना । तथाचतसिरीयाउपनिष-
दारम्भेसमाम॑नन्ति-शीक्षव्याल्यास्यामः वर्णस्वरः मा्रावटं सामसन्तानः इुक्तीक्षा-
ध्यायई्ति । वर्णोऽकारादिः सचाङ्गभूतरिक्षाग्न्येसपष्मुदीसितः। तिषरिशवतुःपटिरवाव्णीःपं-
भ॑वतोमताः । प्ारतेसंस्तेचापिसवयमोक्ताःस्वयंधुेत्यादना। श्वरउदाचादः सोऽपितनोक्रः-
उदाचश्वानुदात्त शस्वसििशस्वरास्रयदति । मावाहस्वादिःसापितनोक्ता-हस्वोदीरषःुतङतिका-
खवोनियमामचीषि । वरुस्यानपयली तक्रञदयस्यानानिवर्णानामिव्यादिनास्थानमुकेम.। भ~
चोऽघृष्टापणस्वीपदित्यादिनाप्रयलरउक्तः । सामशब्देनसराम्यमुक्तम. भतिदुतातिविटम्बितमी-

. व्यादिदोषराहिव्येनमापुरयादिगणयुक्ततेनोचारणसाम्यम. गीतीशीवीशिरःकम्पीत्यादिना-
उरपशुदष्टवसितमित्यादिनायदोपाडक; । मापूर्यमक्षर्यक्तिसियादिनागुणाउफाः । स-
म्तानःसहता वौयवायाहत्यत्ायदेशः 1! इन्दरथिीमागतमित्यत्रपर विभावः । एतचव्याकरणे
मपाडके. । £ ‹ शंमुमतेमतताः, अयमवपरचुरःपाटः 1 ५ ऋ. सं १.१.३.। ६ कऋ०पं*
३. १,१०.1

३०. ऋक्संहितामाप्ये

ऽभिहितताद रिक्षायामपक्षितम्‌ शिद्यमाणवणाशिक्येवापसवोदादतः-थोहीनः
स्वरतोव्णतोवामि ्ामयुकतोनतमर्थमाह । सवाग्वजरोयजमानंहिनस्तिययेनुशतुःस्वरतो-

ऽप्राधादिति । इडसयसिरेहयत्वङुतकयसिनिवधिते- सुरमा - ।

पमासस्येतिसप्ेणतुरुपलाव्‌ अन्तोदात्त दाततेनभव्िव्यम्‌ आदुदात्तसुपयुकतः तथा
. भति प॑षद्परतिस्वरवेननहुतरीहिलात्‌ सम्पनः तस्मात्छरवर्णाधप-

राप्रिह्यरायगिक्षामरन्थोपेक्षितः । कलस्वा्वायनापरतम्बयोधायनादिसत्‌ कतप्यतेसम- ।
` ध्यतेयागभयोगोऽरपि्युतते ननवाश्वटायनः करंमव्रकाण्डमनुसृतयप्रदृ्त िवात्रा्णमनु-

श्य । नाद्यः दीपूणमासोतुपरव्य स्यास्यामङूतेवतिनोपकान्तताद्‌ नदयभिमीढद्त्यादयो-

मनादशपृणंमासपोकषिदविनियुनगः । नद्वितीय आंभवप्णवमेकादकपालपरोडानि-
; पनिीकणीयायामितवदीषणीेवौतणेमकानताव्‌ । अगोच्यते-मव्रकाण्डो्रहमयत्ता-

मेण वह्मयत्ेवंविहिव मत्सवा्यायमधीयीतिकामप्यृचं
सजुःतामवातद्रलयत्तइति तोपतयहनपोिगीचङ्या्ायकेवानेः तथासर्वाक्र-
पःौगियनूरितवणिसामानिवाचसतोमेपरिव

सतीतिषिधीयन्ते तथाग्विन्पतस्य-
, मनिसूेनिदियाद्पिसरवादाः शतयीरनुतरयादितिपिधीयते तथारिच्य॑तइववाएषमेवरिव्यते यो-
साजयतिपतिवागृह्णाति याजयिलवापतिगृदवानश्षवि स्वाप्यायेवेद्मधीयीतेतिमायधित्स्पं

सम्पदायपारम्पर्यागवए-
पक्रमभाद्रणीयः । विशेपविनियोग्तुमविगरपाणां तिरिद्वाक्यादममाणान्युपजीन्या व्याः
ग्वलायनोदशंयति

र ;
सकि । शपेवोर्भत्यादिमबास्त
व ामातदापसमदलतोवकमियसतिि ९ । आन्नातत्वदेवजे-
पादिप्वपिसएवकरमः । ग्ालणेदीक्षणीयिरपकानता वथात्तिस्वरदशपूर्णमातनि-
एगिचेनतदषकषत्ाव आ” बायनस्यादीतदयास्यानंुकतम्‌ अतः कल्सूतरमत्रवि
योगिनकलन्ानमुपदयोपकरोनि तहि प्रो पेनीनाण्चमिवषिनियोम-
र कादयसवनानाोविनिु्यनवि नायंदोषः शा-
तगातयानरिदतपिगवोगतयचुणो ४

शासापत्पपेकंकर्मनिन्यायविदः ०

५
मन

-वगेपराच्यव्या प
१ ृणब्रा० १.१. र आ द्िनीयपर
४ क्र. स..१.२८ आनस्य | ॥ ध १

मा

उपोदातप्रकरणप्‌ ३9

इतावद्देदवादनदमह्वनिमानेवार्थवयाकु्विति सेोत्रवददृणेमदमैवैपवायवेचतदगदाताइति
-तस्पदिन्दवायवःहग्तेवामि्रोमध्यमोऽवक्रम्यव्याफरोद तस्मादियंव्यारतापागुचयतेद-
ति अम्निमीकेपुरोहिवमित्यादिवाकूवसिकाठेपराचीपपुदादिष्वनिवदेकालिकासतीअव्या-
छता पररुतिःत्ययदवाक्यमित्यादिक्िगकाप्िनथसषरहिवाप्ीद . तदानीं केवैशरा-
धितदृरएकस्मिनेवपानेवायोःस्स्यचसोमरसमहणल्मेणवेरणदुषटसवमलण्डांाचध्यविच्छि-
`प्ररृतिप्त्ययादिविभागेसर्ेत्रकरोद तस्मादियंवागिदानीमपिपाणिन्यादिमहपिंगिव्पारास-
-वठवतइत्यथेः तस्यैतस्यव्याकरणस्यप्योजन विशेपोवररुषिनावापिकेदरितः । रक्ोहागमट-
` ष्वरदेहापरयोजनमिति । एतानिरक्ादिपयोजनानिमयोजनान्तराणि चमहाभाष्येपवअटिनास-
ीरवानि रक्षार्थं मेदानामध्येयंन्याकरणम्‌ ठोपागमवर्णविकारतोहिसम्यग्येदामरिपाटयिप्यति
'वेार्थवाध्यवस्यति ऊहःल्यपिनरसंवरिङनैसवािविभक्िगिवदम्रानिगदिताः तेषावधयंय-
गतेन पथायथंविपरिणमपितव्याः तानपियाकरणःशक्रोतिपिपरिणमयितुम. व्मादध्येयं
व्याकरणम्‌ आगमःखप्िवराहणेननिष्कारणोधरमःपडद्रोवेोष्येयोभेयश्च प्रधानंघपदरसदरेु
व्याकरणम पधनेचरतोपलःफठवान्छववि । रय्वर्थवाध्ययव्याकरणम्‌ वृहस्तिरिदायदि-
व्यमपंतहसपिपदविहिताना शब्दाना रव्दपारायणेपरोवाचनान्ंजयाम वृहसतिशवक्ताद्वश्वा-
प्येवादिव्य॑वैसहसमध्ययनकारःअन्तंचननगाम 1 भयतुपुनर्दिषरमायुर्भवति सवर्शतंनी- -
बति ततरकुतःपरतिपदुपदेनसकटपदावगमः कुतस्तरांपयोगेण । भसनदेहार्थवाध्येयेन्याकरण-
म्.यात्तिकाःपठन्ति-स्थूखट्पतीमातरिवार्णीमन्ाहीमाखमेतेति । तमनत्तायतेङगिस्थूरागिषव-
न्ियस्याःसस्पूट्पती किंवास्थूयाचासोप्पीस्थूखष्पीति तांनयाकरणःसवरतोऽध्य-
पस्यति यदिसमातान्तोद्तवंतदाकरमपारयः अथयूर्पद्परविस््रतवतोषह्ीहिरिति 1 इ~
मानिचगरूयःशब्दानुशासनतस्यमयोजनानि। वेदराःद्ःश्दः यदधीवं यस्तृपयु्रे भविदसिषि-
भकिवन्ति योवादमां चलारि उतः सक्भिव सारस्ववीं दयाम्पा पस्य खदेवोभस्िवर-
ण 1 तेषठसः तेमुरदेरयोरेखयदतिकुर्वनतःपरायूवुः सस्याद्राहणेननम्ेच्छितवेनापभापित
श्ेच्छोहवाए्पयद्पशब्दः न्देच्छामाभूेत्यय्यरयन्याकरणम्‌ । दुटःशष्दः इ्टःशब्दःलवरतोर्ण-
सोबामिथ्यामयुक्तोनतमर्थमाह्‌ । ्वाग्यलोपयमानंहिगस्ियथेचग्ःससतोपराधारिति दश-
ज्डब्दातमापयुस्बहीतयम्येमैवयाक्रणम्‌ । यद्धीवं यद्टीतमन्रिावंनिगदिवश्न्यपे । अ~
जमराविव्केषोनतन्नटविकर्हिषि्‌ । सविततावाधकमाप्ययीमदहीतयप्येवं्याक्रणम्‌ | य~
सयुमयुके । यस्ुपयुदरकरञोविश्षेशन्दान्ययागद्यहारकाडे । रोऽनन्तमामोतिनयपरभवा-
र ~ पतवा

-
१ पातयरमाण्येपष्छगाद्विक. 1 २ नि १,१८.1

३९ क्संहिताभाष्ये

गयोगविहुप्यतिचापगाददैः ! कः वाग्योगविदेव योदिदाज्ञानानिभपश्दानप्यसीनानाति
सथेवशन्नयमपवमपशातनऽ्यय्म परति अयवारूयानधर्ममापोति परयासो-
प्यपानवाअलीयतमायापकेकस्यहिशस्ययहवोपभ दस्यहवोपग्र ायथागोरियेतस्यगब्दस्यगावीमो-
-णीगेपोतच्कित्येवमादयः । अथमःभवाग्योगविद अज्ञानंतस्यशरणग. विपमप-
, न्याः ना्यन्ा्ान॑शरणंभवितुमहंति योहजानन््ाहणंहन्यादं सरांवापिव्‌ सोऽपि
पतितः्वाय्‌ पएरव॑तिकः अवाग्योगविदेव अथयः वाग्योगविद्‌ जञानतस्यशरणं । अविद
अविदपभवभियदिन्नोषनहुतिवदुः । कामिषतिमोप्यसीनिवायमहंवेदिति । चीव-
` ापूमेत्यध्ययन्याकरणं विरिकरवन्ति यातिकापरनि पयाजापविभक्तिकाःर्तव्याहति
गृवान्तरेणव्याकरणं प्रयाजाः सविभक्तिकाः शक्याःकर्ुम्‌ तस्माद््ययंग्पाकरणम्‌ । योवाहृमां
॥ ोगामबः्रगोवणंोऽषो वावा समािजीनोभवति आिजीनाः ,
स्पमेतभ्येयव्याकरणम्‌ । सत्वारिशृबरा पलारिशहयवयोभस्यपाददशीपसपहततासो-
अस्य । मेमि । चतारिशृङ्गा चतारिपद्जावानि
भामार्पातोपसरगनिपाताश्च धयं भस्यपादाः चयःकाराः शीर्पखपतिर््य सपहस्वासःतपमि-
भक्तयः त्रिपाद्धः तरिुस्थानषुदुः दपणोवर्षणाल्मानाोरद्ीति रोषः
" शका मिहनी 1 भथ-
पा चलारि पासिवपपमतपदागिताननिुीरणाेमी ना: 1 गृहरीणिमिहितनेद्रय-
निरीयामनुपयादन्येमनीपिणः 1.
नि नरेटनो पवातोमतुष्पादन्तितुरीह्वाप र
भयनददशंवाचमुततः

पन्पनृप्येपुवतैते । उत्व;

दद -शण्वनगुणेत्येनाम्‌ } उतोतस्ेतनवं १ 9 -

: । अग्िलेकः श्रण्वनकिनश्ोतयेनां सिमा पलस्मेअन्यसमैतन्ं

विसलवनुविबृुते ताया मत

शृते एव॑वार्‌पि रतवमामानंद्िणुते पार्वनोविवृणुयाद्िवष्येय

पउनापुननोयवधीरापनसायापमक्त 1 गरसायःपव्यानिनानोेभरपा ्षमर्निहिवाधिवा-

षि मिसिर ति 'तिरपरिपयनेभवतनि त:
६ भनावन्तोभ्यानवन्तो भसापनानिनवाचमकेत सघ्यानिर्तनारनः

उपोद्धातभकरणम्‌ ३३

ताधिवायि एपावाचिभदादश््ीर्विहिताभवति सारस्वतीं आहिताग्नरपशव्द॑पयुञानःपराय-
धि्तीयांसारस्वतीमि्टिनिषपेदितिपायधित्तीयामाभमेत्यष्यर्थव्याकरणम्‌ । दशम्यापु्रस्व द-
शम्यीपुवस्यजातस्यनामविदृध्याव्‌ षोपवदाचन्तरंवस्थमभिनिषठानानतदक्षरचतुरसषरवारवना-
भक्षा नवद्धितान्तमि पि नचान्तेणव्याकरणंरुतस्तदितावाशक्यावित्ततुम तस्मादष्ये-
यंव्याकरणम 1 शदेवोऽत्ति सदेवोभसिवरुणयस्यतेसपसिन्धवः । भनुश्षरन्तिकाुदंतरस्य
खपिरामिव । ससिन्धवः ततपविभक्तयः ककुदनिहासासिनिदतेदतिकाकुवादु ऊर्मिसरषिः
स्यूणारोहमषिमिि श्व॑सिदशव्दरथसम्बन्धहत्यारिातिंकोक्तान्यताप्िपोननान्यनरन्धेया-
नि 1 अपनिरुक्तमयोजनमुच्यत्े-अर्थावयोधेनिसेकषतयापदनातंयतरोकतंतनिरुकम्‌ गोः ग्मा
प्मा क्म कषा क्षमेत्यारय वसवः्वाजिनपरेवपत्योदिवपत्यङत्यन्तोयःप्दानांसमान्नायःपमाज्नात-
स्तसिन््रनथेपदार्थावयोधायपरापेक्षानविद्यते एतावन्तिषथिवीनामान्येतावन्ििरण्यनामानीते- ,
ये तवतजविसपष्मभिदितलाव तरेपनिरुकंतिकण्डं तचानुक्मणिकाभाष्यदशितम्‌ आ्ैनेव-
पटुकंकाण्डदितरयनेगमंतथा। वतीयवतंचेविसमानायलिधास्थितः । गोरादपारपय॑नमादनै-
प्टुकंमतम । जदायुतवस्वीतान्यगमेसम्पवक्षते । अध्यादिवेवपत्यन्तदेवताकाण्डमृच्यते ।
अ्थादिदेवीरजाहुत्यन्तःक्षितिगतोगणः । वाय्वादयोभगान्ाःस्युर्तरिकषस्यदेवताः ।
सयोदवरतयन्ताधुस्थानादेवताईति 1 गवादिदेवपत्यन्तसमान्नायमधीयतेदति । एकार्थवा-
सिनपयीयशब्दानांसेवोयत्रपावेणोपदिश्यतेववनिषण्टुशब्दपसिदः तादेप्वमरूमिदयेजय-
न्तीहृटायुथादिषुदृशनिषण्टवदतिव्यवहाराव्‌ एवमतापिपर्यायगब्दसह्योप्देशाद आयकाण्ड-
स्येनेवण्ट्कतवम्‌ त्विन्काण्डेवयोऽध्यायाः तेएपयमेष्थिव्यारियोकदरिकादादिदन्यविपया-
णिनामानि } दि्ीयेमनुप्यतदृवयवादिदव्यविष्पाणि ठृतीयेवदुषयद्व्यमवतनुवहुत्हस्रता-
दविपरमविपयाणि निगमशब्दोवेद्वाची यास्केनतवतत्रापिनिममोतवतीवयेवविदवाक्यानामवता-
रिरितात्‌ सस्मिलिममेएवप्रपिणवर्तमानानां ब्रन चतुयाध्पायत््ेद्वितीपसिन्काण्डेउपदिष्ट-
चाव तस्पकाण्डस्यनेगमत्म्‌ । पथ्वमाभ्यापल्सस्यवनीयकाण्डस्यदैततंतरिसष्टम पवाध्पाय-
` स्सङाण्डबेयात्पकेएवस्सिन्यन्येपरनिरपेसषवयापदार्थस्यो करवाव तस्यपरन्यस्यनिरकतम्‌लद्या-
| छ्यानंख समाम्नायः समाप्नातदृयारभ्यतस्वा्लस्यास्ताद्धाव्यमनृभवत्यनुभववीत्यनै्ादशभि-
रभ्याययान्छोनिमेमरे पद्पिनिरक्तेमितसच्यते ¶कंकस्यपदस्यसम्नावित्ाजवयगार्यास्तत्रनिः-
षेणौच्यन्वद्निन्युत्तेः 1 वपिपतापििदिजातामि नायाख्यनियोपसर्गनिपातान्नेिपिलामो-
` 9 सान्वयमनगृहसछपमाप्याच , पातसय्मव्येवस्वण्छ्वा ~ ` `
५

४; ऋक्संहितााप्ये
चावभपवथुिपवन्नीनिणिपातसपनरब्येदमुदाहवम्‌ नेतिपतिपेधार्थीयो

पयिभाषायामुणयमृ-
भ्यायौनदरदवममसतेतिपतिपेधार्थयडति दुमास्ोन्रायामित्युपमाथीयदिच तचलो-
केकेवरपतिपेधार्थः ायस्यापिनकारस्येेदेमपिपेधोप्मार सक्षणोभयारथोदाहरणमस्मि्यन्येवगम्य-
चे , वन्थकरेणोक्स्ततसदनिंनविशेषासतलनमवरव्या त

न्मत्रव्याख्यानावसरेएवास्माभिस्दाहरि-

प्यनत नचनिरवचनानानिमूरतवदनीयम्‌ एश्ुतत्य्मेवव्ाहणेपुपदनिवचनानकिपाचि-
इकलाद, वदाहुतीनामाहुतित्मिति तमिद्ंसनत मिनदङ्याचक्षतहति यदृपथयत्त-

यन्थकरोऽपितवतनसोक्तिरवचनभूरभूतबातणनयुदाहरि्ति
कमोमिनिर्वचनानाकरगवरेनपिदावपिनवप पिल अतष्वमन्थकारभह तदरि-
दविधयास्ानेन्ाकरणस्यकारस्थस्वा थसाधकंषेति तस्ादवदाथावोधायोपयुक्तंनिरुक्तम.। त~
-ाछन्दो्न्धोऽपयुपयुज्येते छन्दोविरेपाणातवतवविहितलाव्‌ तस्मात्सपचतुरुत्तराणिछन्दा-

सिपातरनुवाकेनूच्यनइति सनात गान्युषिगनुृहतीपकििषुनगतीयेतानिरपच्छना-
ति चुरविशतयक्षरागायत्ी ततोऽपिचतुभिरकषररपि

धकष्टाविाक्षरोष्णिक्‌ एवमुत्तरो्रा-
िकाभनृषवादयोऽवगन्त्याः पथान्परापिभ्ूयते-गायंनीिबालिणस्वदध्याद विषटकीर-
भन्यस्य जगतोर्रवयस्येति ।

वनमगणमगरणादिसाध्योमायत्यादिषियेक देषिवेकश्छन्दो्न्थमन्तरेण
नषवियः तयेति
षुं ए ५५ नभवति वसमदिवानिमव्रेवेषिदादितिशूयते तस्मा
(व 1 ज्योतिपस्यपयोजनं न पो वस्मनेवम्रन्धेऽभिहितम्‌ यन्तकाटार्थ-

दमदृति काटविशेपविधमृश्चर सरत्ससेतदरतंषरेव्‌ । संवर्सरमृल्यंभूवि-
सयेवमाद्यःवत्सरविधयः व॑न्तेवालणोऽमिमादृधीत न
दियेयआद्धीतेत्यायाकतुविथयः परिमारिसिवयन्ायनिपातमसयतिादागदनद
सपा्यामासपरिषयः पतीमासाहिि यनयित मा एकाष्ट-
-कायांदीतेर्फर्ुनीपूरणमासेदी ५ ४: ेरनित्यायास्तिथिप्रिधयः प्रतिचहो तिर्य नुहोतरीत्यायाःपातः-
. फारादिविथयः एततिकास्म्रिमादुः रोपानवगमयितनयोः

र यन्यानविदाद्रतं िकषापमिवुरीरिम्‌-छनदः

व स्मोऽयपस्यते । -बोगपामयनंनसिरकंमो षयते 1 रिक्षाषाणं

पदृस्पय््याररणे््वम्‌ । पसम साधीय प्रसोकेमहीयतेदति पठद्रवतुराणादीना-
"= ~ = ~ ङ <= ५

„ १२० यार पतुमाभ्पायस्यनृतीयत्स २ ते° नार १.३.३.।३ त°

दग मयमृपारके. 1 चते. ५ ५५1 ६ते.ना० ३.१.२ | "नार १,१.९.।

1

. उपोहातभकरणम्‌ , ` २३५

-मृषििदार्थत्ञानोपयोगोयाहवस्ययेनंससयते-प्राणन्यायमीमाताधमंशासाङ्गमिभिताः । वेदाः
स्थानानिविदयानाधमस्यचचतुरशेपि । इतिहासप्राणाश्यविदैमुषवह्येव । मिभेतयतपशरुता-
दवदोमामयंमहेेदिति ! अन्यापिस्मयते रेतरेतैप्निरीयकाठकादिशातासकतानिहरिधन-
-नाचिकेतादयुपाख्यानानिधर्मवलाववोधोपयुक्तानि तेयुतेषितिहासयन्येपुसप्टीरतानि उपनिषदु-
-काशवरषटिस्थितिखयादयोतालपाशवप्णवादिपुरणेषुस्पष्टीरुताः सगशवप्पिसरगवंभोमन्वन-
\ रणि । व॑शानुचरितंचेपिपराणपश्वतक्षणमिति । सएवदेपुराणम्रतिपा्यवावगमनाव्‌ न्या-
-यशाततेममाणपमेयसंशयमयोजनद्टन्तादीनांपोडशपदार्थानांनिर्मणार्‌ तदनुततरिणेद॑वाग्य-
-मेसि्ैमाणेभवतिनेतरदितिनिर्णयःकर्मुशक्यतेपर्योत्तरमीमासरो्वदार्थोपयोगोऽतिससष्टएय। .
-मृतवत्रिविष्णुहारीपादिमोकताखस्छतिपुवेदोक्तसन्ध्यावन्दनादिविधयःपपथिताः व॑दुहवाएतेत्रतवा-
विनःूवागिमुखाःसन््यायांगायत्रियाभिमविताभपङर्धवविततिषन्तीत्यादिकःन्धयावन्दन विधिः
पश्चवापतमहायज्ञाततंपतायन्तह्यादिकोमहायन्तविधिः एवंविध्यन्तराणिद्रषट्यापि उकम-
करेणपुराणदीनोनिदारथज्ञानोपयेोगरा्रियास्थानतवगुक्तम्‌ एतेपुराणादिभिश्तुरशवियास्थनि-
सपपरहितायावियायामरहणेधिकारिविरेपः शाखान्तरतैश्वतुिमेवररुपदाितः तांभमवान्यास्क-
उदाजहार तत्रा्यपरथमेोमव्रः-विधयाद्यैासणमानमाममोपायमारेवपिरेहमस्म । असूयका-
यातरृजवेयतायनमादूयावीयवतीतथास्यामिति॥ १ ॥विद्याभिमानिनीदेवतावराज्णपुपदेशरमाचा-
यैमागतैकभाथयामास हेवाजञणमांअनधिकारिणिनुपदिश्यपाटय तवाहंनिधिवसुरुपाथहेतुरस्मि
तादश्यामपिमदुपदटरि्यिचयोऽसयांकरोति यश्ा्वेनविद्यानाभ्यस्यति योऽप्रिलानाचमना-
धाचारनियतोनभवति तादृशेष्यःरिष्यापतातेश्योमानवूयाः तथा सतिलदधदयेत्िलाफव्मदा-
पेयम्‌ । अथद्वितीयोमव्रः-यभवृणत्यवितथेनकणोवटुःसकुर्वनमूतसंपयच्छन्‌. । तमन्येन
पितरंमातरेनवसमैनद्ेत्कवमचनाह ॥२॥पर्वस्मिनचे आचार्यस्यनियममभिधायासिचब्रेशि-
प्यस्यनियमोऽभिधीयेते वितथमरृवमपुरुपाथूतंखकिकंवाकरयतदविपरीतंसत्येवेदवाक्यंअवि-
वथम्‌ तादृरोनवाक्येनयचायःरिप्यस्यकर्णावावृणततिसरवतसतरदने पूरणंकरोति उपसगैवशा-
दोयित्याचदगपतियातोर्थानतरडृसिः सवदविदृंयःावयवीत्यर्थः विकुर्वनअङुकुर्वनदम-
स्यमाणयकस्यादावधरचचंवाय्रीतुमरकस्यययादुःनभवति तथा पादृपदिकरेयावामराहपन्‌
किच अष्ेसंपयच्छनश्वत्वस्यदेवत्वजनमनोपेोक्षस्ययापापकचाव, अ्रतेवेदार्थस्वस्यदानंक-
न्‌ तंवादशमाचार्यसच्छिप्योमुस्पंमातापिदृल्संमन्येत पूर्वसिदधीतुमानापितरावधमस्यमनुप्यश-
रीरस्यपदानादमृ्यौ तस्मुख्यमातागिदल्पायाचायधिकमरद्रोहंनकु्याद । अथटतीयो-

१ याज्नवल्क्यस्ृतौ अ०१. ग्दो० २.1 २. सा. द्वितीयमपाठकते। ३ नि०२.४।

1
1

३६ ` ऋवसंहितामाप्ये

मवरः-अध्यापितपिगुरनाद्वियन्ेदिपरावायामनसाकर्मणवा 1 यथेवतेनगुरोभोगनीषासथै
वतालुनकिभूरंवदिषि ॥२।येवधमाविपगुरणा्यापतिःतन्तोपिनयोक्सावदी पहिवपिन-
नेनशुभषयावामुरेनाद्रियन्तेजद्ररहिदासतरिष्या्ासामूरर्न्ोजनीयाः अनृभवोग्यान
शयन्ति न्तिपुगररुपाकरोति । युथेवयुहणतिनपाठनीयाः रथेववानधमाग्छिप्यान-
शतरुतगुरूपदिषटषेदवावयेनपाठयतिफटमदनधवतीतय्थः ! अथपतुर्थेमव्रः-पमेवविधाभ्यु-
पिमपममेधाविनबलयरयोपपनमपसेनदुतेतकरमद्नाहतसमावूयानिधिपायनकषनिि॥४॥
हेभचेपेवमुष्यरिषयंृमिलादिगुणेपेतंजानीयाः कििथयोपुर्यभिप्यस्तुश्यकदाचिद-
पिनदेतसतुृष्पमप्यापलदीयनिपिषारकायेवहानेद्पामांिद्यंबुयाः शकतथंविधदे-

दतयामाधितलाद आवरिणमुरुपशिप्यापेेद्वियोपदे्व्या । तद्थैगृमेदोस्माभिःषहन्न-
नुसरिणव्या्यायते ।

१ निपिः ोचभिः।

इ्युपोचावमक्रणम्‌,

) श्रीः
ऋक्संहिता
सभाष्या पदपाटसहिताच.

--<‰-*-

भव्रब्राततणातमकेवेदेतालणस्यमव्रन्यास्यानोपयोगिताद आदीत्राह्णमारण्यकाण्डस-
हितंव्याख्यातम्‌ अथववरतनत्रालणोदाहरणेनमवातकःंरिवायन्थोव्याख्यातव्यः सचामि-
मीव्डत्पारप्ययथावःठसहासतीत्यनोधकाण्डेदशमण्डरेशवतुःपएवष्यायैः ईपंदधिकसहसस-
, केरीेदपिकद्ितहसवरीपैदधिकाभिरदशसहससेस्याभिर्गिशनोपेतः ।तस्यगरन्थस्यरुःस-
स्याप्यान्तातक्रमेभेवसामेन्यविनियेोगेोव्र्तयत्तजपदौपूवमेयाभिहितः विगेपविनियोगसतुततक-
वीप्कारेणपदधीतः सचमिविधः सक्तविनियोगस्वृचादििनियोगषैकस्याकनोषिनियोग-
येति व्राप्िमीर्दतिसंमातरनुवाकेआपरिेकती विनियुक्तम सविनियोगभाश्वरायनेनचतुरपा
ध्पापस्यत्रयोदोखण्डेसत्रितः-अवानोञग्दृतिपइपनिमीेपनिटूवमिति । तरहीन॒पादृप्रहणाव्‌
सकतनिययः सक्तसक्तादीहीनेषदिदृतिषरिभापितत्वाद तस्िन्सूकेपयमापाकवोद्वितीयस्यां
प्मनशेसिष्टस्तोयाज्यातेनविनियोगः स्यद्विवीयाध्यायस्यमथमसण्टेस्‌पितः-साहावि-
प्याअभिपुनोऽप्निमीग्पपेहिदपिक्तिंयान्येशति । पदर ग्रद्यहणाद्‌ फमरियकगम्पते ।
प्रय॑पादृमररणेदृतिपरिभापिवताञ्‌ । तथासंयायेश््ुनतीपिस्तीपदीयादिनिपरिभाषिला-
त्तिष्टरत्तंयन्यनिश्रयः तत्िद्विती यमग्रतेनोदादतत्वायान्पा्म. यदथपरिराहानित्यनयापू-
सेनुाह्पधैषदेयतायाअनुस्नरणल्सःसस्कारःधिद्धः वथाियाज्यानुयाक्ययोःतमुघयोदादगा-
प्पापिदनथंपादिमीमातिवः-रोनुवाक्ययायान्पाविरच्स्यागातमुिता। परिकृयान्पवरणयदे-
यतायाश्पकाथनाद्‌। पुरोनुवाक्यादमाघ्यानादयनासत्रमृ्यः। देववापकागनरापंकतत्‌
युममपोपंयागिर्त्तपपैकयुग्तयतयोरितिरेत तवम पुरोनुवाक्पेदिरमास्यायारसरफारीन-
गतापिकानितमर्थः ( वार्िल्यरर्नम 2)

३८ ऋक्संदितानाप्ये [अ ११०१

याज्यामन्तरेणानुपपतेः कि्परोनुवाक्यामनूच्ययान्ययायजतीतिमतयक्षवचनेनदेवतोषरक्षण- "
हविःणदानकार्यमदोक्तिपुरःसरंपाहि्यपिधीयते तस्पात्समुदचयदति ॥
एतचा्निमित्यादिसक्तनवर्चम अधिनवमधुच्छन्दविग्वामित्रहतयनुकमणिकायामुकवा-
व्‌ वि्वामिनपुोमधुच्छन्दोनामकः तस्यसक्स्द्र्वाव तदीयक्पिः कऋपीमतावितिधातुः
सर्वथातु्यदन्‌ दगुपथकिव पदाय तरोनुिटतभुरपान्लयूर्वदपुषमामोव तथाचशरप-
ते-भजान्षश्ीलपस्यमानान्वहस्वयंष्व्यानपतदपयो्ञयनिति । तथाअवीन्दियस्येेद्‌-
स्यपसोश्वरानुगरेणपथमवोद्भनाव कपित्वमित्यभिभेत्यसमर्यते-युगानेनर्हिवाचेदान्तेगिहा-
सात्पहूपयः । ठेभिरेवपसपूरवमनृ्तावाःस्वयं वेति कष्यादिज्ञानाभविपत्यवायःसर्यते-भवि-
दितवाकषिखनेदिवतंयोमैमेवच । योध्वापयेनपदवापिपापीयाघ्लायतेतुसः ! कपिच्छन्देदिवतानि
त्राहणाध्वरादयपि।अविदिवापरयुनिमवकण्टकउच्यतङति ।वेदुनविधिष्स्प्ते-स्वरोव-
णेक्षाजाषिनिमेोगो्थश्वच । मचनिक्तासमानेनवेधिवयंप्ेषदङति। अप्निमितपादिसतस्यछ-
सःअनुकरमभिकायापदयप्ययनेकतंतथामिरितपायमिवमुक्तम-आदमामनेमाग्वेरुयत्ूपादि
रिरिरण्यसतूषाल्यकपिःेपाचाणां व्यते ततःाचीनिपुमतव्रेषुसामान्येनमापतरछन्ददत्पथैः। पु *
पस्पपापरयन्धंवारपितुमाच्छादकलार्‌ छन््सुच्यते तत्वारण्यकष्डेसमात्तायते-छाद्यन्ति
हृवारनंछन्दासिपापकमणईति ! अथयाचीयमानाभिसन्तापस्याच्छादकलयाव्छन्दः त्ैेत्तिः
रीयाभामनैन्ति-पमापतिरम्निमचिनुवसभुरपविभरत्ातिठतदेवाविश्यतोनोपायन्तछन्योभिर-
सानेठादपिलोपायन्वच्छन्दुसांछन्दस्वमिपि । यद्रा अपष्युवारयितुमाच्छाद्यतीतिचन्दः तद~
पठन्दोगयोपनिषदाननातमनदेववि्े रष्यतसर्यीपियाापिशन्तेछनदोभिरामानमाच्छादयः
नपदपिरच्छादरयलव्ठन्यसांउनदस्वमिति + तययोतनार्थदोग्यपिधातुनिमिचेदिवशब्दः एवद-
0 । अतोदीग्यतेदिदेवः मवेणघोत्योकृयर्थ; ।
प्रथममण वाये गनि तत्रा्यनवर्चसक्तम्‌ असिन्स्नेस्तृयमानतादिदयः
दथाचानुकरमणिकायायुक्तम-मण्डसदिष्वनयमेन्दादिति 1 अभिनबमुच्छनदुिःामिनः
तस्यसनंस्थपयमार्चभगवानेदपुरूपभाह-
ॐम्‌ अथिनेगेपुरोहियञचसपंदेवमूततिजंमू । दोतोरेरन घा्मम्‌ 1१1१
अम्‌ । ई । पुरर्दिनम्‌ । युन्नस्यं 1 देवम्‌ । कूविर्जम्‌ 1
दोनौरम्‌ । रनुध्धातंमम्‌॥ १ ॥
म लान द्लोयन्विनदवचण्ड (२ चनोत्रनियोनःा 2 प्ततन्प्र
ध ` न 9 + २यीमोतिनियोयः। ३ते० भ॑र ५६.६।

भै०१ ०१६०१] =. पथमीषठकः ` १६

7 अभिनामकं देवमीटेस्तोमि ईइस्तुताविग्धातुः उकास्यन्कारोवहुवाध्येरपदायमा-
प अ्मध्यस्थडकार्त्वन्कारहुचावगुः ! अममध्यस्थठकारस्यह्कारवेयथाक्रममिति । म~
शरस्यहोगापयोन्यलात्अहोतास्तोमीतिरस्थते कीटमर्रियतनस्यपुरोहितम यथारत्तःुरो हितः
वदृशीषठसंपादयतितथाधिरप्यज्गस्यािकषितंहेमंसंपादयति यद्वा यत्तस्यसम्बन्धिनिपूवंागेभ-
हृवनीयल्येणावस्थितम पुनः कीदशं देवंदानोदिगुणयुक्म्‌ होतारश्लिजं देवानांयतेषु हरनाम
ककलिगमिरेव तथाचभ्रयते-अि देवानाहेविति । पुनरपिकीदशम.रलधावमम्‌ यागफट-
ह्साणारलानामतिशयेनधारयितारपषयितारवा । अत्राभिशव्दस्ययस्कोवहुधानिवचनंदशं-
यति-भ्यातोऽनुक्रमिप्यामोऽसिः्थिवीस्थानस्वंपथमंव्याख्यास्यामोऽप्निःकस्याद्रणीर्व-
स्प्यतेपुपणीयनेद्नयतिसेनममानोऽ कोपने भवतीतिस्थीखष्ठोविनेको प्यतिनलतेहयतिनिभ्य-
-आ्यातेभ्योजायतइतिशाकपूणिरिविद्कतष्गधाद्रानीतात्ससत्वेतेरकारमादत्तगकारमनकतेवी

दहतवानीपरस्तस्येषाभवतवीति । भ्निमीरदति अस्यायमर्थः-सामासयेनसर्वदेवतानांदक्षण-
-स्याभिरितलादः अनन्तस्यतःपतिप्दविगेपेणवक्तव्यलमाका्षिवपतोऽनुकमेणवक्ष्यामः, तं-
-वष्थिवीरेकेस्थितोऽपिःपरथमंन्याख्यास्यते-कस्माव्सदृत्तिनिमिचादग्निशवयेनदेवताभिधीयतरे
-इतिपञ्षस्याग्रणीरि्यादिकमु तरम. देवसेनामभेस्वयंनयवीत्ययणीः एतदेकमभिराब्दस्यपरदृचि-
-निमिच्तम. तथाचव्राह्लणान्वरम-अिदृवानात्निनानीरिति । पएतदेवाभिपेत्यवहु चामव्रत्राहणि
-आमनन्ति-अं्रिमसखंपयमेदेवतानामितिमवः 1 अंगरिवदेवानामवमदतित्रा्णणम । तथापीति
-रीयाआमनन्ति-अर्ंखेपयमोदेवतानामिति । अधिरवमेोदेवतानामितरिच | वानसनेपिनस्चे-
"वमामनन्ति-सवापोऽगेदेवतानामजायततस्मादमिनौमिति । यजञेप्वगरिहोनेधिपसेपत्ेषगरं
ू्दिगवत्यीहवनीयदेशंपतिगार्पत्याल्णीयतदतिदधितीयंृतिनिपित्तमं , सनयमानरृम््-
` .क्सयमेवमहीपवन ्गंलकीयंशरीरंनयविकषटदादेहविभाकेषपेरयतीिटेतीयंपनिनि पिम ।
-स्थूयषटीविनामकस्यमहपःपुषोनिरूककारःकष्िदकोपनस््यमिशब्द॑निवक्ति तपन्ती.
सकेनकषेहयति किन्तुका्ादिकंरसयतीत्पुतभवति । २ पर-
एवयादरि्दनिपसिमन्यते-इव दृणूयतादिषिधातुः अक्तःभचूवपकिमित्रणकानिगरि. `
-तिवातुः दग्योदृहभस्मीकरणेइतिषातुः नीपोणीन्‌पापणेइतिधातुः अ

प्रिगोगश््रत्म 1 जननाृगतय कक =
निगृव्दानषेत्माणपतिधातोल्सनादयनरन्दादकारमादते प्रग 1
देशंख्लादमादचे यद्वा दहतिधातुनन्याद्ग्नशब्दारसरपादच नीरििगयग्िदुः त मा वमौ

१ते०सं.२-५ ९.1 रेनि०७.१४.२९० ना १,४.१ ‡ ट
[मनतैरचा० २८४. ३.॥ -प तेऽ सं-५५.१.१: - -- „ वी.

० कऋक्संहिताभाष्ये [अ०१व०१

` भरूलाप्रोभवति चतोधातुनयंमिरिलभनिशब्दोभवति यत्भूमिगलास्वकीयमङ्गनयति काषटदाहे
हषिपकिकेरयतीतिरमुदायाथै तस्याभिपव्दाथस्यवतापिरेपस्ययाधानयेनसुतिपरदशेनयि-
पाथनिमीखदतियममवतीति । वामेताश्चंयास्कएवयाल्यातवान-अमिमीरेियाचामील्िरषये-
पणाकमापूजाकर्मावाएरेहितेव्याल्यतियज्ञथ देवोदानाद्ादीपनाद्रायोवनाद्रायुस्थानोधव-
सीतिवामेदिवःसदेवतारोतारहतारंनुहेतिहेतित्योणेवाभोरलधातमंसमणीयानांपनानदादतम-
मितिं । भस्पायमथ-इडतिधरेोःसतुतयर्थलपसिद्धम्‌ धातुनामेनेकार्थवमितिन्यायमामित्य
याजाऽच्येपणापूजाअष्य्ोदितवाद तदथतयाव्याख्यावाः 1 एुरोदितशब्दोदधितीयेध्याये म
हेषापिःशन्तनेषुरोदितदयेताश्चम्दाहव्यपुरपनंदथवीतिव्याख्यातः ! ततिरीयाशवषीरोहि-
सेसभैमानस्यप्वनुानविथायतफटविनपुररनेदधतङत्यामनन्ति । देवशब्दोदानदीपनयो-
तनानामन्यतममर्थमाच्े यजञस्यदातादीपयितादयोहपितायम्निपतकतंभदति दीपनव्ोतनयोर्‌-
कारथचेसप्यस्िधातुभेद्‌ः यदयप्यनिःप्रथिवीसथानस्तयाप्िवान्पतिहविवंहनाद्‌ दुस्थानोधव-
दि देवशब्देदवताश्दयोः पयीयलयातमत्रमतिपा्याकाविदद्निव्यतिरिकदिवतानान्वेषणीया हे-
वृश्दस्यहुयतियतोरुवनवेनेदेवानायाहादारमिति जीणैवाभनामकस्तुमृनिर्बुहोतिधाते-
रुतनोहोतृशब्इषिमन्पते अपनेधहोवृवहोमापिकरणवेनवरषटव्यम रलशब्दोद्ितीयाध्यायेमं-
धमितयादिष्व्ा्वितीधननामसुपणतिः रमणीयतवद्रललम.दधातिधातृरदानार्थवाचीपि त~
दिदनिरनःकारस्यास्कस्यमवरव्यास्यानम. ॥ अथव्याकरणपक्रियोच्पते-अगिातेोगत्य-
थीदनेरोपेत्युणादिस्प्रेणनिप्रत्ययः इदिष्वानुमागमेनपापस्यनकार्‌स्यसेोपशवभ्रवति अ~
एतिस्वगमच्छतिह्विनेतुमियधि; तत्रधातोरित्यकारउदरात्तः आयुदाचशेपरिमत्ययगतदका-
रऽ्युदा्ः अनुदानैपदमेकवरजमितिदवयोर्यतरमुदा्मवशेषप्येतरस्यानुराचतंभापम तत्रधा-
वुस्ेपथमतोऽवर्यतेसतिपव्ादुषदिर्यमानःपत्ययस्वरोऽवगिप्यते सिशि्टःसवशेवरीयानि-
तिरिन्पापः सपोऽ्तोगू्तमपनिपानिष्दिकिम. अनृदातरुनितापितयप्ि्यितदिर्दधकवयन्‌-
मनुदाचम्‌, रस्यागिपूयनियसूवेसपंतदुदाचम्‌ एकदेशदतिनोदाचरतिसवितवाव अग्नि
शब्दोधावुनन्मादनिमतेतयेपक्छ्यासर्वोपिद्टव्या 1 मतदययाच्केनपदितम्‌--नासान्याख्यात-
णालीनिगाकटायनेनिरकसमयशवनसवोणीतिमार्गपोपयाफरणानािकेति । गाग्पस्पमतेऽप्न-
श्दस्यातण्डमातिपदिकवात किपोऽ्तउदा्दतयन्ोदाच्तचम्‌ । पूरकप्व्रणीरिादिगिव-
चनेपुदरषनिपतपयादगेयपरक्रिपापयोविवंकल्पनीया एतदेवाभ्पित्पयास्भाद-मयनिर्वच-
क

१६०५. १५1 रनि०२.१२.१ सतिम. २.१.२॥ £ मि०१. १२.

मं०१अ०१ ०9] परथमोषकः ४9

नतयेषुपिपृसरसकारोपरथोमाधिकेनगुणेनानिवतस्याताम्‌ तथावानितिवरपादथानन्ि-
-ऽथमदिरिकेविकारऽधनित्यःरीक्त केनयिदतिसामान्येनामि्यमनिसामानेम्यक्षसणंसा-
मा्यानिवरूयानलेवननिदैयादिवि' । अस्यायमथः-तनिर्वचनीयपदसमूहमध्ये यष््यादि
पषप्वोकरीलास्वरसस्कारोतमर्थनयाकरणसिदधो्यााम्‌ सवरडदाचादिंसकारोमिमतयया- -
दिःकिचवैलसस्करिसमधेपदेरिकेनगुेनानिते स्याताम नददेश कोऽिषातः
पदेशः ततरभमोगुणोगतिल्सोऽर्थः तेनान्विती तान्यद्यादिषदानितथान्पाक्रणानुसरेणनिवयाव्‌
तचनिर्वनमसमाभिदधितम्‌ अथपवक्तवरकषणयेनकथित्सेनविपितोऽथोनाचितलसि-
नशबदेऽनुगतोन्वेद स्ेवव्यास्यानमपरदेशिकेमिकरेडति अग्रनयनादित्पःकियाविरोपो वि~
कार्‌ सचमदशेनामिरदेकदेशेनाजनाभिधीयतदत्यपादेशिकः एवं्तपियःुमानरथनित्यः स्ववि -
वितेऽेनियतोनिर्धवान्ालणानततारणवादिवतान्तरविशेपणतेनयोनपितुबासनिरवन्धः तदा-
नीपिपानकेनमिदभिसानयेनसपिवसिदमर्थपरीदेत तसिमज्डवदेयोनभेवडृषिःकियावटूपेणस्ा-
मान्यसाटयम्‌ अ्ाभिश्ायनयनादितपंकरियावताम्युपनीव्याणीवार्थोयोमितः तदिद
मासकाभिमर्निर्वननम्‌ स्थोटा्ीमिररसाम्यानिवकि-अकरोपना्प्यारोनिपेषायैमकार-
हपमकषरवदयते अमिशब्दस्याप्यादावकारोऽसि तदविदम्षरततान्यम्‌ । शाकपुणिसतुवर्णसाम्या-
निनरते-दग्धगवदापिरबदयेगकरेणव्ेनसामयम्‌स्वथामिनिववननतयाग्पमिति । $हये-
तत्लमप्यनुदात्तम्‌ विडिडद्तिअविदन्तादप्निशब्दासरस्पतिडन्तस्यनिवातविधानास-
दद्रयसहिताकादेतीकारस्यधाुगतस्पोदानादनुदानस्यसरितदिस्वसिलम, तस्माद्वा
बिनएकारस्यति्पतययत्सत््यतवरिातंहितायामनुदाानामियिकशुतयमचयनामकंभवति ।
एरप्दोऽनोदाचः अषरोधवहयततथेवाकततार्‌ पूर्ाधरायराणामिषधवशचैपाभिति
पगब्दादस्पत्ययुरदेशश्च ततोऽनपरतययखरः धाजोनिष्ठायांदधातिर्हितत्पदेेम्नतिपत्य-
यस्परेणान्तोदानोदित्दः तत्रसमात्तानोदा्तेमरपितद्ष्वादलेनवतुर्पदुतयार्धोादिनाव्य-
यपू्॑पर्मरुतिस्वरलम्‌ यद्रा परेव्ययमितिगनिरेज्ञायागतिरनन्तरईतिपूवपदपरुतिस्वरवम्‌
समोकारउयाचः अवगिष्टानामनुरात्तसखरिवपरचयासूर्ववद््व्याः आदाक्रस्यसंहितायां

१. निम२.१.। २.४.३२. 3 कचि्पुस्तकेनीचोनुदात्तृत्यम्र ' पचपिप्दकाठेहितस-
पवान्तगतस्थेकागरयस्मरितत्वडुखभं उदात्तपए्वामावान मात्ाद्रस्तावद्वगरहान्तरमिनिमा
तियास्येवतानवि पानात्‌ ैत्तिीयासतुदालमेदाभिदधति तयावियथासंथोयमानानामनेकी-
भवतार्‌ः उपरिस्त याविचादन्षराणामवमह्दतिमानिणाष्येऽभ्दिगादिषटतिदिरित्यधिकरण्ः

४२ ऋकसंदिताभाष्ये [अ०१व०9े

सतयनतोदाचोयत्शब्दः विषकेःु्ेणानुदा्वेपिषःथात्वरितलम्‌ । देवशब्दभवादयन-
न सिद्णमययसेणविररेणवानोदानः। रिग ्तोयभतीपििय-
किम ्िविगपगिः मिका्ोपवाकरििसदुरसदमिवर ीदाः
क्तस्वरःर्ववव्‌ । होढशवसछाययानोनितसरेणयुदा्ः जित्यादिर्नि्यमितिस्वरित-
चथेोपूववद्‌। रलश्दोनविपयस्यानिसनस्यत्ययुदा्त तथाचान्नायते-रलंधतिति ।रलानि-

;दवितीयाक्षरस्यसनरतरतलम।१॥
वेदावतारभावायाकोऽ्शपपयितः । विज्ञाेयेदगाभीयमथसह्धिप्यवण्यते ॥
षरिमसकतस्यदवतीयारृबमाह्‌

देवानू । आ। इह । वक्षति ॥ २॥

अयमनिः हितेति इदानी"
रस्माभिरपिस्तुरयः तोऽमिःलुतनिहयेवहविषयावकषति वहमरापणेडृतिधातुः आवहू- `
तिमधिभिरिनमहुंसीतिभितेतिाभ पर्वप्वम्पूरणेडतिधातुः प्तिधाो-

स्त्ययओणादिकः ।हपत्ययान्तक्रपिशब्द्‌ः ऋप्यन्यकेतिनिपातनात्‌

खपूपधगुणाभावःकिय-
सययोबाक्ेयः पीशबदोनित्रेणायुदाची। त

दस्वण्यतत्ययान्तलादतित्वरिवमितिसति
दृ दपवाद्‌ ववार्िनाआयुदाक्ततम्‌ गवश्दस्यनूहत्यदेशस्तनन्प-
त्ययश्महागारगकेषिहिवः वतोनित्स्ेणायुदा्तः । भवगिषटसवराजम्यापुनूतनानेप्-
यदुनेयाः 1 उतशनपयपविकसार्परिदः त॑ नेका्थवादीचितयेनावतमु-
पपाद उचो पनिातवम। त्हिनिपाताः आयुदा्ाइतमुकारस्योदानः
पराणतिचेव्‌न पातःशन्दवदृन्तोदात्ततवाद्‌ पथामरामान्ोऽनोदारवेनवतवरारिप्िः एवमु

परान्द्ापिषायेदटव्यः स्वदेरनिगगलाद्‌ यद्रा प्वारीनामनहयनतोदाचलम्‌ मन्वइवन्तोात्तवम्‌ सय
भरिरूस्वरः । देयग्भूर्ववव्‌ ग

देषा नित्यस्यनकारस्यस तापाीपादीपिरुलम्‌ अनानुना-
धिक्यकतीमातोरिगिमितपाकारः चानृनाप्निकः भोभो रिरोरयेकारः /
येनिट्‌प्यते

न~ # : सथठोपा-
~ छ वपिद्धवानपुनः्नधिकायभू 1 भानिपातवादाुरातवम्‌ । इदमौ-
1 निनद

मे०१अ०१सू०१] भथमोष्टकः ४३

हपत्ययेसततिनिणनलादिहशवेषत्ययसरः 1 वहतिधोतोरोडथेछान्दोढ्‌ तस्यमत्ययगत-
स्ययकारस्यरोपोऽपिछान्द्सः यद्रा दरि सिव्रहुटमितिसिप्पत्ययः रेटोडासवित्यडगमश्व
वतोकषतीतिमंपयते वस्यतिङ्तिङइतितिदन्ततराधिषातः संदिवास्वराूर्ववत्‌. ॥ २ ॥

आधनेतूततीयेैपथमाग्यभागस्यानुदाक्यातुक्तगतातृतीया ।
तामितावतीयाशचमाह~-
अभिनारयिम॑श्चवत्योप॑मेवदिवेदिवे । यशसवीरव॑त्तमम्‌ ॥ ३॥
अग्निनां रयिम्‌ । अश्वत्‌ । पोष॑म्‌ ! एव ! दिविऽ ।
यशसंम्‌ । वीरव॑त्‌ऽतमम्‌ ॥ ३ ॥

योऽयेहोतरस्तुतयोधिः.तेनाम्िनानिमितपूतेनयजमानोरथिंधनमशभवपरोति कीदशं
दववदियेपोपमेये प्रतिदिनपप्यमाणतयावर्धमानमेव नतुकदाचिद्पिक्षीयमाणं यशसं दानादिना
यशोयुक्तमु वीरवसमअतिशयेनपु्यादिवीसुरुपोपेतम्‌ सतिरिधनेपुरुपाःसम्पदन्ते॥ रयिशा-
व्दोमषमित्यादिधननामसुपणतिः वत्रिदूस्वरः । अश्ेवेधातर्देरिव्यत्ययेनतिप्‌ इतश्वरोपहती-
कारेपः ठेटोडारावित्यडागमः ततोऽश्नवदितिभवति तस्यनिषातः। घजन्तवासोपशब्द्‌-
भादुदात्तः । एवशृ्दृस्यनिपातवेऽप्येवादीनामन्तइत्यन्तोदात्तत्वम. । वकारान्ताधि्-
ग्दासरस्यामपम्याःपा सद्गित्यादिनाशेभावेसतिन्नायेकाचरत्यादिनोदिदेषदादीत्यादिनावात-
स्पोदाचतम.नित्यवोप्पोरितिद्विभीवेसतयुतरभागस्यानुदातंसेत्यनुङाचतम्‌ । यशोस्यास्तीति
विग्रदेसत्यशंआदरिष्यो निःयच्यत्ययः चित्छरव्यत्ययेनाधिवामध्योदाचवमपप्दूस्वरेणान्तो-
दासद्रीरशन्दादुत्तरयोरमतुपपपोःपिलवादनुदाचत्वम्‌ हस्वनुद्यामितितुन सावव्णान्तत्रानो-
स्यननितिप्रतिषेषः॥ ३ ॥ 5
अशष्टवपडहस्यमध्यवर्विपरथयेपुद्नीयसवनेमेखावरूणस्यामरेयंय्तमितयादिकेविकलि-
फोनुस्पस्ठचः एतचसपमाध्यायेएदूष्ित्यादिण्डेसत्रितम्‌-अिवोदृषन्तमपेयंयत्तमष्व-
रमिति । वरिस्वषेपापयमासासकेचतुर्ी ॥

तमितो दतर्थश्िचमाह-
अपरेयेयज्ञम॑ष्व॒रेविः्वतःपरिभूरतसि । सददेवेपुगच्छति ॥ £ ॥

मं०१अ०१्‌०१] प्रथमोष्टकः ४५

अ्गयिमृीकरणार्थोनिपवः अङ्गायेहेऽग्रे तंदाशपेहिरईैत्तवतेयनमानायतवत्री-
वय्थयद्धदरवित्तगृहुमजापरुल्पकल्याणंकरिप्यसतित्ददंपवेव्‌ तवेवसवरेतुरितिशेपः ठेभद्गि-
गोऽ एतस्य नत्व्दिपवादौऽस्ि यजमानस्यवितादिसम्प्तोसत्यामु्तरकलतनु्नेनमिरे-
वुद्॑वति भद्रश्दर्थशादयायनिनःसमामननि-यंदपुरपस्यविततददरहापदंपजाधर
पशवोभदमितर ॥ अक्गपव्दस्यनिप्रतेप्यश्यारिवादनतोदात्तवम्‌ । दाशयेदा्वान्नाहागिषि-
स्रेणदशूदानेदतिधातोःकरन्मत्ययोनिपातितः तपरत्ययस्वरः । आमृत्रितस्याभ्निशब्दस्यपवा-
सरतेनाष्टमिकानुदात्ततनशङ्घनीयम्‌ अपादादावितिपयुदस्तताद्‌ ततःपा्ठिकमायुदात्ततमेव ।
भद्रशबदस्यनदिपमतेनायुदाचतवपसक्तावपिभिदिकस्यणेडतिधापोरपरिरवपत्ययेननिपातनाद्‌-
नतोदात्तवम्‌ । अस्मिन्वा्येयच्छन्दुभोमानिपरिर्थयदिहन्ेविनिषातेपरतिपिदेऽत्यपत्यय-
स्वेणसतिरिेनकरिप्पिशब्दउपानयोदाचः । तवेत््युप्मदस्मदोईसीत्याघुदात्तलम्‌ । भ-
दिराअङ्काराइतियास्कः । रेतरेविणोऽपिपरजापतिदुरिदृध्यानोपाष्यानेसमामनन्ति-येद्भाराभा-
ससते्निरसोपवनिति । तस्माद्गिरोनामकमुनिकारणलवादृद्वारल्पस्यपिरङनिरस्वम्‌ , अक्रपदा-
तरतेनामिकानुरात्ततम्‌ ॥ ६ ॥

अप्नीपोमपमणयनेऽपलवाय्ङ्त्यादिकोऽनुवचनीयस्तृचः एवचत्राहणेसमान्नातम्‌-उपवा- `
्रेदिवेदिवउपपियेपनिभतमितिविच्वेकांचाचवदिति । वत्िस्टपेयापरथमाप्तातकेत्मी 1

तामेतांसहमीएचमाह-
उप॑त्वाभ्नेदिवेदिवेदोपांवस्तधियावयम्‌ । नमोमर॑न्तएम॑ति ॥७॥ `

उपं। ला ! अप्र । दिविऽविवि । दोप्वस्तः। धिया । व॒यम्‌ ।
नम॑ः । भरन्तः । आ । इमसि ॥ ७॥

देअपरेवयमनुषठातायेदिषेदिरेपतिदिनंदोपावस्तः रातावहनिद पियापुद्यानमोभर्वः न-
मस्कारसेपादुयन्तः उपसमीपेवाएपसि तामागच्छामः 1 उपशब्दृस्यनिपावस्वरः 1 ता-
मदत पायाईृतियुप्नच्छनदस्वातुदा्स्वादेशः । दोपाशब्दोरातनिवाची वत्वह्यहरवाची
दन््रतमातते फार्वकोजपादित्वदायुदातः सविकाचदतिधियोिभक्तिस्दाता । भमइतिनिषातः।
भरन्दद्यबरापःपिवाच्छनुरेसा्वातुकत्वाचानुशचवेसविधातुत्वरःभिप्येे । दमरीत्यनेदन्तो-
सत्तिरिपिपप्निरिपदेसोनियातय ॥ ७1

१ नि ३.१७. रए्‌० तार ३.३४. ३ प्‌०त्ना० १,३०.।

४९ ऋक्संहिताभाप्पे [अ०१ वणर्‌

अप्रं । यम्‌ । य॒ज्ञम्‌ । अष्वरम्‌ । विश्वतः । परिः । असि।

सः। ३त्‌ । देवेष । गच्छति ॥ ४ ॥

हैमे लंयय्विःवत सवाखदिसुपरिधूभरितःथा्वानपि नि चालो
गयितु्वोगच्छति पाच्यादिचतुर

स्ति पिानेनहोवीयादिधिणयवयापििसिवा कौदुयनतं अध्वरं हिसारहितम्‌ नहपिना
स॑वभावितयतरषादपोहिपितमणवन्ि ॥ अगनिशजस्यपाधिकमामश्रिादा्वम। न-
विचोऽधवो्यतिहुीहो गचूखभ्यमियनोदा्लम । विण्वङयतति>

दःपरत्ययस्वरवं
तेदुपवादतवेन
रडु्रपद्भतिस्वरवम्‌ । सीतितङ्नत्ययटचानितयमितिगिवावाभाव, ॥ ॥
पश्चमी षचमाह-
अभिरहोाकविकत सृत्यश्चिचरश्रवस्तमः। देवोदेवेभिराममत्‌।॥५॥ १॥

अग्निः । होता । कविक्रतुः । सत्यः । चित्शर॑वःऽतमः। देवः। `
देवेभिः । आ। गम॒त्‌ ॥ ५॥ १॥

पदागमब्‌ भसििनपप्मागच्छहुकीगोधिःहे
नि कविक्रतुः कवविगाबदोऽ

धाविनाम कतुः पजञानस्कर्मणोवां
नम ततः कान्तपत् कान्तकर्मावा सत्य, अनृवरहित एठमश्यंपयच्छवीत्यर्थ चितेश्रवस्तम

: कविक्रतुः रितरिश्वस्तमङ्यत्रोभयतवव-
एमीहिवातूपपदरनित्वरम्‌ 1 थ पत्यः सा्यादशपथयवानतोदनो
तरित; ओह 4

पपिमृरिववाव्ययपूषपदयरतिसवरतेपे ट

दाचोह्रदत्तेननिषा-
न्तस्पृग { अदासः तवोल्पंगमदितिभ्रवति ।
सष्टमन्पद्‌॥ ५ ॥
पीयेत ॥ १ ॥
भगनेयेसलेयीशचमाह टीष्चमाह-

पशाशुपेतयम्नमदंकरिष्यसि । तवेत्ततसृत्पमंद्िरः ॥ ६॥
यच्‌। अङ्ग । दायै । स्वम्‌ । अर । भद्रम्‌ | कृरिप्य्धि ।
नेव॑ । इत्‌ । तेतर । स॒त्यम्‌ 1 अदिः ॥ ६॥

म०१अ०१स्‌०१] भरथमोषटकः ` ४५

अद्गेयभिगुतीकरणा्थोनिपातः अङ्गयेदेभसे लंदाशपेहविरई्तेयजमानायतली-
चर्थयद्धु्विचगृहमनापशु्पंकल्याणंकरिष्यसिवद्धद॑पवेद्‌ तेवैवहठसहेतुरितिशेषः तभर्ति-
सोऽप एतचसव्यं नलन्विसवादोऽस्ि यजमानस्यषिचादिसम्पोपत्यापुचरक्रलनुषठानेनापिरे-
दसुंभदति भदरश्दर्थेशास्यायनिनःसमामनन्ति-यपरपस्यवित्॑तद्धदेण्हाभदरमनाष
पशवोभदमिवि ॥ अङ्गशब्दस्यनिपातवेप्यश्यादितादन्तोदाचत्वम्‌ । दारपेकवान्ताहानिति-
सप्रेणदाशुद्नेदृतिधातोःकसुन्मत्ययोनिपातितिः तत्रपरत्ययस्वरः । आमव्रितस्यामिशब्दस्यषदा-
त्रवेनामिकानुदूत्तवनशटनीयम्‌ अपदादावितिपयुदस्तलात्‌ ततःपादठिकमाययुदाचतमेव ।
भद्शब्दस्यनधिपयतेनायुदाच्तचपरसकतावपिििकिल्याणेदतिधातेोरुपरिरक्मत्ययेननिपातना-
न्तोदात्तचम्‌ । अस्तिन्वाक्येयच्छब्दूपयोगानिपतिरयदयदिहन्तेतिनिषतेपविपिद्धेऽस्यपत्यय-
स्वरेणत्ततिशिष्टेनफेरिष्यतिशब्दउपान्तयोदा्तः । तवेत्यत्युष्मदस्मदोऽसीत्यायुदात्तवम्‌ । भ~
दविराभङ्गाराइतियास्कैः । रेतरेयिणोऽपिपरजापपिदुदिद्यानोपाख्यानेत्तमामननि-येप्नाराभा-
भसेङ्गिरसोवनिति । तस्मादद्गिरोनामकमुनिकारगलाद्त्रारल्सस्यपररदगिरस्वम्‌ . अत्रपदा-
सरतेना्टमिकानुदात्ततम्‌ ॥ ६ ॥

अधीपोपप्रणयनेरपताङृयादिकोऽगुवचनीयस्तनः एवचनासणेसभान्नातमः-उपौवा- `
भेदेदिवखपपियंपनिमतमिपितिभरकांचानवारेति । तर्धिस्ट्चेयापथमासासकतेसपमी ।

तामेतां ्पमीएपमाह-
उप॑ता्नेदिवेदिवेदोपांवस्तर्भियावृयम्‌ । नमोभर॑न्तएमंसि ।।७। `,

उप॑ \ ख । अगर \ दिविति । दो्प्॑वस्तः ! धिया } व॒यम्‌ ।
नम॑ः 1 भरन्तः । आ । इमसि ॥ ७॥

हेऽग्रवपमनृषटानारोदिविव्विप्तिदिनंदोषादस्वः राव्रादहनिच पियापुदयानमोभ्ररन्तः न~
भर्कारितंपादयन्तः उपसमीपेतवाएम्षि त्वामागच्छामः ॥ उपशब्दस्यनिपातस्वरः । ा-
मीद्धिीयायाहतियुष्मच्छन्दस्यानुदाचस््देशः । दोषाशब्दोरातिवायी वस्तदत्यहवोची
हु्रसमासे फारवकीजपादिवादायुदाचः साविकाचदतिधियोविभर्तिरुदाचा । नमदृषिनिपरातः ।
भरन्वहत्यवगमःपिताच्छतुटसर्वधातुकत्याचानुदाचवेत्तपिधायुस्वरःशिप्यते। श्मसीतयरेदन्तो-
म्िरितिमतिरिदेगोनिवादश्च 1 ४ ॥

1 पतिन दण सद्त्रार २५. उदन्य ३.३० 1

४६ कऋक्संहितासाप्ये [अ०१ १०३
† अष्टमीषवमाह- |
राज॑न्तमधवृ्णागोपागृतस्यदीदिविम्‌ । वमानंसेदमें ॥ < ॥

राजनम्‌ । अध्वराणाम्‌ । गोपाम्‌ । कूतस्यं । दीदिविम्‌ ।
-व्ैमानम्‌। से । दमे ॥ < ॥
पूम्रेामुममतिदयभिमु्ियोकम्‌ कीदरीलां राजन्तंदीप्यमानम्‌ अवराणां राह-
सरुवरहितारदितानायत्ानागि पार्क ऋतस्यत्तस्यावश्यंाबिनःकर्मफटस्यदीदिरिपीनः-
प्येनधरवाधोवकम्‌ आहु्याधारमभछासपिदकमैफटल्यते स्वेदमेस्वकीयगृहेय-
. जगाटाांहविरिवै्ंमानम. ॥ राजन्तं वधेमानमियवोभयवपू॑वदातृ्वरःधिष्यते । दीदि
1 विप्दस्याप्यलानामादििाचुदाच्लम्‌ दसितयाययुद । वमश्दोदपादिवादायुदात्ः ॥ ८॥
नवमीए्नमाह-
सरनःपितेव॑सूनयेभेसूपायनोसव । सच॑स्वानःस्वस्ते ॥ ९॥ २॥
सः! न्‌: । पिता्टव | सूनवे । अपरं । सुऽटपाय॒नः । भव्‌ ।
सच॑स्व । नूः । सवस्तये ॥ ९॥२॥
हेमेसलंनोऽस्दर्थसपायनः गो तथानोस्माकंवस्तयेषिनार
हित्ार्धप्तचस्व समयेतोभवय पभयनद्यनः-यालतपा्िदमपयिणतमन
षौ वदद ॥ भस्मच्छब्दद शस्यनदृयेतस्याुदातं वं मिव्यनुदा्तलम.। चादयोऽनुदाच्ा-
पतीवगा्ोऽनुदाततः मलिता ण
म्यो; । शभनमुपायनंयस्पेगिबहवीही गच्यामितयनतोदात्ततम्‌। सचसवेत्यपदा-
सरतवनालीगिननिपानः त्यावकानुराचलेसरि धावृस्वरावशेयः ॥ ९॥

साना ॥२॥.
खलः विनियुकम

दध ~ ^ 0 सामा
१ किगाककपपानरमतिपः

मं०१अ०१स्‌०२] भयमोषटकः ४७

तिशसनंचगुणिनिषगुणाभिधानम, इनस्यनुवीर्याणिप्रोचमिव्यवद्षटलाव्‌ एवंसवियभ्यान्या-
येनगुणिन्यदिवतायाभिधायक्लेनस्तुतशस्योःसंस्काररूपतमस्युपेयम. । यान्यायास्त-
पूपतंदमाध्यायस्यचतुर्थपदिदर्भरभेननिर्णविम्‌ वद्वापि तुरव्वःपधानकर्मलव्यावर्तय- ,
-ति 1 सिदधान्तीरपकष॑टूषयति-अर्थनत्वपरुप्येतदेवतानान्नशयोद्ना्थस्यगुणपूरततादिति ॥ २ ॥ '
तुशब्देनसेस्कारतवारयति संस्कारपक्ेपयोजनवरैनमव्रःस्रस्थानादपरुप्येत कृतःमन्रगतं
देवतावाचकंयदिन्दादिनामासि तचोद्नयामव्ररूपयापतिपायस्यदेववाहपस्यगुणद्ूतम्‌ त~
-समाद्यजमधानमूतदेवतासित तमगुणभूतोमरोनेतव्यः तचथा मदिन्महसनिधौ अशिवा
-शूरेत्ययंपगाथसान्नातः । स्चेनदंपकाशयति नतु ततोयरनदरंकमततरार्यपगाथोपक-
पेणीमः तथासरनिक्रमसनिधीवराध्येयाताम. ! तदेतल्तिद्धान्तिनाभिहिवंदूषणेपवपश्षीसमाध-
से-वशावद्राणाधैस्यादिति ॥ ३ ॥ वाशब्दुःगाधस्यान्यजनयनंवार्यति मवेयदेव-
दिन््रशब्दा भिधानंतदेतन्महत्वगुणोपरक्षणार्थस्यात्‌ यथा सौवाएपासषैदेवत्यायद्जावशावाय
व्यामाटेतेत्ययाजावशाशव्देनचोदितेकर्मणिछागशब्देनकेवठेनयुक्तानिगमाः वशात्वगुणम-
-पयुपरक्षयन्ति तद्‌ तस्मान्महतवगुणयुकतेयोदतिकर्मणिनिगुणेनचशब्देनाभिधानमविरुदधम
-छोकेऽपिमहारामेकेवछराजशबदुभयोगमपिपरयामः । पदेतत्समाधानंतिद्धानीदृषयति-नशरुति-
पमवापिलादिति ॥ ४ ॥ यदुकवशान्यायेनराजन्पायेनवास्यम्रहस्ये्दोदेववायुज्यतेदति
न देवतालस्यतद्धिवभूतिसमवायिवाव्‌ माहेन्दपह्इत्यवसास्यदेवतेत्यस्यिनरयेमरेन्वादा-
णषेतिमरेनदशब्दादणू्त्ययोविदितः तस्मान्मदेनदुएकदेवतानविन्दरः । विपकषेयाधमाह-
गुणश्ानधैकदूवि ॥ ५ ॥ यदीनदरोदेवतास्या्दानीमेन्धयह्ङ्त्येताकतेवार्थावगती मा-
हेन्रईतिमहत्वगुणोऽनर्थकः त्यात्‌ चकारःूर्हेतुना्तमुचयार्थः । हेलन्तरमाह-तथाया-
ज्यपरोरपोरिति ॥ ५ ॥ इन्दरमेन्धयो्दवतयोभदे यथामहच्वगुणःतार्थकस्तथायाज्या-
पऽनुवाक्यपोगदिप्यस्मिनेवपकषेउपपयते दनदर्यानसिमित्याप्किदन्दस्ययान्यापुरोऽनुवा-
क्ये रहदनदोयगसेत्यादिकेमदेनदस्य । पू्वपकषिणोकेवगाटनेवैपम्पमाहू-वशापाम-
यससमवायादिपि ॥ ७ पावशामिधिवाक्यःुता वस्याएवनिगमेु्धागशब्देनन्यवहारोनविरुदधुः
छागलटक्षणस्याथस्यवगायांसमयेतत्वाव्‌ तचयत्यकेणोषनभ्यते इन्दमहेन्दयोततुगेद्उपपादि-
तः तस्पादिषमोद्ान्तः । परव्ंस्कारपसेपमगाथस्य्दरूमण्यपकपमस्यतद्रारयिवुस्पोनग-
सयोशषानकम॑तमिविसिद्धाविनोमवम । पृनरपिपर्प्ीततन्मतंनिराचेयरेतिवा्वचा.-

1 भतं 9,१.३६.1. रन सं ५३.२१. ३ तैर्तं० ३.५.३।
१ ० स० १,१.१५. ५ ० स+ ५८.९१ 1 ध

४८ ऋवक्संरितामाप्पै (अ०१ष०३

त्स्यादिति॥ [वाशब्द सिद्धान्तिमतव्यावृच्यर्थः यतकमतवमगाथोनेतन्पःययमेषपक् स्या
वकृत भ्व टनदोमवहदंमकाशयितंसमरथहयर्थवानसवाद महे्धतुभकाशपितुृमसमर्थ-
तवादानथक्यमगाथस्ययततज्येव तस्मोिवतापकाश्‌ सयोर्ुक्मिति

स्थितमूर्क्षः। भयसिदधान्माह्‌ -अगिाशतिंयोगालकरणेसतौ पिरसवीक्रियोतनिषिद-
ध्यातामिति ॥ ९ ॥ अपिवितयनेनं पस्कारकेर्मवव्यावर्त्यते स्तीतिधात्‌ शपरतिधातुशवतयेतावुमा-
भसधानक्रियायाउसततिविद््याताम्‌ कुतः भरतिरंयोगाद्‌ तयोरपालो
वौच्योऽर्थःशरुतिरिच्यते तत्त॑योग प्थानकर्मेले्िष्यति वथाहिगुणिनमुपसर्जनीरत्यत-
धान्येनकथनसतुतिः योदवदृ्त सचतुाभिज्युक्ते स्वेलनाःसुतिमवग-
च्छन्ति गुणस्योपसर्जनलेतुनसतुतिःपवीयेत यनतुषदाभि्गस्तमाकारमेत्ुकते स्र्तिनमन्यन्ते
फिंचाहानपाधाः न्यमेवयुष्यने शवं मृवरेण गणरपेतेतिगृणमाधान्यवि-
वक्षायां मुख्यःस्तोतिधालर्थोविधीयते । ततकषेययमीदमुणमुकतयवतेिदेदास्मरण-
स्यमाधान्यादियंसततिर्स्याव्‌ ततः श्ुतिवशदेतेमधानकमंणी । तथासतिदेवतापरकारानेताव-
यौप्वदन्दोऽ पमाः स्मकरणगतेमहन्दकरमण्येवावतिष्ते यदिदेवतानु्रणत्दमयो
नर्नरष्येत तर्स पथानकर्मवेहेवनतरमाह-ग्षयक्वाचेति ॥ १० ॥ द्वादशा
त्ि्टमस्यसतेवराणिद्रादशाणि हत्यतद्रदणश्ब्देनस्तोताणांपु देवताप-
काशनप्रपिमत्रसदै सवस्यमकाशानस्यकलेनद्ादशतंघ्यानस्याव्‌ पधानकर्मणांवान्य-
स्तोबृ्ठसोत्रादिनामकानांभिनताद द्वादशलसख्योपृपः

दत एशस्वाज्येऽपरियोज्यम्‌ | दिप
९ पपपराह्-अनधकंचतदूचनमिति॥ ११॥ अगि शरूयते अग्रिमामहयभवन्तीति वेवपु-

नरप्यन्यच्यते आ्रेयपु्ुवतेभारयी यतमवेवतिह ण ीनीिोतमनयव सोदकपिषु
सोतरलमयेणात्मयहातुसोेगदेवापदसयहेसयपियलर पानकर्मपषतदेवनापका-
शृनल्पत्वाभवेनोहाभावाव भप्रेयमवान्र्िधिवचनमद्वति पनर पहिवनरमाह-ज-
भ्पशाध्रतीयतदनि ॥ १२ ॥ सवदधवसोवसेडपिा्नाम्‌

वैकस्य तस्मात्सेत्रशसखयोरथंेदःरवीयते सकक्तस्कारपतेनसंभवपतनि

पस्वा्थस्पैफलाद्‌ परानकमपतोवकर्गसकपेययमेदयपपयते सषटूसुरी
शैसुसुवावितयकार्थो तथापि पमीतमयसाः 'यस्तोत्रम. मपगीतमवसा्यः र्दः

मे०१अ०१ सू०२] प्रथमोष्कः. ४९.

शेपिस्तोत्रफरमेवाभातम्‌ इन्दियावन्तोवनेमहिभक्षीमदिपरजामिपमिति नतुदेवतापुर्कफट-
मान्नातम. अतोनदेववाससकार किन्तु परभानकर्मेतिस्थितम. 1 सअनेनतुरिर्णयेनपयो-
जरनविङृतिवृहाभावः । तेकारपकेतुयस्ां विर्तौदेववान्तरं तवरतद्वाचकपदमूहनीयंस्याब
वन्पाभूदितिपथानकर्वमुक्तम । एतचदशमाध्यायेसपितम्‌-ग्रहाणदिवतान्यवेसतुवश-
सयोर्मवादविकासस्पादिति । अवसङ्हभ्टोकी-प्उगंशंसतीत्यादौगुणतोनपधान-
ता । टषदेवस्फतिस्तेनगृणतास्तोतशखयोः ॥ १ ॥ स्पयर्थवेसतीतिशैस्योर्थावोःशरो-
तार्भैवाधनम । तेनाद्छपुपेत्यापिपाधान्यश्रुतयेमवमिदिं ॥ २ ॥अग्निशेमेठत्यादिनसूर्योदयादू-
कमिपितोहेवमातरनुवाकमनुवरूयाद एतयेतेेयव्ाहषणेमपथितमनदेवे्वपरातयौवभ्योहोतसनु-
ददीत्याहाष्वयुस्यादितरा्ञणम्‌ । तसिश्वातरनुवाकेऽपनिमीलश्त्ादिसुक्तमन्तभैतम, तच
व्याष्यातम्‌ । भातःसवने वेन्वदेवग्रहणादर््वभररगशसहोवाशंसनीयम्‌ तच्शक्तपायवाया-
हीत्यादित्पट्चालकम्‌, एतचतरौसणेग्रहोक्थमित्यादिष्ष्डेमपशितम्‌ । वथाप्यमाध्ययित्तो-
धरममेशखादित्यारिखण्डेसतरितंच ।अत्रेयमनुक्रमणिका-वायोवायय्यन्धवायवमे्राव्ररणास्ठचाः
अग्विनाद्रादशान्वनेचयैभ्वदेवसारसतास्ठचातैवाःमउगदेवताइति । अस्यायमथेः-
वायवायाह्ाद्रिकंनवरचसुक्तम्‌ भिनवेतयतोनवशब्दस्माुडृतेः तत्रायष्ठपोवायुदेवता-
क; दवितीयरे्रवायवदेववाकः देतीयोमिनावरुणदेवताकः अभ्विनेत्यादिकंद्रादगर्नसक्तम्‌
तनायस्ृचआभ्विनः दितीयेदेन्दः वृतीयेिःवदेवः पतुथःतारस्तः तेपुरृनेयुपतिपा्यावा-
य्वादुयःसरस्वतयनवाःतपसेघ्याकारउमशचस्यदेवताइति । मधृच्छन्दसोऽनुवरतनातपएव
कपिः तथेवाुदृत्यागायवंछन्दः बायन्येक्पेमयमागहृस्यन्दवायवस्येकापुरोनृवाक्या एतच्च
त्रणिसमान्नातम्‌-बायव्यासूवीपु्ेनुवाय्यनद्रवायव्यत्तरेति । तथासति -वायवायाहिदशं-
नेन्रवायृहमेखवाङ्यनुवाक्येदि ।
वायव्यद्चेमथमाए्चमाह-
वाययायांदिदरसतेमेततोमाअरंरुताः 1 तेपौपादिग्रुधीरन॑म्‌ ॥ 911

वायो इवि 1 आ । वाहि ! दशत । उमे । सोमाः । अगहरनाः।

तेषाम्‌ । पाहि । श्रुधि । हवम्‌ ॥ १ ॥ ।

द्रीवहेद सृनीयवायो कर्मण्येवस्मिनायाहि आगच्छ त्वद्धमिमेसोमाभरंख्वाः भटं-

१ जमिनोयसतरद्धितीयाघ्पायस्यमथमपदिपंवमाधिकरणे ( २. १. ९. 2)
र पए० ०२.१५. ३० जाम ३.१.। £ ० त्राण २.२६.

५० ऋक्संहिताभाष्ये [अ०१व ०३

छतः भगिपबादिरं्कारोऽखारेपातानतोमान्‌ यदवा तेपामेकदेशमित्यध्याहारः पाख
कीयंभांपिवेत्पर्थः ततानार्थहवमस्मदीयमाहानंशुषिशचगु । र
शीनीयेभेसोपाभरहवा ताअर्छूवासतेषागिवश्चणुनोहवानमिपि* ॥ दतेतयतर भगदशीत्यादिसप्
णातसमत्यओणादिकः विलादोदातस्यमधितरानल । अतुु्यादिनामयय-
यान्तस्यसोमशबदस्यनितसरः । असमित्यबरछादसरेफादेशः अरङुवशबदेततमासान्तोदा्तं
पाधिवाऽ्ययपूवपरुिसवमा भूष सटभिसठसययतितायगगकारकयाधनाह-
इत्तसदयरपिस्वरवेपाे तद्पवाद्तेनगतिरनन्तरइतिपरव ए्वपदमरतिस्वरवम्‌ निपातवाद्ठ-
शब्दभाय्युदात्तः। पाहीत्यनपिबादेशाावन्छानदसः । भश्रुषीत्यरभुश्वणवित्यादिनहिषिभावः
तिडन्ताु्तरस्यनिषातोनास्ि सेदपिचेतिपि्िनिपेधाद ५
हयमितयत्रहयविषातो्हरंछनदती नसीितपसरेसुायनताद कोरि तस्यपि
चादनुदचेतिधातसवरःरिप्यते। एहिायाश्रियस्पायेपामरोदतदी्ः ॥ १॥
्वितीयाचमाह-

{स्तोवारः ऋतिम्यजमानास्वामच्छामभिलद्य प्य उक्थेभिराग्यपर-
गादिरासिमेरे्तुवन्वि कीदयाःतुतोमाः अभिपुतेनसोमेनोपेवाः अहर्विदः भह्शब्द-
एेनाहािपपयेपरि्ोादिक विदिक्यवहोरेणमपिदधः केतवभिजञष््य्थः अर्चतिमायती-
तपादवपृषदुशवासिगत्स्चं निकमखधातुपू नसते हूयतीतिषप्तिम्‌ सतेरम्य्॑नापिरेप्लवाी चि~
तेनारलुसर्योनरगियातु ॥ अष्डयानस्यसंहिामानिपास्यचेिदी्ः । सतसतोमाहत्यववहु-
पहता प्देपछनिस्वर्‌ दासता । अह विवाराः

दषटिस्सरेषाे उनरपद्मखसवरः ॥ २॥

वापोतयंमदचतोभेनानिगानिदागु । उर्चौसोमपीनये ।। २ ॥
` यायो दति । नय॑ । पशृनी । पेन । जिगाति एति । दाप क क उद्धची।
सोम॑ः्पीनय ॥ ३॥ =
9 ि* १.२

॥

मे०१ अ०१सू०२] पथमोषकः । ५१.

हेवायोतवभेनावाक्तोमपीतयेसोमपानाथैवा दा द्तवनंयजमानंमिगातिगच्छति -
हेयजमान . त्वयादृ्ंसोमेपास्यामीययववायुतरैवहत्यथः कीरकीयेना प्घथती परक्ैणसोमे-
परकुव॑नी सोमगुणंवणयन्तीतयथः उक्ती जहत्हून्यजमानानाच्छन्ती येयेसोमयाजिन-
सान्तरवन्वणेयन्तीयर्थः ॥ भषरथतीत्यनशतुरनुगडपिडीवुदाचः श्डोकःधरत्यादिपुसपपशथा-
शृ्छवाङामस गणः धेना ्ाइतिपरितम्‌ | पर्वते अयतेङयादिपराविंशाधिकशाततस्येषुगिक-
म मातिजिमातीतिषत्तिम्‌।दाशङ््यव्गत्पथंकर्मगीपिचतर्थ। उक्तवीक्त्यतगोरारिलेनदी-
पिरतेमत्ययस्वरः 1 सोमपीतयङयववहुत्रीहितारायेऽपिन्पतयेनपवपद्रपिसरः ॥३॥
। दनदरवायेेवृचेपमथमाए़माह- `
इनद॑वापरूडमेसुताउपयों्षिरागंम्‌ । इन्द॑वोवामुशन्तिरि ॥ ४ ॥
दनद्रायू इवि । इम । नाः । उप॑ । परयैभिः। आ। ग॒तुम्‌। `“ ˆ
इरन्दंवः। वाम्‌ 1 शन्ति । हि ॥ ४ ॥
एस्याकरनदवायवमरहद्ितीयापुरोऽुवाक्यात्येणविगेपविनियोगःूेगोकः हे-
सवाय भवर्यभिसोमाम्ठाअगिुवाः तसावयोभिरमरसप्यदात्यःह-
पामतम. असमत्तमीरपमतयागच्छतम , हियस्मादिन्दवमरोमावांपुवामशन्त कामयन्ते
पस्मादागमनपुचितम्‌. ॥ इन्दवायूशबदस्याम्‌त्रितायुदा्ततम. 1, प्रीणय न्तिोकृनितिम-
मा्यन्नानि परीमूषातोरनत्भौषिवण्यथादूयुपत्येत्ततिनिःसरः गमिधातोरछोण्मध्यमपुहष-
द्िवचनेबहटेछन्दसीतिगपोटुकिस्यनुदानोषदेरेत्यादिनामकारेपः तवोगतमितिभरवति ।
उन्दिदनेहतिपागोरुदेरिदादेपितयुयत्ययः आयाक्षरस्येकारदेशः वतङ्ुश्दत्यितवर्‌,
सोमरसस्यद्रयलाक्छेदं संभवि । पृण्ठन्ददेशस्यवागियेनस्यभनुदाचवमपादा राविन्‌ 1
दात्तः 1.उशरन्तीतयस्यनिषापे हिचेतिसप्रेणपरिपिद्धेसपिपत्ययस्वरः। तिगा्दस्यनिपरावत्रः॥ ४॥
दितीाष्चमाह-
बायुविनदरश्चेनयःमुतानौ वाजिनीवसू । तावापातिमुपट्वत्‌ ॥ ५।३।।
वायो इति । इन्रः । च । चेतयः! सुतानाम्‌ । वाजिनीवसू दति
वाजिनीव । तौ । आ। यातुम्‌ 1 उप॑ । वत्‌ ॥ ५ ॥३ | “
अगचकोरेणान्यःसमुचीयते सनिितत्वादायुरेव हेवायो लमिदश्यवाुीहुवाना
मभिपुवानतोमानतेतयोचानीयः मृदा. अभिपुतानातोमानाबियपपिष्याहर ४

ोवापानिनीषस, वानिनीशबदोययप्युमोनामरुपणिः रथान त

५२ ऋक्संहिताभाष्ये [ अ०१ब०९

नतस्याहविःतन्तावत्तिसावामिनी तस्याक्दइ्तितोवागिनीवस्‌ आम्िचलोदनु
दात्तः तौतथामिधौयवा दवति ॥ प्तिसव्यकेपुश्िपनाम-
छनृक्षिपमश्षु्रवितिपरिवम, तत्रदस्वरः ॥

ेदवायटृषेद्तीया्वमाहः
भायविन्॑सनवायाुपनषछ्तम । मध्व ९त्याधिधान॑रा
वायो इति । इनदरः । च । सुन्वतः । आ। यातम्‌ । उप |

निःऽक्तम्‌ । मृश्च । इत्था । धिया । नरा ॥ ६ ॥
हेवायो लमिनदृश्च खन्वतः नि

प्ठतसंस्कर्तारं सोमंरषा-
पा्भागच्छतम्‌ नरहनरपुस्पौ ेगान्नपतपयोरगतयोथतोिाभगगकः
मंणाम्षुलरयासंसकारःंपल्यत इत्थासत्यम्‌ धिग वायोहत्यस्यामनितस्येतिपािकमादा-
सतम. ।

पशगदशवादयोऽनुदा्ताङयनुदाचः ` । छनतश्यत्रतुरनमोननादीइतिषिभर्तसदराचवम्‌ 1
निरिपम्ियेतस्यस्यानपिया छशदेजापिकरम॑णिकर्तरि् संस्करतुपव्र्दत्यरथःक्‌-

भग्ययपूपदपरुनिस्वरवेमति याथपचक्तानबित्रकाणापित्यन्तोदाचं
गतिरननारतितनिसरदालंनभवति (1 निष्करोतीतिनिष्ठिरि
किमन्तव्याल्यानितु स्याव्‌ । पिया सयिकाचस्त्तीया-
दिरितिविभक्तिरदाता। नरा दिनासंमोधन। दिवचनस्यशदेशः प्दातरत्वादाम-
धितस्पत्ाष्टमिकोनिषात, ॥ ६॥

्रेाव्गरयसतो-
न्म न मयनपनेभमपिन # व शहनिमातःपवे

तथामान्वदायनेनतू गरेहोवाजनिेत्यादित्े
पाितपभिनारव पथावागिष्वशयाहानीिसण्दे रिरि

ह एनार्णयरसवपथगरगाह
चिचत वसि । पि्ंवृनाचींसाधन्ता ॥ ७11
निचम्‌ ॥ दुवे । पृतस्द्षम्‌ । वरणम्‌ । च | ८ 1 धिय॑म्‌ 1
-- धरनर्चीम्‌ । सार्धना ॥७॥

मं०१अ०१सू्‌०२} परथमोषकः ४३

, ` अह्मस्मकर्मणिहिदानायपूतदक्षपविवतरंपिवेहवे तथारिशादसंसिानांहिपका-
नामदसमनारवरणंचह्ये आहृयामि कौटोमिवावरंणो वुतमुदकमच्यतिभूमिपापयतियधी-
वपेणकरमतां धुार्चीधियं ताधन्ताताधयनतौह्वं्ती ॥ गिनशन्दभंटिदरः पातिपदिकस्ये-
णान्तोदाच्तः । इवइतिहयतेशरहटंछन्दसीपिशपोटकिसतिहःसंमसारणमित्यनुरृतौवहुरंड-

न्दसीतिसपसारणेवहमदेशः तिङकतिङ्दतिनिवात; । पृतराष्दत्ययस्वरेणान्तोदात्तः वहु- ˆ
मरीहौपूषपदमकृविस्वर्वम्‌ । वर्णरब्दः छुदृतृदारिष्यउनमित्युनयत्ययानोनितवादादुदाचः। -

रिगान्रहिसन्तीतिरिशाःववः इुपधत्नामीकिरःकइतिकः परमयस्वरेणोदाच्तः तानत्तीविि- `

शरदा; तं सवैषाहुष्योुनिव्यष्ुन्मत्ययेनित्स्रेणोत्तरपदमायुदात्तम. छदुत्तरद्परूनिस्वेरेण

सएवादभिप्यते रेषनिवातेसतिएकादेशदाचेनोदात्दतिसवणैदीवम्नुदाचएव । धीरिषिम- '

` यद्यादिपष्टशतिकर्मैनामसुपरितः प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः । षृतमश्वतीविधुता्री कति-
गदधुगित्यादिना किमि अनिदितामिविनकारखोपः भखतेशयोपततंस्यानमितिडीपए अ चदत्यकार-
ोपेषावितिदी्ैलम्‌, । ृतराब्दोनविपयस्यानिसन्तसयेत्यादयदात्ततवाधिलावृतादीनाेत्य-
नतोदात्तः ` समात्नसयेत्यनतोदात्तस्यापवाद्कं तलुस्पेतुल्यायंविूव॑पद्भकतिस्वरंवामिता गतिका-
रकोप्पदादि्ुच्तरपदपरतिस्वरेणान्तोदात्तस्यधात्वकारस्यटोपेप्तति अनुदातस्यदयत्रोदाचरो-
प्तिडीपउदात्ततेमपि चाविविपर्वपदान्वोदात्तलम. 1 साधन्ता राधसाधरंसिद्धावित्यसाद्‌-
म्तौवितण्यथोहटःशवरदेरो शरंवापिवाव्यत्ययेनशए्‌ अटृपदेशतादुषतपिवप्रत्ययस्यदतार्व-
धतुकानुदातत्म्‌ द्विती ाद्विवचनस्यशपश्वानुदात्तौपितावित्यनुदात्तचेभातोरितिधातुस्वरएव-
शिप्पते उपांुटगित्यादिनाकिभकेराकारादेशः॥ ७ ॥
दविवीपाठचमाद-
चरतर्नमित्रावरुणारतारधारतस्ण्रा । कर्तुदन्तंमाशाये 1 < ॥
तेनं । मिच्रावरूणौ 1 कृतध्ट्थौ । कत्रस्पृशा । क्रतुम्‌ ।
वृन्तम्‌ । जआगाये इतिं 1 <.1
हेमित्रावरुणौगुवाकलुपवरमामिमसोमयागंमाशाये आनगाथे व्यापवन्ती केननिमि-
तेनक्नेनअवृश्वभावितयासत्येनफठेनास्मम्यंफर्टदातुभित्यथः कोटयो युवा तादृ ऋतमित्यु-
कनाम सतपंबाय्ञेेतियास्कः ! उदकादीनामन्यतयस्यवर्थयितातै अतपवकतसृगाञ्दकादी
नान कीटरंकवृहनतेअरैरपदिनयातिगोदम्‌ ॥ ऋतयान्दोपृवादितादन्तोदा्तःपिवावरुणा-

दित्यतरमित्रश्वर्णश्रेतिमित्रावरुभी देववादन्देेतिप्वपदस्यानङदेयाः 1 ऋवस्यवर्धयितारा-
क १९. ।

५९ ऋक्संहितासाप्ये [अ०१ ष१०५.

विसरथनतधाषिण्यधाटयेःकिप्‌ नहिद्तीत्यादिनाएवपदस्यदीर्थः । ऋतस्पशा इपासुदृगिति
दिशः प्ामायावि्यललसवतरवदामवितल 1
ननुकरेनेतयेतस्यसु वसवद
लेनवा्मिकनिषाताभावाद्‌ आमवितस्यचयादाततेनभविन्यमितिमेव न पराङ्गवम्नाव-
भपवेनपद्िभितातमभदिधिरितिगियाद्‌ इहक्रतेनमिवावरुणाविते-
पपोराेश्यात्योतवानयेनपरसमतामधया 1 यपुनःपरस्परान्वयेनसाम्यं त्‌
भपरब्रवद्धावालाददिराददाततवंभवतेव । यथामस्तांपितस्तदृहंगृणामीति सरमोरूतिरिवु-
तिपरत्ययान्वलेनपू्िं विवेपयत्तोमस्तोनाताह््यादा तो दरवन्ोदचोऽपििमरुच्छ्दोमरुतांपितसियत
सामध्यीसराह्वदवाविवाचुदाोजातः । परतेतु ऋोनेत्यस्यासामध्यदिनपराङगवरायदति
स विपववतानिपरसमागविि नन 2
वधमानदधमिन्मितियेव्‌ भवतु पवतसयनयवधायकलाहेनतिपथमपदालरतनेद
तीयामबिंनिहनिप्यते पामगेयप्यातेशवस्वावियमानवदिभमि यान
पधायकत्वदेव कयेेनपदपपनीयवमुमेगाचसयनियातः किच्मरतेमित्ावरुणावित्याम-
्रित॑सामान्यवचनम्‌

तस्यविशेपणतेयाविरे दृधापिति अतोनामवितेसमानापि-
4 1
नतयित दादावरितयनुष्ेः

ऋतादृधेत्यस्यद्विी पपादादिलानभरवितव्यंनिषातेन अतएव
र इत्यप यवरिपदस्यपदालरस्यामग्ितस्या दस्यपदाः पिपादादिनदिवानिवातादायुारलंनाव दे दादुद
तद्वदबापिभिवितव्पम्‌ वक्तव्पोवाविगोपुहति । विसमे ~ सुवामव्रितदतिपराङ्ग-
। शवृदिषदम पितलमेवपूरस्यसरसव भे

ति ।।९ तिषदः
व
दु 1 ४ पयेवपरत्रान्वयेपरहवदरषनभषि ( पेतम्यम्‌.

समर्थःपद्विधिरिति
नियमात यदिसरस्तिपदषोधनपरसपरेान्य : किन्त दता नेनेः पमार
प्रवद्धापः भर्नेतृ पिषावर्णाृवार स्रान्तयादृतिसा-
म्यं मिविभवितन्॑पर्रयदधाषेन स्यपराद्रपद्ध यपवदन िालापिवि ह
यह्णषदर

भिवायस्णपदगिवानस पर्णपद
वितपिविनपर्द्ायः २1 मा्द्निपातोममिदि

मं०१अ०१ म्‌०३] भ्रथमोद्रकः ` ४५५

भिरिविकरनेत्यनेनासाम्या्‌ ततःपदासरस्यमि्रावरुणपद्स्यनस्यादितिचेव्‌ न समानवा-
क्येनिवातयुष्मद्स्मदादेशावक्छव्यादति निषवेप्दविधादिसिमानवाक्यत्वमेवपर्याप्‌. न्‌ परा-
इवद्धाववसरसरानयोऽपीत्यटम. । तुं छुजःकतुः परययस्वरणादिस्दाचः। भाशाये भा-
नशाथे छन्दसिटुद्टद्रिय्दतिवपैमानेदिष्‌ सुडभावन्डान्दसः॥ ८ ॥

ठेतीयाश्चमाह-

कवीनौमिनावरुणातुबिजावाउरुक्यः। दश्चदधतिश्पसंम्‌ ।! ९।॥ ९ ॥
कवी इति । नः । मित्रावरुणा । तुविश्जाती । उरुश्षयां `
दक्षम्‌ । इधाते इति । अपसम्‌ ॥ ९॥ ४॥

मिरावरणवितेदेवोनोऽस्मातेदकष॑बरं अपततेकमेच दधतेपोपयतः कीर कपी मेधा-
नौ ठुविजातोूलामुपकारकतयासमृलनो उकषयायहनिवाततो विमोधीरश्यादिपुचतिशति-
संल्याकेपुमेधाविनामखकविर्मनीपीरिपटितिम उर्तुवीलेतोश्दौदादशखबहुनामरुपतित भोजः
-पानङतयादिपुशारवशतिसंत्याकेपुवखनामसुद्कषोवीहितिपषितिम .अपसाव्द्ःपगतिसंस्यकि-
पुकर्मेनामसपणः ॥ मिवावरूणा मिवशब्दशापिपदिकस्वरेणानतोदात्तः वरुणशब्दोनित्स्रेणा-
यदात्र देवतादरदेषतुभाववरिष्येते । तुषिजाती बहूनामुपकारकतयाततसंबन्धितेनणा-
ताबितिपष्ठीसमापेसमासान्तोदा्तवम चतुर्थीसिमातेहि क्ेचेविरूर्वपदपररुतिस्वरःस्याव उरूणां
यहूनाक्षयावुरुक्षयो कििनिवासगत्योरिपिधातोःक्षियंतयसिनितिक्षयःइत्ययिकरणेएरभित्यप्‌
प्त्यान्तस्यवितङ्यन्तोदात्तवेप्रपिक्षयोनिवासेङ्त्याययुदाचतंविहितम.समासेतु समासस्येतयनवो-
दृचैबाधिवारुदुरपद्षरतिस्वरेणपापम्तरदाुदातलम्‌ यद्यपिथाथादिस्वरेणानेदात-
नबराध्यते तथापिप्रादिश्छन्दिबहुखमितिउत्रपदायुदाचलंदटव्यम. । दसोतेकताहक-
मणः घञ्‌ निच्यादादयुदात्तः आप्यतेफलमनेनेः्यपःकमं आपःकमील्यापांहस्वोमर्चेत्यसनन-
स्यापत्तसोर्यादौनिच्वादायुदातस्याम्यपसूादस्याजव्यत्ययेनमत्ययायुदाचलम्‌ ॥ ९ ॥

शृविपरथमस्यप्रथमेचतुथवर्गः ॥ ४॥

अग्विनस्तृचः प्रातरनुबाकस्यआल्विनेकती विनियुक्तः तथाचप्रितम्‌--अथान्विनए्

धोवपप्ावैयुभेषिचवसतोऽग्विनायज्वरीरिषइति ।
तनपथमाण्वमाह~

अग्बिनायज्वंरीरिवोद्रन॑तपाणी शुभस्पती । पुशसुजाचन्‌स्यतेम्‌-॥१॥

५६ ऋक्संहितामाप्ये { अ०१ ष०५

अर्विना। यज्व: । दषः । ्रव॑साणी इति द्रव्॑‌ऽपाणी । शुभः ।
पी इति । पुरुऽ्शुजा। चुनस्यतंम्‌ ॥ १॥

हेअन्विनाजग्विगी युवामिपोहविर्क्षणान्यना। निचनस्यवंहच्छतम्‌ धैजाथागिल-
येः ययप्िनःगव्दोऽमदायी तथापि इपङ्यनेनसहनालतपुनरक्दोषः इच्छापि
भक्ताद्‌ वक्तव्यमुवाच पमूका्पकपतीतयादीयथापुनरुकयभावतलतद् कीदशी
यागनिपादिकाः कीगावग्विनौ देवलाणीहविरमहणायद्रवद्यंधावद्यापिगिष्याुपेती
भनस्यकर्मणाखकौ पृ्धनाविस्तीणंनौवहुभोभिनीवा ॥ भग्विना आमि-
पसयेतिपापिकमायुदा्लम.। स्वरी यागकरणानामप्यनानांअपतिग्छिनत्तीतिवतवन्पाप-
रकटीवविवक्षया खगोहनिितिङ्निषयत्ययः वनोसवेगिडीप्‌ तततनियेगेनफादेशः पतयद
यस्ातुदातोखनिवावितयनुदा्तवाव्‌ पावृ्रएवावशिष्यते। पाद्दैशततोऽुदा्तवासातिष-
दिकलरपवाशिप्। रव्ोावनोपरणीययोः वयोःंबोधनंदवलाणीडति तस्यामविता-
यदात्तलम्‌ नपुनराटमिकोनिवावः अपादारावितिमतिपेषाव्‌ इपदिप्वदस्यहटवामवि-

तिरद्वदधषिनिगाव एमादाविविवदपदादिवमितचेद्‌ न तवज्तामानाधिकरणयनपर-
सरान्वयाव्‌ इहविपोदरवताणीइत्यनयोः सरसतिरतृदिदवदततम्येनमयुकवाव्‌ । शभ-
१८ पाषानि तनसदितादतकिवसयपयेकनचनम्‌ {तवद्धवककि ये पयाःपरतिपुतरेविमिस-
गनीयस्यस्ततम्‌

वलिना लागि इयाम त््ावादामवितोयुदात्तलम्‌ नपुनराटमिकोनि-
1 ापविततापवततिमरनदिष
भपादारिलादपादादाविविषतिपेधाद्‌ 1 नतमिवावर्णादृताृयाविरिवजामवितेसमानाभिकरो-
सवमानवद्ावमधियेनभवितवयमिनियव्‌ न मिजावरणपदंिसामा्यवचनितियुक्ल

(3 दृवलाणीदवनतः ६ 61
प्यातियमानवलमपिपषः दृव्ाणीपदवुनतयेविवषन्याय्‌ । त्विलीौधनीययोसी आम.
क छपछिद्गितिडदिश < इदद्शः 1 ] सेनेस्यतमित्यव चायतेरनेहस्-

(क

अूपूजानिगामनयो ् १ ह ठ

यृकार्ापचनस्‌ः /" गस्गन्दाननामसुपं दुर चिः तेदासनदृच्छतीति स्नद्च्छे वयुपभामनःक्ययू 9 सनायनेतिधातृला |
हण्मभ्यमद्विवचनम्‌ । सतो ठ वयन
शासनः उपपार्वानसयनसाथतृाुदानत 1
्ापवदसामियमानवदिपदरवास र किनि

ासादातदमतेः॥ १ ।

मं०१अ०१ सू) प्रथमोटकः- ५७.
्वितीपाश्चमाहः

अखिंनापरुदंससानराशबींरयाधिया । पिष्यावनतंगिरः ॥ २॥

अरभ्विना । पुरद्द॑ससरा । नरा । शर्दीरया । धिया । धिष्ण्या]
वन॑तम्‌ । गिरः ॥ २ ॥

अन्विनाहेभग्विनोयुवांगिरोऽसदीयाःस्तुतीर्भियाभदरयुकयावु्ावनकसंभनवम्‌ सी
कुरत कीटशावन्विनीपुरदेसत्तावहुकमाणो पहशतिततंस्यकिपुकर्मनामखदंसरतिपििम नराने-
तरि पिप्ण्यापाष्ययुक्तोयुद्धिमन्तीवा कीरश्याधिया शवीरयागतियुक्तयाभपतिहतमसरये-
त्यर्थः ॥ अग्विनेत्याद्चामृत्रितचतुषटयस्यपष्ठिकमामव्रिवादयुदान्वंपादादिवानाषटमिको विषाः
प्दसतेत्यपिहिपादादिरेवभमचितेपरवमपिद्यमानयदिपिपूवंस्याविद्यमानवत्वादनामव्रितेसमाना-
` पिकरणेऽतिपस्य्तामान्यवचनतेननाग्रियमानव्वमिपिचेद न॒ अश्विशव्दवतुष्दभशन्द-
स्याप्यम्थिनेतिवूढवाप्रयुज्यमानतयाक्ामान्यशाब्दत्वाद सामान्यवचनंनाविदयमानवदिषयुके
अथातरस्यविरोपवचनतवावगमाद उभयोऽसामान्यवचनवेपर्यापतेनमोनरनयाक्सहाप्र-
योगृहपिवेत्‌ भ गुणविरपसंकीरवनवससिद्धानेकनामविशेपसेबन्धसंकीतिनस्यापिस्तु्युपयोगे-
नसमरयोजनतामिष्ययोजनपुनपेचनयेवपुनसकताद अग्पिपुरुद॑ससृभव्दयोरेकार्थदृततिते-
ऽपिपियौयवयदेवमवृत्तिनिमित्तभेदाभाविनास्ाणनाधिकरण्यादपिनाविद्यमानव्वपतिपेधःभिन-
प्रवृत्तिनिमित्तानमिवद्ेकसिनर्थदृ्तिःसामानायिकरण्यम्‌ अश्विशव्दस्याश्वसेवन्पोनिमित्तम्‌
प्द॑समृशाव्दस्यतुबहुकरमंसंबन्धदतिपदृत्तिनिमिततभेददतिचेत्‌ न तदिदरयंसयुखत्तिमाव्निमितत
नमदृचिनिमिनतम प्युपततिनिमित्तभेद्मविणापिसामानाधिकरण्यापिधनिवृक्षमदीरुटशव्दयोर-
पिरिथात्रपसः अतएवहीडेरन्तेदितेसरस्वतिप्रयपरेयसिमहिविश्ु्येतानितेऽत्येनामानीत्यत्र स
हत्ततमीपरशंसोपयोगिलेनेडादिगब्दानामेतामितेअन्थेनामानी तिवचनेनपर्यायाणामप्यनेकवि ~
शिष्टनामृसयन्धनिबन्धनत्तुत्वथेवेनेवततहमयोगः स्तुत्युपयोगिनवव्युतपत्तिनिमित्तोदविवक्षाया-
मपरिपयौयन्वेनासामानाधिकरण्यदिवनामवितइतिनिपेधाभावादामव्िरर्दमविद्यमानवदिति प्‌-
परवस्यावियमानवचातसवैपापाठिकमायुदा्तलम्‌, सद्रयर्तेऽपि । कृशृपृकरिपिव्ीरिश्यईर-
नित्यतरदरनित्यनुदृततौवहुटवचनादन्यत्ापीत्यनेन रुगतावितिधातोरीर्यत्ययेछतेत्ततिनित्वा-
ष्ठवीरयाशब्दभादयुदात्तः । धियेत्यवततायेकाचइतिविभक्ररदाचा (वनवमित्यव शपःपिष्वाहो-
। पम्यमदिमनसमजपावाुकलावनपणसेभक्िपतूताचतेवरिष्यते -नेचनिद्धति-

५८ ऋक्सेदिताननाप्ये [अ १६०५

इद्विनिवादः परवामवरितस्या्रियमानवच्वेनपादादिवादागिरः शुपोभ्ुदातवेनप्रािपिकलः-
रश्िष्यते ॥ २॥ ठुतीयाए्चमाह-

1 १. आयातंहद्रवर्तनी 3 ९८
दल्ोयुवाकंवःसुतानासत्पा्क्तव्॑दिपः। द्रवतनी ¶॥ ३1

दस । युवाकवः । सुताः । नासत्या । दृक्तश्वहिपः । आ 1 यातम्‌ ।
रदरवर्तनी दति सुदरधवर्तनी ॥ ३ ॥ म
अबराग्विनत्यनुवतति हेधन्धिनीभायातं असिनकर्मण्यागच्छतम्‌ विवुचय"
वे सुताः युष्दर्थसोमाः मभिपुवाः वानसवीकदुभिपिमेषः कोटयावग्विमीदसातृणपुप" ,
पपिषति यद देवेतेनरोगागामुपक्षपिताते अ्वमैमदेवानांभिपजाविविमूतेः । नासा
अतर्यभनृतपपर्णतद्ररिती अवयास्कः-तेतविवनासत्यावितयौर्णवाभः ति
वियाग्रायणदति। सदनी रदगदत्पेदष्तनिमिनम्‌ दरद सयव
रीयाः। तथदपनिदसमदुदाइपिवाचसनेयिनः । स्दाणाधतुरोदनकारिणाशरणयनं र्व
मार्षारीर्ोययोलीरदरमनी यथाशूराधादीमुखेनयतूनरोदयन्वि तददेताविःयथैः युग"
कवद्य्रपदसोमानारिरेपणम्‌ वसतीवरीभरकधनाभिाद्वििभिवाय्थः बरनि
जितानिवर्हपया्रणल्साणियेषा सोमानिगरकतवर्हिपः यदा भरवाङ्यादिषवछविद्ापद
कर्िपइपि सदानींकतीयारथेमथमा ऋलिग्भिरपिपुताहत्यन्वयः ॥ दला आमृत्रितस्येयाधुव्‌"
तः। ुदाकवःयुमिभरणेसुबनिमिरभीणवन्धिसतीयरीपधतिषिम्यणदरैरितियुवाक्वः कटि"
कप्यादिषवगणिरस्यापियेतपेहुखगरहृणात्तकुपत्ययः स्यकिचेनगुणाभावादुवहादेशः प्रयम्‌"
सवरेणभकारखदा्ः नमिदतेसत्यमनयोरितिनसितयौ नप्राण्नपानयेदानारामेत्ादिनाप-
छतिवद्वावानजोनोपाभाषः पादादितनानिषातादामन्रिवायुदा्वम्‌ । दृा्दिपः व
मूटिवभितर्वहिरलीप्यिपोसोभानतिवृकवाहियः पूरपदमसत्वरेणकपत्मयस्वरप्वरिष्येे 1
भाहसमोपषगा्फिवरममितयुदाचः। स्यवरतनी आमवितस्पसेत्ामव्रितमिषातः ॥ ३ ॥
देन्देदेदेषपमा्षमाह-
दन््रायांदिचिजमानोमुताद्भेतापवेः । अरणवीिस्तनापूतासः ॥ ४॥

दनं । ज । याह । चिव॒भाने दति चिजश्नानो । सुताः इमे ।

सवाध्यः 1 अण्वभिः। तनां । पूतासः ॥ ४ ५

तेर सं. १,५३.१

भं०१अ०१ सु०्द] प्रधमोंषकः ५९.

चित्रभानोदित्रदीेहेदन््रभसिन्करमण्यायाहि आगच्छ सुताभिपुताद्मेसोमाः ायवः
लकामयमानावर्वन्ते अण्वीगिःअङ्वह्यादिुदावशतितंल्यकेप्वहटितामयुप्व्यहतिष-
सतिम. तिजाः सुताङ्तयन्वयः किच एतेसोमाः तनानितय॑पतापतपृताःरद्ादशाप्‌-
वितरेणशोधितताद्‌ इन्दशर्ग्दयास्कोवहधानिर्वक्ति-दन्ददरादणावीपिवेराददातीतिवेरांदधावी-
तिवेीदारयतरति वेरान्धारयतति वनदेदवतइति वेनदोरमतइति वेन्धेभूतानीपिवातददेनभाणेः
समन्ध॑स्तदिन््रस्पेन्धत्वमिति विज्ञायतददंकरणादित्याप्रायणदददशंनादित्योपमन्यवहन्दतेै-
शवथकर्मणदन्छघूणादारयितायाद्रावपितावाद्रयितावाचय्वनामितिं । अस्यायमर्थः-ट्वि-
दारणेदतिधातुः इरामनमुद्श्यतनिप्पाद्कजरचिदयर्थदणातिमेष॑विदीर्णकरोवीतीन्द्ः ! इ~
दाजुदानेदतिधातुः इरामलंवृष्टनिष्पादनेनद्दातीवीन्दः । धानुपोषणार्थः इरामलंृपिका-
रण॑सस्यदधातिणरपदनिनपुष्णातोीद्ः। शरामुलादयितुक्कमुसेनभूरमंविदारयतीवीन्दः ।
ूरयौकरपोपणमुसखेनेरंपारयतिविनाशराहित्येनस्थापयतीतीद्‌ः । इन्दुःतोमोवहीरसः तदर्थ
यागभूमौदेवपिधावतीतीन्रः । इन्दोयथोकतसोमेरमतेकीइतीवीदद्धः । निदन्धीदीप्ताविति
धातुः । भरूतानिप्राणदिरानदुन्धेनीवचैतन्यरूपेणान्तःपरिर्यदीप्रयतीवीन्दः । पएतदै-
बाभिपेत्यवाजसनेयिनभामनन्वि-इन्धोहेनामिपयोऽयंदषिणकषन्ुरुपस्तंवाएतमिन्धंसन्तमि-
्ददूत्पावक्षतेपरोक्षेणपरोक्षपियाइवहिदेवाःपत्यकषद्विषदति । तद्यदित्यादिकतराह्णान्तखाक्य-
म्‌ । तत्तयेनदृविपयेनिर्वचनमुच्यतेढतिगोषः यदस्मात्तारणादेनंपरमासरूपमि्यदेवं
पणकौकलुरादीन्दियेःभाणापानादिवायुभिशवसहितंसमेन्धम्‌ उपासकाःध्यनिनत्तम्यक्पकारि-
तयन्तः तत्तस्ाक्तारणादिन्धनामसंपनम्‌ अस्िनपक्षदष्यतेदीप्यतेदपिकमणिन्युतपत्तिः“ 1
आग्रापणनामकोपृनिरिदंकरणादिन्द्हषिनिचनेमन्यते इन्दरोहिपरमानरूपेणेदंलगत्करोति
ओपमन्यवनामकोमुनिरिददशेनादिन्ददतिनिर्वैचनमाह इद्मित्यापरोक्ष्मुष्यते पिवेकेनहिपर-
सात्ानमापरोशषयेणपश्यति एतदेवाभिपेत्यारण्यकाण्डे्मान्नायते-सपएतमेवपुरुषं्रललततमप-
श्यदिदमदरौमिती" ३ तस्मादिदन्दोनामेदन्दोहवैनामतमिदंदंभन्वमिन्रदत्याचक्षेपरोकषेणपरोक्ष-
पियाद्वहिदेवाइति । इदिषसन्धर्ेदतिधातुः स्वमायपानगदूपंपरमेश्वयैतद्योगादिन्दः अ-
नेनाभिपपेणभ्रूयते-इन्दोतीयाभिःुरुरूपदति । इनशब्दस्येन्वरवाचकस्याकारखोपे्ति
मकारान्तमिनिपिपदभववि दृणयेदतिधातुः सपसेन्यरःशातरृणांदारयिताभीपपितेवीन्धःदुमता-
विपिधातृः रशवृणाद्रावयिवापदायनेपरापयिवेतीः यज्वनायागानुषटायिनामाद्रयिवा
भ्रयस्यपरिदृतांएवमेतानिनिवेचनानिद्र्न्यानीति ॥ इन्देत्यताच्रिषायुदालत्वम्‌ ।
१ दरांरारयतीतिवेरां वापतीतिवापरडः 1 २ नि° १०.८, ! ३ छण्सं ४.५८. ३३.।

६९ ऋक्सहिताभाष्ये - {-अ०१ १०६

आङ्यजनिपावलेनायुदा्लवम्‌ । भानो पदातरवादामवरितनिषातः । वागि-
च्छनतीत््थयु्मच्ठ्दातुपसनः्यच्‌ मत्ययो्तरपदयेोभरेतिमपयंन्तस्यतवदेशः क्या-
च्छन्दुसीतिक्यजन्तादुपत्ययः लव यवङतिपरा्ोुष्द्स्मदोरनदिशेडत्यविभक्तावपिहटादौगय-
त्ययेनालम्‌ उकारभतयसवरेणाचुदा्ः । अणुशब्ुतोक्यवाचकः तथोगालरतेभरी-
तनि वोतोगुणवचनादििडीषिपरव्यत्पयेनडीन्‌ निवादाुदा्तः । तना श्ययंमिपा-
तोनित्यमितपे निपातताायुदात्ः । पूतासः आजततरगित्यसुक्‌ ॥

। दितीया्चमाह-
इन्दायादिषियेपितोविपंजूतःसुताव॑लः । उपृब्रह्यांणिवाघतंः ॥ ५॥

द्रं । आ । याहि । धिया 1 इपितः। विप्रजूतः । सुत्व ।
उप॑ । ब्रल्ाणि । वाघतः ॥ ५॥

हे इ लमायादि असिनकमण्यागच्छ किमर्थं वाघवविनोलाणिवेदलूपाणिसो-
्रापयुपषु कीस पियास्मदीययापननयादपिताप््भलद्यमिरिर्थः किरवूदः

पथामजमानभनयामिरिस्तयानेरपिविभरमेाविभिकविगिनिभेरिः ीटृशस्यवाघतःुतावः

तवस्यदिकादानमलुपीरििपनि्‌ सतुति
धाविनामसुविपरोधीरइनिप्ितम्‌ भाङयादिप्व्स्विज्ञमसुवायतङतिपरितम्‌ ॥ इपितहय-
प्ेपगताितपस्मानिष्टायामिदागमः आगमाभवुदाचाः इतीरोनुदरा्तलाद्‌ कसवरुःपिष्ते।
विमनूतः वीयवनुखनवोिदतिधाोः शयेनवामययविपयादिनास्यत्यानोपिमय्ोिषा-
विदः निपादनादुपय धगृणाधावश्च निच्ादायुदानः ेूतःमाःूहवितौ बोध
पुगत्पधः ग्रपुकःकिवीतीरूपिपेधः दतीयाकमणीनिपूषदषख्पिसरवम्‌ वंपपदविस्वरतम्‌ | सुतावतः छानदसंगी-
पैम मवुपोऽनुदाचत्वाव्‌ कपः्ययस्वरएव रिष्यते

॥)
। मलागि नविपयस्यानितन्वस्येतयायु*
दातिः । पापवशनकतिटरामषटुपषिनि प्रातिपदिक ॥

॥)
ठ्तीयाश्यपाट-
¶ 1 णिदरिव
दनदरापद्िनुं नानुउप्बद्याणिहखिः। सुेदभिष्वनृश्रन॑ः ६1
दन्दरं।आ। यादि) नृनजानः। उप्‌ । रणि 1 दृग्ध्विः । सुते ।
दधिष्व । नः। चनः ६॥ ५॥ 1.

से०१अ०१स्‌०्द] ` प्रथमोश्कः ६9

` -हरिशब्ददृ््संवन्धनोर्वयोनांमधेयम्‌ ह्ररन्दस्यरोहितोऽमेरितितदीं याश्वनामलेनप-
ठिवित्वाव देहरिवः अश्वयुकेनदर वं दलतण्युपेतुमायाहिं कीटशत्वतूवृजानः तवरमाणः भाग-
त्यचासिमन्ततेसोमागिपवयुक्तेकर्मणिनेोस्मदीयंचनोऽनंहविरुक्षणंदपिष्वधारय स्वीकुर्विय-
शः ॥ तूतुजानःतुजेदिरि टिटःकानव्देतिकानदेशः तुजादीनांदीर्योप्यासस्येत्य्यासस्मररी-
थतम्‌. 1 अश्यस्तानामादिरितादुदात्ततम्‌ । हरिवदत्यवहरयोऽस्यसन्तीतिमतुपिढन्दसीर-
तिमकारत्यवत्मम्‌ संयुद्धोऽगिदचामितिनुम संयोगान्तटोपेनकारस्यमतुवसोरुसंवदधोछन्दसी-
तिक्वम आष्टमिकोनिवातः । व्रत्ाणीत्यस्यहरिवहत्यनेनातामध्यात्समर्थःपदपिधिरिषिनिय-
मातसुवामन्रितेदतिपराडवद्दावाभविनामद्रितनि वाचाभावदादुदा्तवेसतयुपे्यकारस्यत्तन्तरः
दपिष्वेतयव्रदधतेर्नोटिधास्‌ थासस्त सवाभ्यांवामाविवयेकारस्यवादेशः छन्दस्युभयथेति सा-
वेातुकार्थधादुकरसंज्योःसतयोः तार्वधातुकतेनशपितस्यन्टो द्विभावः आर्षधातुकवेनेडाग-
मश्च आोलपदृरिवित्याकारछोप्; । चनः चायदेरनेहस्वशरेयखनन्वःचकारानुशागमेयटो-
पृः ॥ ६
इतिप्रथमस्यप्रथमेपश्वमोवगंः ॥ ५॥
वैन्वदेवदृतेपरथमाशूचमाह- ।
अओमांस्चरषणोधतो वि्वैदेवास॒ आग॑त । टा्वासोदाशुप॑ःसुतम्‌ ।। ७ ॥
आओमांसः। चर्पणिशधृतः । विष्व । देवासः । आ । गत ।
दाश्वांसः । दाथुपः । सुतम्‌ ॥ ७ ॥
हेवि्येदेवासः एतनामकादेवविशेपाः दाशुपोहयिदं्तवतोयवमानस्यसुतमभिषुतसोमं
प्रतिगत आगच्छत तेचदेवाः ओमासोरक्षकाः वरथणीषृतोमनुष्पा्णाधारकाः दाश्वांसः
पृस्यदातारः भनुप्याङत्यादिपुपश्चविंशतितंल्यकेपुमनुष्यनामस चर्पणिशब्देसठितः अन्वि-
मारित्यारिष्येकर्निशत्संल्याकेपुदेवविशेपनामसु॒विग्वेेवाऽसाध्यादृतिपितिम्‌ एताए्चंपा-
स्कणवंव्याल्यातवान-अवितारोदावनीयावामनुप्यभृतः्वेचदेवारृहागच्छतदत्तवन्पोदृचवतः-
सुतमितितदेवदेकमेवेःयवंमाय ठचदतयीपुविदयेयनुकिदिदरहुदवत द्िवदेवानास्थनेय्‌-
ज्पतेपदेषनिन्यटिदधमितिशाकपुणिरितिं 1 अतविव्वयानदत्वराब्दपर्यायदतियास्कस्यमतम.
देवविशरेमसयैवासाधारणंटिद्धमििशाकपृणरमवम्‌ अवन्तीत्योमासेदेवाः मनित्वनुनी जवि
सिविशुषिष्यःकिरितिमन्पत्ययः ज्यर््वरलिव्यविमवामुषथायाभरेतयूर्‌ मनःकि्वेषिादुटकद्ः
१ निर १२.४०

६२ ऋक्संहिताभाष्ये [अ०१व०६

णः भानेरुगितिजतेरुगायमः आमरितायुदाचवम्‌ । चर्पणयोमनुष्याः तानृा-
नादिनाधारयन्तीतिचरपणीधृतदेवाः सयामवरितस्यसामान्यवचनस्यपरिभापितविगपवचनेक-
हुवचनमित्यविद्यमानव्प्रतिपेधाद्पादादितेननिवातः मन्वतएवविद्यमानवच्वाःयामवरिे-
इतिषरा वखेनेकपदीभावासदादपरतेनकथंनिषातइविरेव दीभावानदद्‌ य चेव न व्करणंसवाभयमपियथास्या-
दितिवचनातदोदपयुकस्यनिवादसया्ुपपतेः ेकपयेप्यादुद्ततवेऽनुदाततपदमेकवर्नमिगि
छतरामेवनिधातभवरिप्यति इः थमेवतर्हिदवताणीग्‌ गुभसतीद्यतापिपरा्रवचेनेकपवादुत्तर
स्यशेपनिषातपसद्रइतियेव न तत्रपरा्गवद्धावस्यपरेणामवितंरवमविः ्रितेपूर्वमविद्यमानवरित्यविद्यमान-
वद्धावेनयाधितवाद्‌ इहपनर्विभापितपिरेपवचनेवहुवचनमित्यविमानलस्यनियेषावपूसया-
विथमानव्ालराङ्गवचस्वीरुतमितिेषम्यम 1 वन्वे पादादिवाशचुदातः
गणदवतावभनथावविःवदोनसमयायदतििेषयपयासामातयवचनादोमाहल-
धेकरण्यम्‌ सामानापिकरण्ेदिूषसयपादस्यपराङवदधामेततिमिनावरुगावद्-
धावियादाववावरम्यामव्ितायुदातानसयाव विषवेयस्यविोषणेदेवासइति दीव्यन्तीपिदेाः
्रकावन्तः ववपवमसिदपृदायमतिदिर्यीमसीिरदप्वायदिवदस्ययादोनयीगिकः
सीिकतेहमयायातुरन्ान्यानेनमिपनिमिवा् समुदायपरसिद्धौतुनविकषिप्ति
चेव्‌ न सपदायमसिदधोदिदेवश्स्यसामान्यपरतयापि वेशेपवचनतवाभावाद्िभाषितंविशेषव-
५ शयनेनानिपिदवादिवे इयस्याविदयमानवत्तेनभसतीदतिपद्वोवासदतय-
दाचलंसयाव, सानुिमचरियागनाभमिमस्वयोगसी कारो यकव 1 अगत
जागव पहुछनदसीनिगोदुकिसविमलदानोषद श्यादिनामकारटोपः भाढः प्दातरते-
क सस्यको दावाादीदिदनितातनाकादितिमम-
प नपरवति मत्यस्वरणकोतदा्म्‌ 1 दाशह्यववसोःसमारणमि-
विसमसारणम. संपसारणाचचतिपैरपलम गािवपिषसीमििपम्‌ 2

तौ ्वितीयाष्टचमाह-

गदा मुेमुनमगननूः । उखराईंवखस्तराणि ॥ ८ ॥
नायः पवनामरगणरसबयषः द्लोममागन आगच्छनत आगच्छन
^ रषः त्वरायुक्तः पजमानमनृपहीनुमाउस्यर्‌-

(१८९

म॑०१अ०१ २०२} .. प्रथमोषटकः ६३

हिवाङ्््थः विग्वेपदिवानां सोमंमत्यागमनेउलाइत्यादिरैटनः उकाः सूयसमयः स्वसरा-
ण्यहानिपरत्याटस्यरहिवायथात्तमागच्छनितदर खेदयङत्यादिपुपवदशसुरसिनामसुउलाः
धरवदतिपरितिम वस्तोरित्यादिपुद्रादशस्वहनांमयुस्वसराणिप्ंसःवर्ेहपिप्णितिम तथेदं
य्छनव्याख्यातम्‌-स्व्तराण्यहानिभवन्तिस्वयसारीण्यपिवाप्वरादित्योभवतिसएनानिसरारय-
तिउलादृषस्वसराणीत्यपिनिगमोभवतीतिं ॥ देवासः पवा्यजन्तश्रिचादन्तोदात्तः । अधु
तुर्रणे शबिकरणीतुतुरतित्वरयन्तीतय्ेक्िपवेतिक्रिप्‌ गतिकारकोपपदात्छदित्ुत्तरपदपर-
तिसवरतम। भागन्त आगच्छन्तित्यर्थेगयत्ययेनमध्यमपुरुपवहुवचनं वहरुछन्दसीपिशपोद््‌ .
तस्यतपनपतनथनाक्रेतितवदेगे अपिदितिपतिषेधादटिन्तवादनुनासिकरठोपाभावः तिङतिडङति
निषातः। जिवरातभरमेइतिधातोस्वरनेशतितर्णयः निदित्यनुत्तो पहिधिश्रुुदरग्टाहावरि-
श्योनिरिितिनिमत्ययः नि्वादादयुदात्तः उस्राहषवेतयत्रह्वेननित्यसमाततो विशक्तयटोपः पूर्वपद्भ-
छतिस्वरलवचेतिसमामिप् पदपरुतिस्वरवम्‌ । नित्यंसरतीपिसरःसूः पवाधच्‌ स्वः सरोये-
पतानिस्वत्तराणि अहानि बहुोहोमरुत्यापूवदमितिस्वशब्दआचुदा्तः ॥ ८ ॥

दतीयाश्चमाह-
विशवेदेवासोअसिधट्दिमायासोअद्धः । मेरध॑लुपन्तुवह॑यः ॥ ९ 1
विश्व । देवासः 1 असिर्थः । एर्हिऽमायासः । अदृहंः । मेष॑म्‌।
जुपन्त्‌ । बर्हयः ॥ ९ ॥

, दिन्वदेवासएवनामकेवनिरेपाः मेंहविरय॑ततसंबन्धिजुषन्त्तेवन्वाम्‌ कीदशाः अ~
सिः क्षयरहिताः शोपरहितावा एहिमायासः सर्वतोव्यापमन्नाः यद्वा सौचीकममिमम्ष॒म-
विषटमेहिमायासी रिपियदवोचन्तदनुकरणहेतुकोयंविन्वेपादेवाना्यपदेशपदिमायासिदति अदु-
: द्रोहरहिाः बहयोबोढारम्थनानापापयिवारः स्िपेश्षयाथेस्यगोपणाथस्यवारपदादिभ्यो-
भविकिपिनिनावहु्रीहिः पर्वपदपरुतिस्वरवापिवाननूपभ्यामिप्युत्तरपदानवोदाच्तवम्‌ । ए-
हिमायात्तः श्वेटयां आसमन्तादीहतेहत्येहिः इनितिसवंधातत्ताधारणहृन्यत्ययोनित्वदा-
ययदाचः एहिमीयापर्ायेषामितिबहुनीरौपूर्वपदपरुनिस्वरत्वम्‌ अथवा आङ्उदाचाुचतर-
स्यद्रीतिटोण्पध्यभेकवचनस्य तिडतिडदतिनियतिएकदिशर्द्चतेनोदात्तदत्येकारउदाचः ए-
हीत्येतलदुयुक्तमायासीरित्यनमायेत्यक्षरदरययेपविएदिमायासः पूर्वपदुपरुतिसरः । अद्रुहः
स

१ नि० ५.५.

६४ चवसदिताभाष्ये = [अ०५१०६

इहमिवासायं सदादिलाद्किपविुवीदीनवून्यामिसुत्तरपदानयद्लम्‌ ११ ५
च यः हगमये इति मेहि कम॑णिवन्‌ निखादाधुदाचः । मुरि
य छनिष्रङ्रिखपिषातूसंवन्धेदद्‌ मतउक्पाविष्यदेषा 40

तथैःसेबन्याद, यदुरेठन्दस्यमादूयेगिषीत्यडागमाभावः । वद्रयः निर्नुोविीषा
द्विनाविहितस्यनिपत्ययस्यनिचवादाचुदात्ततम.॥ ९॥

सार्ेयागथमाऽ्चाणीयधेत्रलतयभूरोऽनुया्या तथादीूर्णमासष

,र्तयमानदयस्मनूण्डे-पावकानःसरसवतीपावीरवोतिसव्रिम 1

तेमिवाश्चमाह~
1 1 1 {अ ० नीदती 9, धियार्वस 11 ॥
पावकानःसरलतोवजिंमिर्वीजिनीवती । य्वषुधियारथसुः ॥ १०)

पावका ! नूः 1 सशखती । वाजजिः! वाजिनींऽबती } यज्ञम्‌ ।
वृषु 1 धिया्वसुः॥ १०॥

सरखतीदिवीवमिभिरमिर्षणेते्िमिचरेः यद्रा यजमानियोदातमरनर्िगिषि
नाऽस्दीयेय्वषटकामयताम्‌ कामयिता दनि्ेहतित्य्ं सथाचारण्यकाणडेभुैदवप्या
तम-यरषटितियदाहयबहितयवतदादेति कटशीसरसवती पावकाशोधयितर वनिन
तीभनयतकियावती पयायः कमेमाप्यषननिमित्तभूता वामदिवतामास्तयाविधैवननि
मारण्यकक्डशूतयव्यास्पादम -य्ष्टधिमावजुरितिदान्धथियावखरिति । धिनःसे््मा
विपु॑बतरिशतस्पकिपुरवताविभेपवाविपुदेपररमासरसतीपिपठिवम । एतामू्वाकप्
स्पाये-पायकानःसरस्तायतरैस्नयतीयजञवषटपियायसुःकमवरितिं । पवनैपावःयुदिः एव
फापतिदत्पिवका मिशन मतिऽनुररूः ददुतरषदुपरुतिस्यरलेनानतो दालम्‌ द्र
पीपर प्रत्यस्याःासूस्पातद्दाप्यसुपर्नीचस्य वोऽ नोदातत चदानं
भ्र] सरानदरमुनन्तवादायुदा्तः मतुबूडोपोःपितवादनुदानवम । वानेभिः वाज्य
पादिलादायुद्तः ससषृन्टवत्वादाहतिगणः वाजेःनमासितिवाजिन्यःक्रियाः अतदनिढनाि
मिद्नियव्यपः तारियापस्याः सनिसासरसयतीवाचिनीवती छन्दसीगतिमतुरोवचमतष्ी
पोपिखनानुदातलगर पन्पत्यादयदाचचमेपभिप्यत। यं यययासेयादिनान दः प्र्मयसवर
णानोदानिः। पष्वभकान्ता कान्तिरभरियायः भदिपशनिषयनपविशतोयु निवातः थि

¶ ति* ११ ०६. 1 २ वस्तुनस्तुरत्वगेपवकादीनखन्दसीतिनिषिद्धम्‌ 1

।

मे०१अ०१सू० ३] - प्रथमोएकः ९५

` याकर्मणावछयस्याम्तकाशादरवतिसाधियादञ्ः सवेकाचदतिविभक्ति्दा्ा बहुब्ीहीपर-
त्यपुपदमितिविभक्रिस्वरए्वरिष्यते छान्दसस्वृतीपायाभहुक्‌ ॥ १०॥

दवितीयाष्चमाह-

चोद्यिजीसूतानाचेतंन्तीसुमतीनाम्‌ । य्॒रदभ सरत ॥9१॥

चोदयि्ी । सूटतानाम्‌ । चेत॑न्ती । सुमतीनाम्‌ । य॒ज्ञम्‌ ।
द्धे 1 सरी ॥ ११॥

यास्रस्वतीेयमिमंयतंदधेधारितवती कीटशीसठतानांपरिपाणांसत्यवास्याना बोदयिनी-
मेरयित्री सुमतीनांशोभनवृद्धियुक्तानामनृषटातृणां चेतन्ती वदीयमनुषयत्तापयन्ती ॥ बेद्‌-
यिव सुदरणेण्यन्वानूचचि्वादन्तोाचः ऋनेश्योडीितिडीष्‌ तस्योदात्तयणोह्वादिपु-
दाचत्म। सूनृतानां उनपरिहाणेदृत्यतः क्िमूेतिकरिपि युतरामूनयत्यप्रियमितिसन्डतिपरिय-
पुच्यते तञचतद्तैसत्यचेतिसृतम्‌ प्रादिग्छन्द्तिवहुटमित्युततरपदायुदात्ततम्‌ । पेवन्वी मि-
तीसंाने अनशपोदीपश्वपिच्वादनुदात्तचम्‌ शतुश्वादुपदेशाहतारवधातुकस्वरेणातुदात्तवम्‌ ध्रा-
लन्तस्वरएवरिष्यते । खमतिशब्दस्यमतुपिहस्वत्वानामन्यतरस्यामिपिपिभक्तेर्दात्तलम्‌।॥ १,१॥

ठतीयागरचमाह~
म॒हो अर्णःसर॑खतीप्रचैतयतिकेतुनां । धियोविश्वाविराजति 1 १२ ॥
म॒हः । अणः । सर॑स्वती 1 भ । चेतयति । केतुना । धियः ।
विश्वाः। वि । राजति ॥ १२॥ ६ ॥ ~

द्विविधाहिसरस्वतीविथहवेदेवतानदीर्पाच वयपूर्वाभ्याषग्ण्याविगरहवतीपतिप्ादिवा भ~
नयातुनदील्पाप्रदिपाद्यते तादृशीसरस्वतीकेतुनाकर्मणापरवाहृस्समेणमहोर्णः पभूवमुदकंपेत-
यतिपकर्पणक्षाप्यतरि किच सखकीयेनदेवतात्मेणविन्वाधियः सरवौण्यनुाठ्परज्ञानानि वि~
राजिविरपेणदीपयति अनुष्ठानविषयाुदधीः सर्बदोसाइयतीत्यथंः सरस्वत्यद्रिल्पतंया-
स्कोदु्शयति~-तवरसरस्वतीयेतस्यनदीयदरेयतावचनिगमाभवन्तीति' । एकशतसस्यकेषूदकः
`नामृस्व्णःसोदइतिपटितम्‌ । पएतागच॑यास्कोव्याचे-महदणःसरस्वतीपरेतयपिपरत्तापयति
` - ¶ नि २.२३.1

९.

६६ ऋक्संहिताभाष्ये [अ०१ ०७

केुनकर्मणाम्ञयमेमानिसवािमत्ानान्यभिमिराजवीि ॥ महोभर्णः महदिपितकारत्
"पव नकारः तस्यरुलोलगुणाः पापिपदिकस्वरेणानतोदातः एडदानादतीतप्े-
पेषरुत्यानमादमन्यपरहनिपरतिभावः अचीर्ण उदकेनुरचेत्य्त्ययोुडागमश् ।

करना परापिपपिकसवरेणानोदाः । विभवः विष्वशब्दःकन्त्ययान्तभादुदा्तः ॥ १२ ॥

इतिप्रथमस्यमथमेपुोवर्गः ॥ ६॥
इतिमथमेमण्डलेमथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥
ति तेपत्सेत्यादिकंद्शर्वसूक्तम ध
वाट्‌. पूवन्मपच्छनद्तोगायवरस्यचानुदतते तेएवक्रपिच्छन्दसी हन §
दिलिदवदशेनादिन्रोदववा अशष्टवप्डहेवालणाच्छंसिन मावःसवनसतोमद्ावावापारथाि
॥ स्वुमूतयेद््ादीनिषसकानि सवितंवजभिष्टवएयाहानीतिखण्डे-्ातगाच्छंति"
कि म 0
तिग्मानि _ उत॑चरो -एक्परुतुमूतयङृतिवीण्येन्दानां
नग्नता
-छलपरुतुमूतयइतिसनितवाव्‌ अनिषटोमयदेवशतसे ख
तामेतां स्तगतापथमा्चमाह त “
पध्यह्तमूलय डु ामिवगोदु । जुहूमसि्यवियवि ।॥ ५ ॥

सुूपरलुम्‌ 1 ऊतय ॥ सुदुघाम्‌ द्व । गोः इहे ~

यवि्षयवि॥१॥ ` ` ` ` इह । चुहूमति।

सुप गाभनरूमोतस्यकमेणःकतोरि्ंखे = 9
हमि आहूयामः आहदनतः-गोदेोधग्दृयामिव सर ससकषारथ न वु-
के ोयेदिगधावदर्ध तस्या ु्मेनोदनीयागगाह नाय ` धद्यामिव सुषुदोगीामिव यथाटो-

मसु थपिदवीपि धवम्‌ ५ करोती तिव वस्वोरितपादिपुदरादशसह-
तिना स्य । ऊतये अयो र्दनिषय्ुःिचादणाभावः षका-
हतिकीतैपभनिकिदानोनिपारितः । य 1

नि* 9 उज् त्ययो

मं०१अ०२सू०४] . प्रथमोकः । ६७ .

च॒षकारः कि्वाटृणाभावः कप्ःमचवाद्मुदा्तवेधातुसखरेणउकारञदा्तः सुशब्देनगति-
समासिरदुरपदपररतिस्वरतेनसए्वस्वरः दवेनशिभिक्यरोपूर्वपदपरुतिखरवंमेतीदस-
माततसएव । गारेग्पीतिगेधुक्‌ सत्सद्वित्यादिनाक्िप्‌ छ्टुचरपदूपररुतिस्वरतम. । महम
सि हयतेरु्मपुरुषहुवचनेवहुरंछन्दसीविशः्टुः अश्यस्तस्यचेत्यश्यस्तकारणस्यहुयतेः
पगिवदविवैवनातस॑पसारणंसमसारणाचेतिपरपूवतवं हटरृतिदीर्वः ततःन्लाबरितिद्विवैचन-
मृ. अस्यासस्यहूस्वः श्रुतजश्ये इदन्तोमसिरितिदकारागमः प्रत्ययसवरेणमकारस्यय्दाच-
त्वम। दपि्यवि चोशब्दुःातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः नित्यवीम्योरितिद्विभौवः तस्यपरमत्रि
दतं अनुदारैेतिद्वितीयस्यानुदाचलम.॥ १ ॥

द्वितीयाण़वमाह-
उपनःसवनाम॑हिसोमंस्यसोमपाःपिव । गोदाददरेवतोमदः ॥ २॥
उप । नुः । सव॑ना । आ । गहि । सोम॑स्य । सोमऽपाः । पिव ।
गोधदाः। इत्‌ । रेवतः । मद॑ः ॥ २॥

हेसोमपाः सेोमस्यपातरिनदसोमेपावुनोऽस्मदीयानिसवना ब्रीणिरुवनानिपरसुप्स्मीपे
आगहिभागच्छ आगत्यचसोमस्योमं पित्र रेवतोधनवतस्तवमदोहृ्पोगिोदाइव गोपदएव वपिह-
ेसत्यस्माभिगोवोरभ्यन्तङ्यर्थः॥उप निपाततवादायुदा्तः । सवना सूयतेसोमएथि ति्तवनानि
सपहदेशटजोपथच दिततिम्रत्ययातवैस्वाकारस्यो्त्तलम.। गहि गमे तस्वतेरहिः षहु-
छंठन्दसीतिशपोटुर्‌ हेर लादनुदात्तोप्देशेत्ािनामकारयोष़ः अपोरेरियाभाच्छास्येट्-
किकतेवये अतिद्धवद्नाभादित्याभाच्छास्तीयोपकारटोपोऽसिदवन्धवि । सोमपाः आमत्रि-
तरयचेपिनिषातः तस्याविद्यमानवचेऽपिपूवंपिक्षयातिङ्तिड्विषिित्यस्यनिषावः नचपूरवस्या-
पिप्राङरवद्धाबेनावि्यमानवत्वम. असामरथ्येनतदभ्ावाद्‌ । ांद्दातीतिगोदाः किग्षेतिक्रि-
पपरमरिसल्यपंवाधित्वा पतिपदविधितवादातोमनिनक्तनिनिषशवेतिविच्‌ किरिहिपुमास्येत्यादि-
नाधातोसकारस्यदृलंस्पाद. । रेवान रमिधनमस्यास्तीपिमतुप्‌ हस्वनुडभ्यांमतुभिपिमतव-
दाचः छन्दसीरदतिवलम्‌ रयेतीबदंछन्दसीतिततपतारणपरपुषतरगुणश्च 1 .मद्ः मह
नुप्र्गःपप्‌ पिवादनुदाचः ॥ २ ॥

चतीयाग्रवमाह-

अथतिनतमानाचियामसुमतीनाम्‌। मानो अनसम्‌ ३

६< . ऋक्संहितामाष्ये -[अ०१बव०्८
अथं । ते । अनव॑मानाम्‌ । वियाम्‌ । सुध्मतीनाम्‌। मा । नुः। ` `
अति! ख्यः। आ) गृहि॥३॥

7 ह्र विनततमीपवर्तिनां मवी
पिस्पाणामभ्येस्थितावियाम वयंवायानीयाम यद्वा सुमतीनांभोभनवुदी-
तिमात्नविपागसा्मिय ध्याहार्‌ः उुदधिटाभरायत्वास्मत्य्थः त्वमपिनोपिमास्यः
अस्मानतिक्यान्येपलत््तपमाकयय किंलागहि अस्मानेवागच्छ ॥ अथेतिनपातमादु"

दातः निपातस्मचेतिदीर्थवम्‌ । अन्तमानां अनिरयेनानिकादयतिश

{तएवतस्यान्तदत्यन्तवच्वात्समीपम-
निकरमुच्यते । वियाम्‌ वेति माखपरसेपरषदानोडिवेतियाएट्जदातः पदाद्िवामि-
इविडदूतिननिषावः । सुमवीनां

(२.४६ मतिराद्ेकिननेपि व
काद शोषनामरिर्ेपति द्‌ दोननूंश्यागिति"
सरपदान्तोदाचः शोभनामयःुमतयदतिकर्मारेपयवय

यपूपदरुतिसवरापवादः छट
पमरुविस्वरेणानतदाकतव अवोमतषिहस्ादनोदात्ताचसुमतिशन्दरासरस्यनामोनामनयतर-

स्यामि्युदात्त्वम्‌ । ख्यः स्याप्रकथनेद््यस्यसुडि सिपि अस्यतिवक्तिष्पातिष्योडिपितूरदा.
देशः भासोटोपइिचेत्याकारोषः इतशरेतीकारटोगोरुतविस्ौ नमास्योगिहयदभावः।
गहि गमहंयन्दसीपिरषोटगिदेवाददातोश तेशपोटकिरै

# ०.९ °व्वादनृदात्ोपशेतिमकारलोपस्यापिद्धवद्नाभादय-
ति्लादतेदैरिषिदुप्भवति ॥ ३ ॥

चतुरथीश्चमाह-
परैहिविगरभस्छतमि शच्छायिपि॑म्‌ यसतेससिम्य॒ आरम्‌ ९॥
परां 1 दि । वियम्‌ । अस्वरन्‌ 1

द्रम्‌ । पृच्छ । विपःऽचिर्त॑म्‌।
यः। ते ॥ सखिऽभ्यः । आ। ईम्‌ ॥ २॥ न न

भाविनं मीदोवपमप्लु लंददपरदि श्रस्यसमीपेगच्छ गरलाय।वपभि-
५ दामाषष्छ +. -तगवानेधवय्मकृर यहृनदरसतेतवयजमानस्यद-
पपक्मिगयोव देकंमागमन्वाः गे

१ ‡ वादगदिन्धमिदिपर्वषानवयः

मै०१अ०२ सू०४] - -- प्रथमोकः. ६१

पुनरपिकोदशं विभ्रमेधाकिनं अस्तृतंमरिसितं विपहत्यादिपु तुिशतिसंस्यकिषुमेषाविनाम-
ख वि्रविपथिच्छरौपितो ॥ विर दृषादिवादायुदानः। भस्तं अव्ययपर्पदपरूगिसवर-
त्वम्‌। इन्दशब्दे उम्दामेत्यादिनार्‌ निचादीयुदानः । सतनिभ्यः समनेस्मथोदात्तद-
विसमानेउपपदेस्यतिरि्‌ हिरियनुष्तेः तस्यटिचाटिठोपश्च तत्सनियोगेनययेपैः उपप-
दस्योदा्तलम्‌ सपानस्यछनदस्यमूधेमधत्ुदकेप्वितिसभावः अतःसतिशब्दआयुदाचः ।
वियेदपिवरः मरहदृदनिभिगमश्ेत्यष्‌ तस्यपिचाद्धाुस्वरश्व ॥ ४॥
| पृश्चमीचमाह-
-उतद्ुबन्तुनोनिदोनिरन्यतेश्िदार । दानाद्वै ५७१
उत । घुव॒न्तु । नः । निदः । निः । अन्यः । चित्‌ । आरत्‌ ।
दधानाः । इन्द्रे । एत्‌ । इवः । ५॥ ७ ॥

नोऽसाकसंयन्धिनः ऋतिजरतिगेषः तदुवन्तुदनदस्तुवनतु उत्वि हेनिदः निदिता--
रः पुरूषाः नियरतदतोदेशानिर्गच्छत अन्यतश्िव सन्यस्माद्िदिशानिर्गच्छत कीदशाः ऋ-
विजः इन्दुः परिषर्योदभानाःकुषौणाः इच्छब्दोवधारणे सरवदापरिषरयाकरवनतएवति-
हन्तित्य्थैः ॥ निन्दन्तीतिनिदः णिरिकृत्सायांक्िम्‌ नुमभावभ्जन्दसः खपोऽनुदाच्तवादा-
तुस्वरः -आमवितवेपिवाक्यान्तरतेनस्ववाक्यगतपदादपरत्वाननिषातदत्यायुदात्तवमेष । अ-
न्यतः दिीतिपत्ययाूवंस्योदातलम । विदित्यपिषब्दर्े तेननकेवरमिवः इतोनिर्गतयान्य-,
रोऽपिनिर्गच्छतेतिगम्यते सण्प्धात्वर्थयोःसंबन्यआरतेतिलडायोत्यते सहिधातुसंबन्धाधि-
कारेविधीयते । आए अर्तन्छन्दसिदुक्टङ्टिटदतिखर्थलुड्‌ मध्यमवहुवचनस्यतादेशः स~
िशास्य्गिभ्यधेतियरङदेशः कटशोडिगुणदृतिगुणः भाडागमः । दधाना; शानचध्चित््वा-
सापमन्तोदाच्ततंबाधिता परलादभ्यस्तानामारिस्त्याचुदाचतम्‌ । इवः नधिपयस्यानिस-
नस्येत्यायुदात्तः ॥ ५ ॥
1 इतनिमिथमस्यप्रथमेतत्मोवर्गः ॥ ७ ॥
खरपेतिसक्तेषी एवमाट-
उतनंःसुगौौअरिवेवियुंस्मङ्षटयंः 1 स्यामेदिन्॑स्य॒राभणि ॥ ६ ॥

¶नन्पोयपदतिःूर्वसूत्रादनुढततिः ।

६८ : ककसंदिताभाष्ये = [अ०१व्‌०८
अथं । ते । अर्न॑मानाम्‌ । विया । सुध्म॒तीनाम्‌ । मा । नुः।
अति । ख्यः। आ ¦ गहि ॥ २॥

अथोमपानानन्वरं देशद्र तेतान्तमानांअन्तिकतमानामगिशयिनसमीपवाा समी
नगोप्नमवियु्तनपाणु्येस्थिलापियाम वयवाजानीयाम यद्रा सुमतीनांशोगनतुी-

नकिमानषठानविषयाणांडााथमित्ष्याहारः दिजभायतांसमरमेतयथः लमिनोतिमा्यः

अन्तमानां अविशयेनानिकाङ््यतिशाथिनेतमप्‌ तमद
भेपितादिणोपः अनतोऽस्पासीतयतिकःमीपः अतदनिढनावितिन्‌ नि्लादादुदाचः ते"

त्कषस्यसवतसानंनास्ति पामीप्योककयस्यपुनयोयस्यसमीपःसएवतस्यानदायनवलातमीपम-
न्तकिमृच्यते । विदाम्‌ वेतदि पाटपरसेपप्दा्ोडिचषियायु्खानः पादादिलारि.
इिडद्गिननिषातः । सुमतीनां मतिगगदकतिननेपि मचेदृपेपपचमनविदभूवीराउदाचस्ती-
1 शोभनामर््षनि व
रन्तादरात्तः शोभनामतयः ुमतयङतिकरमृधारयेप्यग्य यपूर्वैपद्पछतिस्वरापवादः युत्त
पद्मरति्वरेणा्योदाचेव तोमतरहसवादनोदानाचसमतिशब्ातरस्यनामोनामृ्य-
१ । ख्यः स्याप्रकथनेङ्यस्यतुडितिपि अस्यतिवक्तिर्यािष्योडििपर"
एः

आगोरोपइतिाकारेष मे इत विसर्गो नमासूयोगेडू्डभावः।

०. ` उ ्वादनुदा्तोपदेशेतिमकारलोपस्यासिद्धवद््ाभारतय-
प्ि्वादनोदेरिगिदुम्रभवति ॥ ३॥

परियसततनिनरछयमभिम्‌ 1 यस्तेससिभ्य॒भावरंम्‌॥ ९॥
परा । दहि । विम्‌ । असेन्‌ । दद्म । पृच्छ । विपःऽचितम्‌।

यः। ते । सदिऽभ्यः। आ । वरम्‌ ॥ ४]

हया भतपनमानविहनाकतो सास पहोतात्र क लंस्ेपरदि श्दस्यसमीपेगच्छ मतवायावपधि-
सिपानिनं पेनासाष्छ ववम
तरियफविगपोवरभरष्ठः

दारता यद्न्दुस्तेतवयजमानस्यस्-
। ^ हटधनेपृत्र * " " पात्नपच्छतीतिगोपु वाह्यमिन्दमिनिपूर्वंानवमः

भे०१अ०२ सूच] - -. भरथमोषकः. ६९.

पुनरमिकीदशं वि्मेधाविनं अस्रवभरिंसितं विमहत्यादिपुरपु्िशतिसंस्यकेगुमेधाविनाम-
स वियविपथिच्छदौपतो ॥ विग वृपादिलादायुदाचः । अस्तृत अध्ययप्वषदपरुतिसवर-
त्म्‌। दृश्ये ऋनेनधमतयादिनारन, नि्वादचुदाचः । सतिष्यः समनिष्यभोदात्तद-
तिसमनिरपपदेस्यतिरिण्‌ शदवियनुर्ेः तस्यदिचा्िरोशच तत्सनियेोगिनययो्पैः उपप-
दस्योदात्तलम्‌ समानस्यछन्दस्यमूधमभुदरकेषितिसभावः अतःससिशव्दभादुदातः 1
वरियतेदतिवरः महृवृदनिभिगमशेतयप तस्यप्वादातुस्वरण्व ॥ ४॥

। पमीर्चमाह-
.उतश्रैवन्तुनोनिदोनिरन्य्॑श्रिदारत । द्धानादन्ददहवः 1 ५ 11७

उत । व्रुवन्तु ! नः । निद॑ः 1 निः। अन्यतः । चित्त । आरत्‌ ।
दर्घानाः 1 इन्द्र॑ । इत्‌ 1 द्वः । ५॥ ७ ॥

- . नोऽस्माक॑संवन्धिनः ऋविजदतिेषः तेमुवनतुदन््र॑सतुवन्तु उतपि हेनिदः निन्दिता
रः पुरुषाः निरारतहतोदेशानिर्गच्छत अन्यतरद्‌ अन्यसादपिदेशानिर्गच्छत कीदशाः कः
विनः इन्दुः परिषर्योदधानाःकुवौणाः इष्ठव्दोवधारणे सर्वदापरिवयाकुरवन्तए्वति-
हन्तित्यरथ; ॥ निन्दन्तीतिनिदः णििकृत्सायांकतिष नुमभावन्छान्दत्तः सुपोऽनुदातच्तवाद्धा-

कृष्वरः आमृग्रितवेपिवाक्यानरतेनस्ववाक्यगतपदादपरत्वाननिवातङत्याययुदा्तमेष । अ-
न्यतः विरीतिपरत्ययासू॑स्योदाचतम । चिदित्यपिशब्दाे तेननकेवटमितः इतोनिगेत्यान्य-
तोऽपिनिरगच्छतेतिगम्यते सपएपधालर्थयोःसंबन्धआसतेतिटुडायोत्यते सरिषातुर्तबन्धाधि-
कारेविधीयते । आरत अर्दन्ठन्दसषिलुदद्टिरइतिरोदरथेचुङ्‌ मध्यमवहुवचनस्यवदेशः स~
िशास्यर्तिभ्यधेतियरडदेशः क्रदशोडिगुणइतिगुणः आदागमः । दधानाः शानषधि्व-

साप्मन्तोदा्वंवाधिता परवादृप्यस्तानामादिरियायुदात्तत्वम्‌ । इवः नधिपयस्यामिस-

न्तस्येत्यायुदा्ः ॥ ५ ॥

॥ इतिमथमस्पपथमेसधमोव्गः ॥ ७ ॥
स्येतिस॒कतेषषठौ श्चमाह-

उतन॑ःसुभगे।अरिवेचियुंस्मरषटयः । स्यामेदिन्द॑स्य॒शरभेणि ¶ ६ ॥

9नन्योयरोपदतिपर्वद्ूतादनुदेत्तिः 1

कक्सहिताभाप्ये [अ०१व०८

स्याम । इत्‌ । इन्द्रस्य । शर्भनि ॥ ६॥

देदस्मशवृणामुपक्षयितसिनद् वदृनुमहाव्भरित्तशवयोऽपिनोऽस्वान्ुभगान्‌ शोभनध-
नोपेतानोचेयुः उच्यासुः रषटयोमनूष्याः अस्मन्मवभूतावद्नतीतिकिमुवक्तव्यमितिरोषः ततो-
धनसंपनावयमिनद्रसपशर्मेणि इनदमपताद्रब्धेसुलेस्यामेव भवेमैव मयभरियािवधविग-
तितस्पकेपृथननामसु रयिः क्ष्रं गगहतिपितम्‌ मनुप्पाहृत्यादिपुपधर्विगतिसंस्यकेुमनु-
प्यनामृमृष्टपदतिपटितम्‌ ॥ उत एवादीनामनतङयन्तोदाचः । सभगान्‌. भगशृब्दस्यक्रला-
दिका नगूायाभिुतरानोदासवाभिवाकलादयभुचसाु दलम्‌ संहिता-
यादीाद्टिसमानपदेइतिनकारस्परुलम्‌ भोभगोइतियलं रोपशाकल्यस्मेगियोपः द-
स्पापिद्धवानपुनःसन्धिकारयम्‌ आतोटिनितममतयाकारसय सानुनासिकता । अरिः वचनन्य-
त्ययः भकइरिगदतययन्तः त्मस्वरेणानोदाचः । बोचेयुः उच्यासु; वचपरिभापणेद-
व्य्तादाशो्िडि रमषदेशोटिडधारिष्यडित्त्यये वचउमितयुमागमः गुणः किदा-
शिषीियासुट्‌ छनदस्युभयथेतिदिडादिश देशस्यसार्वथातुकत्वाव्‌ टिडःसटोपोऽननयस्येिसका-
रखोपः अतोयेयः आहणः अञेदुपरेशतवास वैषाुकस्वरेणविडोऽनुदा्तवम्‌ अद्म
तनह कात्गुणशकरशददाततेनोदानङ्यायुदा्ः दसम दूुरपक्षयेद-
लसाद्वाविवण्यथौरिपियुीविदिन्ाधूरस्योमक्‌ पदातरत्वादामव्रितनिषावः । ₹-
ध्यः निसू ायामितिकिपिमनुषयनामलाचितहवनोदाचः । स्यम असुरि श्रतो-
रलोपः याटउदाततत्म्‌ पादादिवादनिषाः । शर्मणि शृरहिायां हिनलिदुःखमितिशर्म भ-
ग्येष्योऽद्दिरयनेदतिमनिन्‌ ेहिरवीतीसपपिपेयनिच्ादायदा्लम्‌ ॥६॥
सपमीश्टचमाह-
एमाशुमाशर्वमरयज्ञन्नियंदमा्दनम्‌ । पयनमन्दयत्सम्‌
आ । ईम्‌ । आम्‌ । आरि । नर्‌।
त्यत्‌ । मृन्दयत््‌ऽसंरम्‌।॥ ७ ॥

ङ । नुः 1 सुऽ्ान्‌ । अहिः । वोचेषुः । दस्म । छ्य; ।

म्‌] ७ ॥
चुलेऽ्रि्यम्‌ । चऽमाद॑नम्‌ ।

४

.मं०५अ०२ ०] प्रथमोषकः ७४१

`म्पूजमानानांहपदेतुं पवयद्‌ पतयन्त कर्मणिप्ामुवन्तं मन्दयत्सलं यइन्दोमन्दयति यनमाना-
न्षेयति तस्मिनिन्धेसतिष्तोऽय॑सोमःतवीिहेतुतलाद दिहेतुत्ादा ॥ आशुं रवापजिमि-
स्वदिसाध्यशूस्यउणितिरण्‌ पत्ययस्वरः 1 आवे पववत । यत्तभनियेसमासस्येल्न्तोदा्ः ।
-मायनेऽनेनेतिमाद्नः करणाधिकरणयेशवेनित्युद्‌ तस्यटिचवापूर्वभकारउदात्तः गषिका-
-रकोप्पदा्छदितिसएवरिप्यते । पतयत्‌ पतरदनस्यवौरादिकोणि्‌ अतोरोपः तस्यस्था-
गिवच्वाटुषपायाद्द्यभावः उटःशवदेशः तस्यछन्दस्युभयथेत्याधेषातुकवेनशवभवाददु-
पदेशादितिनिवाताभवेनपत्ययायुदा्ततमेवभवति आर्पधातुकलेऽपिरवे विधयग्छन्द्प्निपि-
कस्प्यन्तदतिणेरनिरीपिणिलोपापावः सपांसुरणित्यमोडुक्‌ नडुमतेतिपत्ययरक्षणनिपेधादु-
गिद्चामितिनमुम्‌ । एवं मन्दुयच्छब्दोऽन्तोदाचः मन्दयतीन्धेषला स्मीतियोगविभागात्स-
मासः तलुद्पेतुलयार्थेविसपमी पूरवपदपरतिस्वरतम्‌. ॥ ७॥
~ अष्टमीश्रचमाह-
अस्पपीतवाशंतक्रतोष॒नोट्ाणांमभवः। भावोवजेपुवाजिरनम्‌ ॥<॥

अस्य । पीत्वा । शतक्रतो इतिं शतऽक्रतो । घनः । टूारणाम्‌ ।

अभवः! प्र ! आव्‌: । वाजेषु । वाजिर्नम्‌ ॥ < ॥.

हे शतक्रतो वदुकरमयुकतेद समस्यसोयस्यसंवन्धिनमंशंपीला दृवाणांदृषनापकायुर-
पमृतानाशवूणांघनोभवः हन्ाभरूः ` वोवाजेपुसङ्कमेषुवागिनेसद्ामवन्तं सभकतेपावः प्क्पे-
णक्षितवानप्ति ॥ अस्येतीदमएाब्देनपयोगसमयेपुरोदेशस्यःतोमोनिरदिश्यते नपुपरैपरुतःसोमं
परायते अवोऽनन्वदेथात्यानव्रद्मोऽन्वदेेऽगनुदा्तस्वृतीयादावित्यशदः अतोनसरवा-
. नृदाचतम्‌ किन्तु व्यदायवेहविटेपे अकारःपातिपदविकस्वरेणोदात्तदत्यन्तोदातः इत्यनतोदराता-
.दितयनुद्चावृढदपदायपपुतयुभ्यद्दिविभकतरदात्ता । पीत्वा पिमरतेभक्वापत्यये पुमास्यादिना
ईत्वम्‌ परत्ययस्वरेणानोदानःमसाम्यानप्रामव्रितादरवद्धावः । पनः र्वीषनइति हनेरधा-
वोमकाहिन्पेजप्मतययः वदुस्यास्तोत्यगआदि्ादजन्तः चिखादृन्तोदात्तः । वाजेषु दृपादि-
सदाधुराचः । वाजिने इनिप्रत्ययः ॥ ८ ॥
नवमीषटचमाह~

नैतवावजेपुवाजिर्न॑वाजर्वामःशतक्रनो 1 धनानामिन्टसातयें ॥ ९ ॥

तम्‌ । स्वा । वजेपु । वाजिनम्‌ । वाजयामः । शतक्रतो इतिं

शतक्रतो 1 धनानाम्‌ । इन्र । सातये ॥ ९॥

७४ कक्संहिताभाप्ये . [अ०१०८

हेशतक्रतो यहकमंुक्त यदा यहम्ानुक्ते धनानासातयस्जनार्थं विपदे
वाजिरनव्वन्ततंवापूमबोक्तगुणयुकतां वाजयामः अनवन्तंकुमेः रण्तयादपुट्षवावि
संमामनामघ पसिमहाधनेवानेभग्मचितिषठितम्‌ अष्टा्विशतिततस्यकेप्वननामभन्धमयः
पाजदतिपत्तिम्‌ उरतुवीत्यादिपदरादशसुबहनामयु गतंसहसमितिपण्िम्‌ अपःअमङ्त्यारिपुप-
हवगिविरसस्यककपुकर्नाप शकमक्रतुरितिपसितिम्‌ केतःकेतुरितयादिपुएकादशदुपरञानामह ऋ“
तुःअसुरितिपणतम्‌ ॥ त्वा अनुवृरचत्वमितयनुद्तलामदितीयायादईतिलदिशः । जेषु पजन
जगती वाजयतिगमयतिशरीरनिवाहमनेनेगिवाजोबटमनवा ने वरटमनवा ण्यन्ता्तरणेषन्‌ तत्रभित्छ
समापा कपीलतङयन्ोदा्लेपेतरया्यपवादवेन दृपादीनवित्याययुदाचः। वाजयामः वा”

न्‌ तकर्म ततकरोनितदाेदतिणिच्‌ इषवण्णीपातिपदिकसित-
लिन्परददवदधावादिनमवोदिषितुपोडक्‌ रेर्यकारलषः णिचश्चिचवादन्तोदाच्लष्‌ शपः
पिनानुदा्तचम्‌ साविथातृकसवरेणाल्यातस्याप्यनुदा्लम्‌ पादादिवानिङ्िडदपिनगि-
धातः। शतक्रतो आमब्रितनिषातः । धनानां नविषयत्यानिसन्तस्येतयायुदान्ः । सातये

उदानयन ऊ तिमृतिूतिसातिहेतिकीतश्ेविकलुदाचः ॥ ९ ॥
जिहान द्शमीष्चमाह-
योरा पोडवनि्दान्सुपार.सुन्वतःसलां ।तस्माहन्द्रांयगायत ॥१०।८॥

यः! रायः) सवनः । महान्‌ । सुध्पारः । सुन्वतः ॥ सं ।
तसम । इन्द्राय । गायत्‌ ॥ १० ॥ = ॥ `

यहन्ोयोधनस्पावनिः रक्षकः सवामीवा तस

१.० ~|
9 दन्यरायमायत हैकविजस्ततमीवयर्थ सु
कर्व कौटयह्बमहान गुणरभिकः सारः

शक्मणभूरयितासुन्वतोयजमानस्यसता सतिववि-

यः॥ रायः उरदपदायपुषेयुभ्यद्तिषि नि
गमपवेशुश्रवणस्वाम्यः येच्छा स्मन
भपन्पिपरयविकृयोऽनिरियनिःप्रययायुदाचलम सारः ामपूरणयोरियसाग्णियनः
संवा त छतः शावरनुमोनधजादीडतिविभकिर्दान। ।

५; < अदिस र र नियोगिनयदोपः -गान्दस्ययोाच् व टि
पैव दिर त्मनिवनियनिष्योटदििनम दस्यचोदाचः डित

दगतनेिरदिमत्ययः डि्वादिदोपःययत्वरेणत-
व्म्दुडदाचः त्यदायतवम एकदिगरउदानैनं नोदानङयुदाच ¢

पत प्विकाससतरतीयादि्िस किरि
त्वप] गो? वेन्साववर्ण तिनिपेष 1
पतमान पथमकवचनेमवर्णानतानगो तेनिपेषः । इन्दाय शृषटुगन्दो-

भे०१.अ०२स्‌०५] ` ` भरयमोकः ७३

` स्त्ययान्तोनिपातिवःनि्वादायुदातः कर्मणायमभिेतिसपपदानमित्यत्रक्रियागहणकर्वन्य-
- मिरिवचनाद्रानकरिययापाप्यतात्संपदानवेनचतुर्थी ॥ १०॥
` ] इतिप्रथमस्यपथमेऽ्टमोवंगेः ॥ ८ ॥
आविपिसक्तदशर्चम. सुरूपरूहदशेत्यनुद्ावातुयुञ्ञनतीलयेवमनुक्रातवाव कपिच्छ-
-्दोदेवताविनियोगाःपू्ववव विशेपविनियोगसतु अतिरात्रठ॒तीयप्ययमेवावरूणरासेस्तोगियो-
. "ऽपंद्चः अतिरवरेप्यायाणामितिखण्डे-आतेतानिषीदते्ुक्तलाव ।

ततरपरथमाए्चमाह-
आलेतानिपीदतेन्द ममिपर्ांयत । सखयः्तोरमवाहसः ॥ 9 ¶
आ । तु 1 आ ! इत्‌ । नि । सीदन । इन्द्र॑म्‌ । अभि । घ ! गायत्‌ ।
सखायः । स्तोम॑ऽवाहसः ॥ १ ॥ ।

तशब्दः्िमाथोनिपातः दा्यामाडूक्यामन्वेतुमितशब्दोऽश्यसनीयः हेसतरायकविनः
किप्रमसमिन्करमणि सूतेतआगच्छतागच्छत भद्रार्थोऽध्यापतः आगत्य निषरीदतोपवितउप्‌-
विश्यचेनदुमभिमगायव सरवतःपकर्थेणस्ुत कीटाः सवायः स्तोमवाहसः ब्िवृत॑षद्रैकर्वि-
शदिस्तोमानसिन्कमणि . वहृनिग्रापयनि ॥ आ तु आ निपाचलादाद्युदाचाः । इत श्ण्गती
द्मचोतस्िडतिसंहितायांदीर्धलम्‌। नि निषरातादादयुदानः। सीदव पाघाप्मत्पादिनासदैःसी-
दादेशः सदिरम्रतेरितिसहितायांपत्म। अभि उपसगीश्वाभिवर्ममितिवचनासातिपरिकान्तो-
दाचत्वम। स्तोमवाहसः अगिसतुखहुसपृकषिशुभायावापदियक्षिणीभ्योमनिति स्ततेर्मनपत्यया-
स्तः्तोमगन्दोनित्वादादयुदात्तः स्तोमंवहन्तीतिस्तोपवाहसः वहिहाधानुभ्यश्छन्दसीतयसुन्यत्य-
मः त्ब णिदितयनुवृत्तेरतरपथायाहत्युपधायादृद्धिः छदुत्तरषद्परिस्वरवेमतिगतिकारकपोर-
पिप्वपदमरुतिस्वरा्ेतीणारिकतवात्समासआयुदात्ः ॥ 9 ॥
# द्वितीयागूचमाह-
, पुरतरमपुर्‌णामीरानवायौणाम्‌ । इन्दरंसोमेसचांसुते ॥ २॥ ` `

पुरुघ्तमम्‌ 1 पुद्धणाम्‌ ! ईशानम्‌ 1 चार्याणिाम्‌ । इर्‌ ।
सोम । सचां । सुने ॥ २॥

१४

७ कक्संहिताभाष्ये [ अअ०१ वणय

सायोऽभिमगायतेतिपदद्रयमवा नुवर्तते हेसतायक्रविजः पुर्यसचा सव रा
सचापरस्परसमवायेनसते भभिपुतसोमिमषतेसति इन्दरमभिपगायत कीटशमिगपुतमं पृत्व”
हन्छगून ताममतिम्डापयतोतिपुरुतमःपं दहूनावर्याणांवरणीयानाधिनानारैशानलागिन-
मू1 पुरुतमं तग्ानामिषिषवोरभीषिण्य्थाचा्पिरिचवादनोदानेऽपरु्सदार-
तिस्वरैवाधित्वा परारिश्ठन्दपिवहुरमितयुचरपदायुदा्तलम्‌ पूणां पृपाटनप्रणयोरियसा-
करितयनदतो पृभिदिव्यधिगृधिषृपिदभिभ्यभेति कुमत्ययः किवाटुणनिपेषे उदोषटयूवष्य-
स्कारः . उरण्रपरः परतययस्वेणानतोदाचशुरुश्द अतोमतुपिहस्वादन्तोदात्ातुरशएब्दा-
सरस्यनामोनामन्यतरस्यामित्नोदा्तलम्‌ । ईशानं ईशेभ्वयेकतिधावोरनुदाचाद प्रस्य
शानचोठतावैधातुकानुदाच्लम्‌ । वाणां इृङसंक्तावित्यस्मादृहरो्यवत्‌ क्यविधीहि
दगपवमहणंनबरहः तिल््रिवमिपिमत्ययसवरिवाधिला ईवंदवृशंसदुहांण्यतद्तिणयद-
स्यााचतवम्‌ यतोनावहृयनुण्यतोगरहणं नभवति तस्यद्यनुबम्धकलाव्‌ एकानुब-
न्े्हणेनदमनबनधकस्मेतिनियमाद । सचा पचमवाये धालदःपःसः संपदादिाद्भवि
किषितिक्षिप्‌ टर्तीयेकवचनं पातस्वेणाददात्तःः सर्पिषयश्छतदसि्िकल्नेरविन्या-

येनसेकायहतिसनमवते सचेत्स्यनिपातलपसप्मदयदाचलम्‌ ॥ २ ॥

ठतीयाश्चमाह-

संपानोयोगजासुवत्सरापेसपुरभवम्‌! गमहाजंभिरासनः ॥ ३॥

` सः घ्‌।नःयोमे। आ । भुतृत्‌ । सः । राये । सः । पुर॑मूशव्याम्‌ ।

गम॑त्‌ । वाजिः । आ] सः) नुः ॥ ३॥

पग्दोवधारणार्थोनिपातः सस्च्छमैःतेयध्यते सथ सणवनदभूर्योक्रगुणपिरिषशे-

(3

पधाया वन्धे आशव आभरयु ूरपर्थ्ाधयतितयथः स~

भना यभाकृवदआभवतु सष्वप्रष्यांयोपित्याशुयद्‌ यद्रा बहुविधायां गुद्धावाभरुवत्‌ प

तिपा पवने हनोः सान्मागमदागच्छतु॥ प चादयोऽुदा-

ताषत्पनुदात्तः सेहिवायां ऋपितूनपमुवह्कृवोरप्याणाभिपिदीं विदः! योगे षनोनिसादा-

धुदाचलम्‌ । भुवर्‌ भूपाद्‌ भवोरगीरिञपिरतोचड्यारिप्दित्यद्पययः दस्यदवेनगु-

क सण तमान जनिमानि नति
वः उदिदं

म्र प तनिवायतम । ता पिः प । पुर्यां पुरन्धिः पु
१ निर ६.१३

मं०१ अ०२ सू०५] _ .. प्रथमोऽकः ७५

सधीः पृषोद्रादित्ादुकारस्यमदेशः इकारस्यहसश्च आदुदात्पकरणेदिदोदासतादीनांघन्द-
स्मुपसंस्यानमित्यदयदाचतवं अथवा परशरीरंधीयतेऽस्यामितिकरमण्यधिकरणेचेतिकिःपत्ययः
अटुक्छान्दसः मविषयस्यानिसन्तस्येपिपुरयब्दआयुदात्तः दसीरारादिवासुरषपरुतिसवर-
लम. । गमव गमद इद्रसोषरस्मेपेषितीकारटोपः बहंछदसीविशगोलुर्‌
उेटोडारावित्यडागमः आग्माअमुदाचादृतितस्यानुदात्ववेषातुखवरएवशिष्यते 1 वजेभि
वृषारितारायुदात्तः ॥ ३॥

चतुर्थममाह-
यस्य॑सुस्थेनटण्वतेदरीसमत्सुशर्तरैवः । तस्माडनदरांयगायत ॥ ९ ॥

यस्थ॑ । समूईस्ये । न। टृण्वतं । हरी इतिं । समत्‌ऽसु । शत्र॑वः ।
तसतं । इन्द्राय । गायत्‌ ॥ ४॥

समदुयदेपुसयन्दस्वस्येरथेयुकतीहरीदाद्वौ शवोनदृण्वतेनरभन्ते रथम
श्यीचहृषटपदायन्तदतयर्थः तस्मादन्दरायतत्तन्तोषार्थं हेकविजोगायत स्ततिंकुतत रणड्तया-
दिषुषट्चत्वारिशत्तसपरामनामसुतमततुसमरणदतिपणितम. ॥ संस्थे प्म्यकूतिष्ठतीतिरतस्योरथ
आतश्ोपसर्भदतिकमत्ययः षदुत्तरपदपररुपिस्वरत्वम. । वृण्वते भत्ययस्वरेणाकारउदाः
पतिरिष्टस्वररीयसत्वमन्यत्रपिक्रणेम्यः तिङतिडदतिनिघातोनभवति यदतानित्यमितिम-
त्िधाव प्रमीनिदगोऽप्यतव्यवहितेऽपिकायेमिव्यते । हरतोरथमितिहरीमश्वी इत्नित्य-
नुत्त हपिपिरदिवृपिविदििदिकीर्तिश्य्रेतीःययः नित्वादाधुदात्तत्म. । शत्रवः शतिः
सीपरोषातुिसार्थः स्पतिश्यांकुन निच्वादायुदात्त्म। वसम सविकाचश्तिविभकुदानस्य
नगोध्वन्स्ादवर्णेतिपतिपेधालातिप्दिकस्वरएव ॥ £ ॥
प््मीष्चमाह-
सुतपत्रमृताडमेशुच॑योयनिवीतयें ! सोमांसोदघ्यांशिरः ॥ ५।। ९ ॥

सुत्तं सुताः दुमे 1 शुच॑यः । य॒न्ति । वतयं । सोमासः ।
दधिऽ्आारिरः॥ ५॥९॥

क
१ रख्गार्दपतेतिसत्रे ( पा० ६. २. ४२.) ! रम्तूर्वादत्तैः क्षिप्‌ रुटुत्पर्दमहः
तिल््व्मस्लयम्तियोद्णामायूपितिपतमदः 1

७६ ऋक्संरिताभाष्ये [अ०१ व०१०

इमेसोमासः असिन्करमणिसंपादिवाःतोमाः सुतपानेअर्भिपुतस्यसोमस्यपानकरवे ष
चतुर्थी स्यपातु्वीतयेभक्षणा्थयतवितमेवयापवनि कीटगाःसोमाः एवाःभभिपुाः यः
द्शप्क्तरिणशोधितवच्छुदाः दध्यारिरः अवनीयमानंदधिओशीरोपषातरकयेषातोमानति
दध्याशिरः ॥ सतप खतंगिवितीतिसुतपावा वनिपिवदातुसरएवभिष्यते समरेद्िी-
यापूषदमरुिसवरंगाभिलारुदुतरपदमरतस्वरलम्‌ । चयः शुचदीपरो इनित्युद्री इगुप-
धाक्किदितीनःकिचाहवूषधगुणाभावः नि्वादायुदाच्तलम । वीतये वीगतिव्यातनन-

कान्यसननसादनेपिवत्यस्ान्मवेद्पेपपचमन विद्भूवीराउदात्तइतिक्रिलुदात्तः सोमासः पुम्‌भ-
भिप्वे अिसृदुृ्षीयादिनामन्‌ निचादाययुदानः आनसेरसुगित्यदुगागमः । दध्या".
शिरः दथापिु्णातीविदधि इुधानुधारणपोपणयोः आदगमहुनजनःकिकिनोटिटूषेति किन्‌
चि्ावादावः किलादाकारयोपः गित्वादायुदाचलम शिया शृणाति हिनलि
सोमेभवनीयमानंस्व्‌ सोमस्यस्वाभापिकंरं कजीपत्वमयुक्तं नीरसदोपवाङयाशीः किगि
ऋदृदातोरितीवम रपरलंच दध्येवआशयपासोमान

तिदध्याशिरः वहुवीपरपदमरुदि-
सररतम ॥ ५, ॥
इतिपथमस्यपथमेनवमोवगः ॥ ९ ॥
अवेतिसुकतेष्ठष्वमाट्‌-
लसुलस्॑पीतयृचोटदोऽनायथाः। इन्दरज्ये्टयांयसुकरतो ॥ ६ ॥
स्वम्‌ । सुतस्य । पीतये

। पयः । बृद्धः। अजाययाः । इन्द्र ।
ज्येर्चाय। सुक्रतो

दति सुऽकतो 1 ६॥

एोधोभनक्तोभमवदिदद लंतस्पाभिुवस्य्ोमस्यपीतयेानारथेणया-
यदपेशार्थचसयततसिनेवसगवृदधःभयाययाः अभिदृयारत्दिनयकोभूः ॥ ¶-

ायापापपोभावहनिभिन, पमा्ये्ादिाष्म्‌ व्यनिति

भासो भेगमनिदनीसंेानत्यत उत्तरपमतमुरा्तपदमवापिवायोजनीयम्‌ । स्यः त्यःपरुलरारीिस्‌-

रेण ~ । वानत्यसावोयभपत्यवोनिपाे पत्ययस्वरेणोदान्ः। वद्धः वृधुदरदी

व गेस्यभावोनदयग्‌ रपतिपेधः प्रत्यमस्वरेणोदा-

का पाम नेसोनेदयम, पणक्चनालणादियःकमगिषेतिष्न्‌ नि-
चवदापुदाचः ॥ ६॥ 1

६

मं०१अ०२सू्‌०५] . प्रथमोषटकः- | ७७
` सपतमीरवमाह-
आखाविशन्वाशवःसोमपिदन्दगिवणः। शन्तै्न्तुपर्चैतसे 1 ७॥ `
आ। वा । विशन्तु 1 आरावं. । सोमासः । इन्र । गिर्वणः ।
, शम्‌ । ते । सन्तु । भ्चैतते ॥ ७॥ ` -
हैदर त्वात्तोमासः सोमाआगिरन्तु आंभिमृष्येनमविन्तु कीदशाःसोमाः भा-
शवः सयनत्रयेभरतिविरत्योवौव्यापिमन्तः कष्शेन्द गिर्वणः गीर्िःसुतिभिः स्ंभनमीय
देवविरेषं गि्वणदेवोभवतिगीिरेनंवनयन्तीनियास्कंः । तथाविधरेदन््र तेतुभ्य॑पतेततेम-
छृ्टानाय शरसरूपाः सोमाः सन्तु ॥ गिर्वणः एृणन्तीियिरः स्तुतयः गृशवये किमि कतई-
दातोरितीलंसपरतंच.गीर्िर्वन्यतेसेव्यतेडिगिर्वणाः वनपणसंभक्तो संभकतिम्तेवा सर्वधातुश्यो-
ऽसुनिलयदन्त्ययः । परचेतसे बहु्रीहो पव॑पदपररुतिस्वरतम्‌ ॥ ७ ॥
अष्टमीएचमाह-
त्वांस्तोमाअवीरधन्तवामुक्थारशतक्रतो । त्वावर्धन्तुनो गिर 1 ८॥
त्वाम्‌ । स्तोमाः । अवीट्धन्‌ । लाम्‌ । उक्था । शतकृतो इतिं श-
तक्षको । लाम्‌ । वर्नतु । नुः । गिर॑ः ॥ ८ ॥ `

- हेतक्रतोबहुकरम. वहुमज्ेन्ध॒वांस्तोमाः सामगानांस्तोत्ागि अवीवृषन्‌,
यथिवयन्ति तथानहचानामुक्या शत्ताणितवामवीदृषन यस्मासूमेवमासीद तस्मादि-
-दानीममिनोऽस्पाकंगिरःसतुतयस्वावर्षनु वर्षयन्तु अवि्रकुरवनत॒ ॥ स्तोमाः मनोनिलदा-
पदातः । अवीदृघन, बृपुदृदधौ ण्यन्ताडडिचिडिडकरिषिवृधेरुपथायाककारस्यक्रकारवि-
धानाद्न्तरदरोऽपिगुणोषाध्यवे द्विभीवहटादिरेपसन्वद्रावेलदीषेलाडागमाः 1 उक्या उक्यानि
प्दृतृदिवपिरिितिभिभ्यस्थमितिवयेः थक्भत्ययःतस्यकिंचात्तेमत्तारणम शेश्छन्दसनिहुट-
मितिशिोपःनोपश्य प्रत्ययस्वरेणान्तोदातः असामर््यादामव्रितपरस्यापिनपृराद्रवद्धावड-
ति नानदाचत्म । वन्तु अनत्भाषितण्यर्थादधेव्यत्ययेनपरल्मषदम्‌ ॥ ८ ॥

नवमीमृचमाह-

अक्षितोतिःसनेदिमेवाजमिन्छःसहसिणंम्‌।पस्मिन्विश्वानिपोस्यां ॥९॥

४ नि ६. १४.। २ नायुदा्चभित्यपिपाढः 1

७६. ऋक्संहिताभाष्ये [ अ०१व०१०

इमेसोमासः असिन्करमणिंपादिताःसोमाः सतपातेभभिपुतस्यसोमस्यप्ानकरवे स
चतुर्थी तस्या ुर्बतियेभकषणार्थयनतितमेवप्रापुवनि कीदयाऽसोमाः सतापमगिपाः चयः
दृशापक्तरिणशोपिववाच्छुदाः दध्याशिरः अवनीयमानंदथिभशीरदोपवातरकयेषातोमानति
दध्याशिरः ॥ सतपि ॑पिविीतिसतपावा वनिपिचवादातुखरण्वरिष्यते समरेद्िी-
यापू॑पद्भरुतिस्वरपाधितादुनरपदरतिसवरलम । रुचयः शुचदीपर इनित्यनुद्रनी इगुष-
धाक्िदितीनःकिचादपूपथगुणाभादः निच््ादायुदा्तत्म. । वीतये वीगुविव्यातरिनन-
कानयसनसादनषकियस्मनव्रेद्ेपपचमनमिदभूवीराउदानइपिकिलुदातः सोमाः पब्‌भ-
भिपवे अगिलुख्ृ्ीयादिनामन्‌ निचादायुदाचः आनेरषगित्यहुगागमः । दध्या.
शिरः दधापिपु्णातीपिदधि इधानुधारणपोषणयोः आगमहनजनःकिकिनौिदूरषेषिरिन्‌
लिद्ावादवभवः क्लिादाकारलोपः गिलादायुदाचलम्‌ ृहिततायां शृणाति हिनलि
सोमेभवनीयमानंसव सोमस्यस्वाभाविकंरसं कनीपलमयुक्तं नीरसैदोपृबाहत्याशीः किरि
ऋश्दातोरितीलम्‌ रपरतंच दथ्यवभाशर्पांोमाननिदष्यागिरः वहुनीहवदपरग-
स्वरचम्‌ ॥ ५ ॥

इतिपरथमस्यपरथमेनवमेोवरमः ॥ ९ ॥
आलेतिसुकतेप्ट्टमाट्‌-
ववसुतस्यंपीतयैम्योरद्धोअंजायथा; । इन्दज्येटयांयसुक्रतो ॥ ६॥
त्वम्‌] सुतस्य 1 पीतये 1 स॒द्यः। वुद्धः। अजाययाः। द्र |
जेय सुकूतो दति सुश्तो ॥ ६ ॥

सततोगोभकमदरोभनपतवाहेह लंखतस्याभिपुवस्यसोमस्यपीतयेषानार्थनयेएया-
ममतार्थवससिनेबःथनापयाः अभिवृ्यारत्तहेनयुकतोभूः ॥ परी-

श पवहतिक्तन. पुमास्येत्यादिनाईलम्‌ तस्यनिचेरिन्य.

न मेणहमनदीत्ययमानतयस उत्रद्तगतमुदाचपदमवापिवायोजनीयम्‌ । सयः सदःपरुतरारीपिस्‌-
तवि -नत्यतभावोधश्पत्ययोनिपात्यते तलो वृदः धुरौ
सिितममदोिकिवतायसपपमिि् मिः ्रत्ययस्वरेणोदा-
चः । भ्पठपाम गस्वभावोगैटयम्‌

६
` चक गृणवचनव्रालणादिष्यःकरमणिरेतिष्यन्‌ नि
स्वादायुदाचः ॥ ६॥ ्

मं०१अ०२्‌सू०५] . भरधुमो्ठकः । ७७.

` सपमीदवमाह-
आलांविशन्लाशवरःसोमांसन्द्गिरवणः ! शन्तैतनतुषचैते 11 ७ ॥ '
आ। चा । विशन्तु । आरावः । सोमिः । इनदर । गिर्वणः ।
शम्‌ 1 ते । सन्तु । भ्च॑तसे ॥ ७ ॥ `
हेश लालंसोमासः सोमाभा्िशनतु भभिमुख्येनपविशन्तु कीदशाःतोमाः आ-
शवः सवननयेपररुतिविरुत्योवौव्यापिमन्तः कीदृशेन गिवेणः गीभिःसतुतििः सभजनीम
देवविरोष गिर्व॑णदिवोभवतिगीगिरिनेवनयन्तीतियास्ः । -वथाविधरेदनदर रेतुश्यंपतेततेप-
रृ्टज्ानाय शंखसर्माः सोमाः सन्तु ॥ गिर्वणः गृणन्तीतिगिरः सतयः गृशब्दे लिपि ऋतद-
दातोपितीलंरपर्वच.गीगिर्वनयतेसेव्यतेइतिगिरदणाः वनपणसंगक्तो संभक्तिमतेवा सर्वधातुभ्यो
ऽसुन्निलत्ययः 1 प्रचेतसे बहुव्रीहो पूर्वपदपरनित्वसत्म्‌ ॥ ७ ॥
अष्टमीषचमाह-
त्वासलोमाअवीटधन्त्वामुक्थाशंतक्रनो । त्वावर्षन्तुनो गिरः ॥ < ॥
त्वाम्‌ । स्तोमाः 1 अवीट्धन्‌ ! लाम्‌ । उक्या । शतक्रतो इति श-
तक्तो । ताम्‌ 1 वर्धन्तु । न॒ः । गिरैः ॥ < ॥ `
“ देशतकतोमहुकपेन. बहुपतवेन्ध॒॒वास्तोमाः सतामगानांस्तोतराि अीद्रधन.
वर्तन्ति तथाबहचानामुक्या शलाित्वापवीडृषन्‌. यस्ासूैमवमाप्ीद तसादि-
दानीमपिनोऽस्माकेगिर्तुतयस्वार्धनु वयन्तु अविवृकुवनु ॥ सोमाः मनोनिचादा-
५ धदात्ः 1 अवीदृधन्‌ ब्रृधुदद्धौ ण्यन्तादिन्वदिकदितिद्षेरपधायाङकारस्यक्रकारवि-
दन्वरदरोऽपिगुणोबाध्यते द्विशीवदृटादिशेपसन्वद्धायेत्वदीयैलाडागमाः } उक्था उक्थानि
पाव्ृदविवविरिपिपिपिश्यस्थगिपिवचेः थक्ूमत्ययः स्यङिच्वात्तमसारणम गेन्छन्दततिबहुट-
पिविरिखोपःनरोषथ परत्ययस्वरेणान्तोदा्तः आसाम्यादामदरितपरत्यामिनप्रादरवद्रावई-
वि नातदाचलम। वन्तु अनव्भानिचण्प्ादभेवयंत्ययेनपरसमैषदुम ॥ ८ ॥
नवमीश्चमाहट-
अरहितोतिःसनेदिमंवाजमिन्ःसहचिण॑म्‌यस्मिन्विरश्यानिवास्यां ।\९॥

१ निर ९. १४.। २ नाचुदात्तस्वमित्यतरिपाढः ।

७८ कऋक्संहिताभाप्ये _.[अ०१ब०११

अक्षितश्ऊतिः। सुनेत्‌ । द्मम्‌ । वाजम्‌ । इन्द्रः । सहसिर्णम्‌।
यस्मिन्‌ । विश्वानि । पौस्यां ॥ ९॥

इनदरः र्मवाजं सोमह्पमनं सेव्‌ संभजेव्‌ कीटशृदनदः अक्षितोतिः अिसितर्षणः
कदाबिद्गिरपननयुश्ववीतय्थः कीटशवानं सहसनिणं मरतोविकूिपचमव्मानतेनसह-
सर्तस्यामुक्तम्‌ यस्िन्वाजेवि पौस्यानि पुस्लानिवसानिवतैनेतादवा-
जमितिपूषै्ान्वयः ॥ अक्ितोपिः ननु किक्षयेहत्ययंधातुरकर्मकः वस्यचकमाभावादधिकर-
गेभावेक्ैरिाक्तपरत्ययेनभवितव्यम्‌ वदिहयदिकतै्यधिकरणेवास्यात्तदावयोर्थयोण्य॑सय-
मस्यादिधानाय्‌ क्षियङतयतुदतोनिषटायामण्यदधेदतदीर्िणभवितव्यम्‌ तथाचरषियोदी
तिनिष्ठानत्रेअक्षीणेतिस्याव्‌ नलक्षितिति भथनसकेभयकदतिभावपरःकिगाोगृसते
वदातस्यण्यदुरथलेनाण्यदथडविनिपेधादीर्वनतयोरभावाद द्‌ क्ितमितिसिद्यति वदातुनसूततु-
स्यः पर्तेनान्वेतीति नविद्येक्षितमतेति वहुव्ीहिणैवभवितव्यम्‌ तथाचनजूु्यामितु्

रपयानोदातर॑स्ाद्‌ पुनलरिगयेनवहवीरीपषपदपरमिस्वरते नसएवस्वररितषटेदियभिमव-

मायुदा्ततनसि्येदिति । सत्यं अतएवावकषिधातुरन्तभपितण्यरथोगरहते तेनसकमैकलाकः
मेण्येपानिष्ठा तत श्ाण्यद्थेइनिनिपेषादीर्ोनिषठानत्वंचनभविप्यति तथाचननुतुस्पेनक्षिषा-
असिताभकषपततयरथः तवचा्यमपू्रुपिलवरतेननभरदाचम्‌ पुनहविपदेनवह्ी-
हैसपवस्वरःस्यास्यतीषिनकोपिदोषः

याचाहिपतोपरिय्रककमेणलः रिकषिमिरिनिरिदाशदहिसायाइपिकषिणोविरिसाथं-

त -सिच्यतीतिनदोपः ¡ सनेव. वनपु-
णरसभरक्तो पीवारिकः । वाजं दृषादित्वादायुदाचः। इनः रनोनिच्वादायुदाचः। सहसिणं सह
समस्ास्वि मतदनिटनी पत्ययस्वरः। विन्वा विशः कन्‌ निचवाादयुदा्तः । पुसःकर्ािपी-
स्यानि गरसररिगणताहूयवनवातयादिषयमे भरेयम्‌ जिच्वादधुदाचः
4. =. 1 नाहाः ननु सीरसा्यानजूलमोभवनादित्यनेनषा-
वतत त्यततुयनः (3 धानाद्ययापुसोपत्यपील त्येष १ पुवः ट
लशा तदपुतोभावःकमे्यस्मिन्धप्यभंपाधिता पौलानीत्पेवभवितन्यम्‌ कथमू-
श्यनेपास्यानीवि + उच्पे-माचलादिविसप्
सैरिमनिगािभिभत्ववैःचह्‌

स्पवाकमणिनिष्ठा तथाचाह

"प लाद सत्यविगिदशराद्‌ बणस्तदतयेतलर-
ह त्तटोःसमापिगुः एवं पिवगदा्मूलभोरपिष्यनादिभिभ्त-
;1 ९॥

म०१अग्र्सू०६] प्रथमोष्टकः ७९

दशमीरचमाह-
` मानोमर्तािभिडहन्तनूनामिन्दगिर्बणःररोनोयवयावधम्‌।१ ०।१०॥
मा । नुः । मर्ताः! भि । दय्‌ तनूनाम्‌ । इन्द्र । गिवैणः 1
ईशानः । यवय । वधम्‌ ॥ १०॥१०॥ `
हेग मर्ताः विरोधिनोमनुष्याः नोऽस्सदीयानतनुनांगरीरा्णामणिद्हन्‌ भ-
.ितोग्रोहमाकुयुः ईेशनःसमथसवं वं पेरिभिःतंपायमानंयवयासमचःष्यकर भनुष्याइ-
रयादिषयविंशतिसंल्यकेपुमनुप्यनामसमर्तावाताहपिषितिम ॥ मर्ताः असिष्सिष्टमिणवागिद-
मिदपपर्विश्यस्तजितितन. नित्वादाधुदाचत्वम. । अभि एवमादीनामन्तः । दहन ह
निषांसायां रिड्येठेडितिमा्थनाययिट्‌ तस्यति जञोन्तः इतश्खोपपरसष्ेमितीकार्ये-
परः शषोलुक्‌ साधैषातुकमपिदितितिडोरिाहवूधरुणाभावः । तनूनां अत्तामथ्यांनप-
रदगवद्धाव; । दन्द गर्वेण; गतम. । ईशानः पातोरनुदात्तत्ाच्छपोटुकरि २सारवधातुक-
लवनुदा्तलेधातुत्वरएवरिष्यते । यवय यैतिणिवि संत्ापवको विधिरनितयदहिदिनंकरि-
यते अथवा यौतीवियवः पचा यव॑करोतीतयर्थेवत्पेतितदाचेदतिणिच्‌ इएवद्गावा-
टटोपः तस्यस्थानिवद्धावादृ्यभावः। वधं हनश्ववध्षिभावेजपर तत्तनियोगगिष्टस्यानि-
वद्धविनान्तोदाचोवधदेशः उदासनिदृतनिस्वरेणापडदानवम्‌ ॥ १० ॥ |
इतिपथमस्यपथमेद्शमोवर्गः ॥ १० ॥
सस्ेत्यादिपुपट्सक्तेपुठतीयस्ययुञन्तीतिसकस्यमवतंस्यक्रपिच्छन्देदैववानििनियो- ,.
गञतयेिपववदवगन्तन्पाः द्चैपतसिन्पकेभयास्तिस्नोन्विमवित्मेतातलन्धयः आद्‌-
हिया चर्थमारप्यपदयोमारू्यः वासुमप्येवीद्मिदिन्ेणेयदेकसौमास्तयौसत्यरिचयाय-
पिभवतः तदेवतसर्पनृक्तमणिकायामुकम्‌-सत्पर्तुदीन्दमतुयुजन्तयादेतयेताशप्मारत्यो-
यीदुषिदिनदेेतन्दयोयेति एतस्िन्स्ते युञन्तीत्यसीट्चस्वतीयेराभिपयपयिवराल्णाच्छंपि-
नोऽनुक्सः तथाचातिररपर्यायाणामितिखण्डेयोगियोगेतवल्लरंपुखन्विरप्रमर्पमितिसूत्रितम 1
ए तपथमाग्रचमाह-
गुञ्न्तिवधरमंरप॑चरन्तंपरितस्युपंः । रोच॑न्तेरोचनादिवि 1 9 ॥
युञन्तं । प्रम्‌ 1 अरूपम्‌ । चरम्‌ । परि । तस्युषः । रोचने ।
रोच॒ना 1 दिवि ॥१॥

ध, ऋक्तंहिताभाप्ये -{[अ०१ ०१9

इन्दोहिपरेभ्वयगुकतः पले्ामिवाणादियनश्षवतेणासपानापपये ५
मादित्र्ेावस्यितम्‌ अपहिसकरदितामिर्मेणायस्थितम चरं षायुरूपेगतवौभर-
सन्तमिन्द्रं प्रितस्युपःपरितोवस्थिताः जोकवयवर्तिनः प्राणिनोयुञजन्ति स्वकीयेकमणिदेववाते-
नतंयरनति तस्पवस्यमूतिषगोपभूवारोचनानकषनागिदिवियुलेकेरोषनते परकाशते ।
स्यमवस्मकाथपरलनालणानतेवयास्यातम -वंञजनितरधमितयाह । असतौवाभादितयोत्
भरः। आदित्यमवासमेयुनफि । अरुपित्ाह्‌ । अपि्वाजरुपः । अभ्निमेवासमेयुनकति | चन
प्या । वापुरचरन्‌। वायुमेवासमेुनकिं । परितस्युषयाह । कमवटोकाःपरिस्युपः ।
भमानेवासमेखोकानमुनकषि। रोचनेरोषनादिवीत्याह। नक्षत्ाणिरोचनादिषि। नक्ष्ाण्येवसै-
रोचयन्तीति। पर्धिशतिरख्याकेषु महनामसु महुः व्रधृतिपणितिम. आदित्यस्यापिमहवा-
दैवबधलम्‌॥ युजन्त अन्तेभययस्वरेगायुदाचलम्‌ । ब प्रातिपदिकान्तोदात्तः। भ~
सपं सूपसिि्ताथाः रोषन्तीतिरुपाहिसकाः इगुपधन्ामीकिरःकदतिकः परत्यस्वरेणा-
नतोदृत्तः नसन्तिरुपायस्यासावस्पः नजूमष्यामितत्तरदान्तोदा्तलम. अभिपर्हिपवे
एकदेशरदाततनोदानङमुदाचवम. । चरन्तं शपि्वादनुदात्तलम्‌ शतुभततावैषातु"
क्वेणपाृस्रपवरिष्ये । वस्युपः िषो्रकसरदेशः वस्वेकानादरसामितीरमनद-
रेगमभ्वाधितवा संपलारण॑मसारणामयंचवटीयइतिशसिपरतोभवाद्रोमसारणं पसू

त्म भदेशपत्यययोरितिषलं वसतोभत्ययस्वरेणोदाचलम्‌ । रोचन्ते तिोरतार्॑धात-

कानुदाच्तवम्‌ शपःपिच्वादनुदा्ततं धातु्वरए्व । रोचना अनृदातेतश्हरदेरितियुच्‌

युवोरनाकावित्यनदिशः यितङतमन्तोदाचतम्‌ । दिवि ऊडिद्मित्यादिनाविभक्तर्दा्लम ॥१॥
द्वितीयाष्टचमाह~-

युजन्त्य॑स्यकाम्याहरीविपससारये । शोणा चृबाहा ।। २॥

युञजन्ति ! अस्य 1 काम्यां । इरी इति । विश्प॑श्षसा । रथे ।

शोणां । पृष्णु इतिं । द्वाहंसा ॥ २॥

मममागिमतिायत्याितादियिभिसतनतवायस्थसयेदसयरयेहीएवनामानी
दीभनवोततारययोयुञजनि इृनदरसंयन्धिनोरन्ययोहरिनामतम्‌ हरइन्दस्यरोहितोऽमेरितिषि-
गतव कदगरोहरी काम्या फामयितव्वी विपलतापिबिधेपसीरयस्यपार््ोययोर्वयोसौ
पिषस्रीरथस्यदरयोः प

नाम्ब ददाना श्‌ पगली वृबाहतातृं सार््वयोर्ोमितावित्य्थः शोणारक्वर्णी धृष्णू प्रगस्पी नृवाहसानृणां
|

मं०१अ०२सू०६] प्रथमोकः ८9

पुरुषाणामिनदतत्सारथिप्रम्ानांवोढारै ॥ भस्य व्रधमित्युकतस्यपरामशांदिदमोनदेगेऽश-
नुदान्त्ठ्तीयादवित्यश्‌ शिचात्सबीदिशेऽनुदानः विभक्तिरनुदातवेतिसवौनुदा्तलम्‌, । का-
म्या कमुकरन्तौ कमेणिद्‌ः कामयतेरयोयद्‌ तित्सरिवापादवेमयगोनावङ्यायुदाचलम्‌ सु-
पासटुगितिद्विवचनस्यडदिशः । हरतोरथमितिहरी दपिषीत्यादिनादन्‌ निच्वादयुदाचः
विपक्षसा प्रचिषतिश्यासट्बेतिपयेरखन्यडागमः पिभिनेपक्षसीपार््वोययोस्तौ विशब्दोनि-
पाततवादुदाचः पूैपदपहतिस्वरेणसएवशिष्येते द्विवचनस्यडदेशः । रथे रमन्तेऽसिनिपिं
रथः रमुक्रीडायां हनिकुपिनीरमिकारिष्यःक्थनितिक्थन किच्वादनुदा्ोपदेशेत्ादिना
मृकारटोपः नित्खवरेणादयुदाचतः । शोणा शोणृवरणेगत्योः गमनकरणत्ात्तरणेवञ्‌ भित्वादा-
धरत सुपाससुगितिडादेशः । ष्णु जिधृपापरागलये वरिगृधिभृपिकषिपेःकुः किचादणा-
भावः प्रत्ययस्वरः । वृाहृसा मृन्वहृतहिवहेव॑हिहाधामूत्य"छन्दीत्यठुन.िदितय नुवर
द्विः नित्वादाधुदात्ः र्डुत्तरपदपररुतिस्वरतेनसरएवरिप्यते ॥ २ .॥
ठ्तीयाषएचमाह-
केतुंरुण्वनकेतवेपेशो म्या अयेशसे । समुपद्धिरजायथाः 1 ३ ॥
कतुम्‌ । कृण्वन्‌ । अकेतवे । पेश: । मर्याः । अपेतं । सम्‌ ।
उपत्ऽभ्ििः। अजायथाः ॥ ३॥

हेम्ामनुष्यादृदमार्यपरयतेत्यध्याहारः किमाशयेमितितदुच्यते आदित्यल्पोऽयमि-
सरपद्िदाह्किः रपिमभिपिद्िमुपःकरवासंशूयानायथाः उद्ष्यत अथवासूरयस्यवा-
स्तमथेमरणमुपयरयम्यत्यपेनवहुवचमंरुतारंयोधनंक्रिपते हेमयै पतिदिनंवमनायथाहतियो-
ग्यम्‌ किन्न अकेतवे रात्रोगिद्राभिभूततेनमक्नानरदिवायपाणिनेकेतुरुणवनयातःपत्ानंकु-
यन. उपिगसे रात्ावन्धकारादृततेनानभिव्यकरत्वादूपरहितायपदा्थायपावरन्धकारनिवारणे-
गपेशोरूपमभिष्यज्यमानकुर्दन्‌ पेशदिरूपनाम पशतेरितियस्केः । अकेतवेऽपेशसेदविचतु- -
ध्यापषठचर्थ्टव्यौ ॥ केतु प्रातिपदिकस्वरः । छृण्वन्‌ खविर्िसाकरणयोथ उटःानदेगः इरि
सानुम॒षानोरितिनुमागमः कर्वरिशपिमापे धिन्विरुण्वयोरेतनिपत्ययः ततसनियोगेनवकारस्य
चाकारः अोखोपुतयकारोपः तस्यस्थानिवद्धावासूस्यरधपयगुणोनभवति अकारस्य-
प्यस््रेणोदात्तत्रम. । अकेतवे यहुबौरीनञरदन्यागित्यु्तरपदान्तोदाचितम्‌ । पेशः नधि-
प्रयस्यानितनतस्वेतयाचुदात्तः । मर्याः छन्दसिनिषटक्यत्यादीधियतेर्िपातिवः आद्रिवनिषा-

१नि* <, ११,
११

८२ ऋक्संहिताभाष्ये [अ०११०१२

तः भसनमरध्यासूरव॑स्यनपराद्वद्धादः । अपश नञूयभ्यामितयु्तरपदानतोदाचतवम्‌ सम.
निपातभाचुदात्ः । उपद्िः उपषटुपदाहि ज्वद्धिः रस्मिभिः ददटःश॒त्रदिशेशपिोव्यत्येत
शः सा्वधातुकमपिदितितस्यञ्चादपूपथगुमोनभववि शस्ममत्ययस्वरेणोदात्तवम्‌ उपरर
` वुुपेशाठतारवधातुकानुदाचत्म्‌ एकिशउदात्तेनोदा्तः । अजायथाः अनायतेवर्थषः
रुषम्यत्ययेनिपातः ॥ ३ ॥

चतुर्थशचमाह-

आदर॑लधामनुुन॑तवमेरिर । दपानानामंय्ञियम्‌ ॥ ९ ॥
आत्‌ । अहं । स्वधाम्‌ । अनुं । पुन॑ः । गर्भऽलम्‌ । आदर ।
दधानाः । नामं । य॒ज्ञिय॑म्‌ ॥ ४ ॥
अतरास्तिषिशेपविनियोगः चहविदहिमतःवनेातणच्छंिगतेभदहलभाः
दरेणसंहि्सदतेका अयंटचःपठहततोत्रियसं्कः तथाच्च
होतगगीसण्ड-इवेगरंिसभादहलथामनितेकार 1 यद्यप्येनः
म्‌. तथाप्पादहेयािपपटूसमर्तोवणण्ने माणे्ेमरुङयुकरमणिकायापुक्तवाद्‌ आ-
दित्ययमानन्तयर्थनिपात

: अहेत्यवधारणार्थः आदृहवधर्तोरनन्तसमेवस्वधामनू इतःरंजनि-
प्यमाणमनमुदकवानुपरक्ष्मरुवोदेवागभवमेरि मेषमभ्येजटस्यग्ौकासिरितवन्तः ज-
उम्सकवीरैनमेरिववनत पतिसवत्पसवकृवनीपिदशंपुपनःशब्दभयक्ः कीटशामर-

ारएयन्तः सपुगणेपमरतामीडद््ानयादद्सेत्यादीनियक्तयो-
ग्यानिनामान्यन्यवाक्नातानि अन्धहत्यादिष्वाविं िसैख्याकेपुभननामयुकर्रसःसलधेति
पृितिम्‌ अणे्यादिेकतससयाकेपुदकनामसु पं

व्याकेपूद तेनःस्वधाभक्षरमितिषरिदूम्‌ ॥ आद्‌
अह्‌ निप्रातावादुदाचौ । सधां सखोकंदातिपुष्णातीतिखधा आतोऽनुपसर्गेकः छ्टुचरप-

५ अनुपुनःशव्दौनिपावावायुदातती । गभैसयभनावोगभैलम्‌ प्त्ययस्वरः।
ष अनवपगिवण्ययोदीरगवावितयसमादनुदाचिव वोन द्‌ परस्यदिोजषस्येच्‌ चिच्वादन्तोदाच्तः
योपमि इदेधगरम-
पोत्रच्छतपा्नष्वति मपरताद्‌ जहगन्दयोगानिषाताभरावः युपरयषपताहिःूजायामिषिनिपे-
धाद} द्पानाःशानयप् धच्यादृन्तोद्तेमापि

अग्यस्वानामादिर्ायुदात्तलम, । यज्ञम पि
सत्तियम्‌ मिगापस्तमादितिवमत्पयः आयनवीनीमिपपठतछपापमयादीनागिती-

मं०१अब०्२्स्‌०६] प्रथमोधकः ८
पृश्वमीएचमाह- ~
वीटुचिंदासजलुभिगुहांचिदिन्द्रवह्िभिः। अविन्दउस्तियाअनू।५॥
वीः । चित्‌ । आरुजलुः भिः । गुहा । चित्‌ । इन्द्र ।
वर्विऽभिः । अन्दः । उलनिवांः। अनुं ॥ ५॥ ११॥
अस्ि्कियिदुपाल्यानं पणिभिर्दवोफाद्रायोपदताभन्धकरिमिपाः ताधरेन्दरोम-
द्विःहाजयदिति एतवातुकमणिकायांसमितम-पणिगिरसरिगरगगाअन्ेषटरमविवगु-
नीमिन्द्रेणमहितामयुग्भिःपणयोमिवीयन्तःपरोचुरिति । मघरान्तेचद्टान्वतयासूवितम्‌-निरं-
द्वाभापःपणिनेवगावहति । तदेतदुपाखयानमिप्योच्यते-हन्द्र वीटुचिद दृटमपिदुमेमस्था-
नं आरनतुिभेअदनिरवहििर्ेदिभिर्यत्नेतंमरथमेरुद्धिः्दितस्वं गुहचिव गहयया-
मित्थापिाः उलियागाभन्वविन्दः भन्िष्यखव्यवान्ि ओनःपागङत्यादिष्वष्ाविंशतिसं-
एयाकेषुवठनामसु दक्षःवीलुच्योलमितिपष्तिम, नवतंष्पकेपुमोनामस््याउस्रारलियाइपि
पितम्‌ ॥ यी प्रातिपदिकसरः । चिव. चादिरनुदात्तः। आस्नतुभिः स्मोभङेइ्यो-
णारदिकःकलुचपत्ययः किच्वादूणाभावः चिच्वादन्तोदाचलम, समासेरुदुत्तरपदमरृतिस्वरल-
म. । गुहा पम्याडदेशः यामादीनचितयायुदाचः । वद्भिः वहिभिश्ुगुदरग्रह्यलरिष्यो-
निदिपिवहै्िपत्ययः निचवादायुरानः। अविन्दः शेमुचादीनामिपिनुमागमः दुर्खर्लद्श्व
ददातेः । वसन्तीत्युक्षियाः वेःकर्वरिरियक्प्रत्ययः प्वाभ्ावश्ववाहुखकादूहुनीयः उक्तं
हि~पनपदाधविरपतमुत्यंमत्ययवःमर्तेश्वतदू खमिति इकारःत्ययस्वेरेणोदा्ः ॥ ५॥
॥ इतिप्रथमस्यपरथमेएकादशोवर्गः ॥ ११ ॥
-युञ्जनीपिसक्ेषठीश्चमाह-
देवयन्तोयथांमतिमच्छांविददमुगिरः। महार्॑नूपतश्रुतम्‌ ॥ ६ ॥,
देवऽ्यन्तैः ! यथां । मृतिम्‌ । अच्छं । विदत्‌ऽव॑सु्‌ ।
गिर॑ः । महाम्‌ । अनूत्‌ । श्रुतम्‌ ॥ ६ ॥
देवपन्तःमरुत्व्ञकान्देवानिच्छन्तोगिरःतोतारकत्विजः महापोढं मस्द्रणमच्छपाषटमनूयत
सुन्वः कीदशंमरदरणं विदद वेदयद्धिःसमहिममल्यापकैवयभििर्यकतम शते रिल्यातं
"व~ ~ --

८ कक्संहिताभनष्ये = [अ०१य०१२

मर्दरणस्यद्टन्तः यथामति मन्तारमिद्रंयथासतुवन्ितथेत्य्थः ॥ देवयन्तःदेवानालनच्छतः
सुपभतमनःक्यचू क्यविपेतीतम्‌ अरुत्ता्धातुकयेर्दषैदतिदीरषलंचनभवति मच्छद्‌-
स्यपव्येर्यनेनकयियत्यापमीलंदी्ववा सस्यसपैस्यपरिपेधाव्‌ य्यपीतमेवपरतं तथा-
पिव्यवहितस्यापिदीलस्यसपरिपेषदपिषज्ायते अभ्यायनतद्यादावन्वापसये्ालविपान-

दितिदयुक्तम. क्यजन्ताच्छदृप्त्ययः क्यचश्चिचाचितइत्यन्तोदाच्तल्म शपःपिच्येनशतुशवरतता-
वंधातुकस्वरेणानुदात्तवे एकादेशउदत्तिनोदातततयुदात्तः ! यथा प्रकारवचनेथाद्‌ दितीतिप-
त्याला्तलम्‌ । मिं वरेदपपपचमनेत्ादनाकिनुदाचः मतियदोह्नपरो्मुपचारद्‌
शातरीन्ेवतते अथवा पवानरमिशे्ानुपादानादिदसेपसजञा तथ किचूोचसंताया-
पिगिमन्यतःकर्वरकि तसपोपदेशेऽुदा्तवादिट्मपिपेधः चित्वाद्न्तोदात्त्वम। अच्छ अध्या
हवगच्छयधेमोगादच्छगयथदधितिगतिंयासहनिपावरं्तायाभग्तिमविशानिपताणा-
यदाचार्याधुदा्लम्‌ । विदं विदतास्मदनतभौितण्यथाच्छद्पयये विद्व-
पौविशरयव्यत्नपयन्िवस्निषनानि्समिदद्रखः विदेःशठ्पत्ययेअदिपशतिश्यःशपदतिश-
पोटुकि परत्ययसवरेणशतुदा्तलम्‌ वहुत्ीहूपदयृतिस्वरलेनतदेवं शिष्यते । गणतिसुव-
नतीपिगिरःगृणतिःकिपि ऋतङ्धातोरितीतरपरं

रपर धातुस्वेणोदात्तलम । महां मानं नकार
कारोज्ठादतः ाविपदिकसवरेणोदाचलम्‌ । अनूषत णुसततीव्यत्ययेनालनेषदं ददि
स्स्यभदादेशः सिचि कुरादिलेनटिन्लादुणाभाव

: इभावउकारदीवेलंचछादतं निषारः।
श्रुतं प्रत्ययस्वरः ॥ ६ ॥ #

। इन्द्ेणसं [] टक्षसेसंजग + अविभ्यपा ४ |
गणसंदिरससेसेजम्मानोअविभ्यु । मन्दूसंमानव॑चसा ॥ ७॥

इन्दर॑ण । सम्‌ 1 हि । द्च॑से । सम्ऽ्जग्मानः । अ्विभ्युा ।

मन्दू दति । समानवर्चसा ॥ ७ ॥

हेमरुद्रण लेश्वेणसज्ञगमानः संगच्छमानः सेदससेहि सम्यग्दायेथाःखल अवश्यम
स्माभिैष्व्यदयथंः .कौदोननेण अविभ्युपभीविरहिविन कीटशाविद्मरुदरणौ मू नि.
त्यपमुदितो समानवर्च्तृ्दोपी प्राकदाबिद्धमवधद्गायानदस्यसलायः सर्वदेवागृवम्वा
रोनापसापिताः वदानीमिन््यदपतपन्वदकरतेनाचया्धराि
स्यला्वसथाद्िनिमयेसगृहीतः ! सदेवगयेनिप्यनिगिवाेपपरि

# 1
धमरुद्धिःतंगमोभूव सोऽयमथ्र-
` अक्सर सरद = तातणमपवितशच। इयमरः,

वश्य । इन्द्द्र
सं-५.६.३३.।२्‌ दे०्ना० ३.२० 1

मं०१अ०२सु०६} प्रथमोषटकः- ८५

्यैवनंमरुदणैचाभिधते तदानीमिनस्यसंयोधनंबिरिवाध्याहव्यम तथाचेयप्गया्केनव्या-
स्पाता-इन्ेणदिसेदशयसेसेगच्छमानोऽवि्युषागणेनमनदूमदिषणूयुवास्थोऽपिवामन्ुनावेनेति
स्वासमानवर्चेयेेव्यौ यामिनि सदस संपयेथाः दृेेतिव्तव्ि्ालनेषरं द
-डेितिमाथनायदिट्‌ थास देोदारवित्यडागमः सिबहुरटेदीतिि संशपूरवकोमि-
पिरनितयृतिगुणाभावः बरवादिनापलम्‌ पठोकःसीतिकलम- अदेशपत्यययोरिपिसिपः
-षृलम, यहुरगरहणातििपःपरस्ताच्छवपिभ्रवति सिपाव्यवधानातक्यदेशोनभवति शपःपिलाद्‌-
नुदाचतं उत्तरस्यठन्नाधातुकानुदा्त्वं धातुस्वरएवशिप्यते हिगब्दुयोगातिङतिङ्दतिनि-
पातोनभवति 0 । संनगमानः गमेःवीच्छन्दतिदुद्रद्ितिवतेमानेटटि
ृच्छीत्यासनेप्द्विधानाटिरःकानजदेशः दिभावोहटादिेषोऽश्यासस्युत गमृहुने-
सुपथालोपः कानचधि्वादनतोदा्लं गतिसमासेक्टु्रपदमरतितवरतवम्‌ । अविभ्युपा नि-
पीये परवद शेपाकतैरिपरस्मैपदमितिपरस्मपदम कगेपिटिट. कतरे तस्यकिलताह-
णाभावः द्िभवः अश्यासस्यहस्वनरवे ऋादिनियमासाषट्‌वस्वेकानादसामितिनियमानिव-
पतेनूसमसेतृतीयेकवचनेभलादसोःसमसाएणमितिवकारत्यउकारः संपरारणचेतिषल्सलं
गापिवंसीतिपलं इयहंबायिलाप्लेकाचतियणाेशः अन्ययपूव॑पुमरुिसरलं परध
ससंहितायामोकारस्य एडःपदान्ताद्तीपिपर्व्पतेमामे भर्तयान्वभादमव्यपरेदविप्रति-
भादः । मन्दू मदि्तुतिमोदमदस्वमकान्तिगविषु इदितोनुमधातोरितिनुमागमः करित्यनुृत्ती
सरकृषीयुनीदगुटिग्ि्यवामिभक्तिकरमदेशादन्तेदिगुरिपिवदालन्वरादपिकृरिवयक्तय भ्य
यस्वरेणानतोदातः द्विवचन प्रथमयोपूवसवरणः ठृतीयेकवचनेयेन सपंसद्गिलयादिनापूत-
वर्णदीरैलम्‌ । समानव्तता समानंव्चोययोरिपिवायस्येतिवावहुत्रीहि श्विवचनेडाद्गि-
त्वादिनामाकारदेशः समानपदस्यमातिपदिकानोदा्तलं बहुनीरोपूषपदपरूविसवरेण
वेदेवावशिष्यते "1 ७ ॥ अष्टमीष्चमाट-
अनवथेरमियुनिर्मखःसदं खदर्चति । गणेरिस्वका्ैः ॥ < ॥
अनवयेः। अभियुंशगिः। म॒खः । सहंसत्‌ । अर्चति । गणैः ।
दन्द्र॑स्य । काम्यः ॥ < ॥
मृघःमव्तमानोमंयजः अनवदोपरह्निरभिदयुभिः ुखोकमभिगतेः कम्पः एटपद्‌-
लेनकामितवगणिःमरतसतहःसहितमिन्दसयें तहस्वव्‌ यलेपितं यथाभववितथार्यतिपून-
१ निन ९. १२.।

८६ ऋव्संरिताभाष्ये [अ०१ व०१२

पवि अयंयतोमसतदनदंानियेनभीणयतीत्यथः यत्ङयादिषुथदशसुयत्नाम मलः
ष्णुरितिपठितम्‌ चतुशवतारिशतसव्तिकेसुअ्चतिगायतीतिपणििम्‌ ॥ 0 ॥
अनव्याः नञू्यामितु्तरपदान्तोदात्ततम । अभिगतारयस्तेभभियवः तेः भभिदृभिः
अभिगृनदः पातिपदिकस्वरेणानतोदाचः वहनीदीपरवपदरतिररेणतएवरिष्ये । मृषः प्रपि
पदिकस्रः । सहोवरमस्मिन्चनकरमण्यस्तीतिसहस्व्‌ ततोमल्यरतिभरयपताया-
बापिततयात्सकारस्यरूवाभावः मादमधायाशवतोरवोयवादिष्तिमतृपोमस्यवं सहस"
नविपयस्यानिसन्स्य्यायुदा्ः मतपःपिचातसएवरिष्यते । काम्ये; कमेिद्‌ अतउपधा-
याइतिरृिः जनीनशूल्ठरजओमन्ताभरे्यमनलेनपरापस्यमि्वस्य नकम्यमिचमामितिपतिेधा-

मिमाहस्वतयुपथायाहस्वत्वनभवति प्यन्ताद्चोयव णिरोपःपित््वरितिमितिपरपियतोनाषपा-

चुदात्तवम॥ ८॥
नवमीगचमाह- ति
अतंःपरिज्मृनागंहिदिवोवारोचनादधि । सम॑स्मिन्ृञ्जतेगिरः ॥ ९॥
अर्तः । परिऽपमन्‌ । आ गहि । दिवः ! षा । रोचनात्‌ । अधि।

सम्‌ । अस्मिन्‌ । करञ्जते । गिर॑ः ॥ ९ ॥

हेपरिष्मनपरिसोन्यापिन्‌ मरुद्रण अवोऽसमान्मरद्रणस्थानादन्वरिक्षादागहिअस्मनकमं-
णपागच्छ दिवोवाययुरोकाद्रा समागच्छ रोचनाद्धिदीप्यमानादादित्यमण्डलाद्रासमागच्छ अ
स्मदीपकमेकाठेयत्यप्रति्ठसि पवःवैस्मादागच्छेत्यथः किमथंमागमनमितितदुच्यते असि
न्करमणिवदंमानकरविमिरःुवीः सण्तेसम्यकयत्ताभति कञ्जनिः प्रसाथनकतियासैः।
एताः स्ृतीःपरोतुमागच्छेतयः प्यषिजामतस्यययुज्यमानलावकञ्पिथातोरतमपुरपेणभ-
वित्ग्‌ तथापिपरोरुवतेननिरदेशायथमुहपमयोगः परोक्षर्तरक्षणंचयासकभह-नासि-
विधावमपोसरुवापयकषरुाओाघ्यालिक्यश्च तवपरोकषरवाःसवाभिनौमविभक्तिभि-
ज्यनेमथमपुपशवाख्यातस्येति* ॥ अतः पथम्यास्वसिद्‌ एतदोऽश्‌ गिचात्सवंदिशः ६ि-
पीपिपत्पासू्वस्पोदाचचम्‌ । परिज्मन. अमगक्ेपणयोः अन्येश्योऽपिदृश्यन्ेदतिमनिन,
भकारदोषन्छानदसः आयभ्ितनिघातः । गहि गमे्ंहुटेखन्दसीपिशपोरक टुक्‌ हे्ित्वादनुद-
नोप्दगेत्पादिनामरोपः अतोदशिीहिखोषोनभयति तस्ममक्य अस्दधवदुवाभादिषिमटो-
पस्माशिद्लेनमनकारान्वताव्‌। दिवः पस मदिन्तम वा दयधदव वा चादयोऽनुदावा-
१ नि० ६.२१. रत्न ५,१. ३ वृर्यभिमायेणायमाटः

मं०१अ०२ सू०६] - भयमोकंः <७

श्यनुदाचः। रोचना रुचदत अनुदातेतश्रहदिरितियुच्‌ युवोरनाकावित्यनदिशः चिदित्य-
नोदात्तः} भधि अधिप्रीअनर्थकावितिकरमृमवचनीयतेनसनिपातसंत्ायाःसमविशानिपा-
ताआादुदा्ताइयायुदा्तः । अस्मिन्‌ परिमनित्यादिषटस्येवानवदेशादिदमोचदिशेशनुदाचस्त्‌-
तीयादावित्यगूजनुदा्तः शिचात्तवदेशः ब्िभक्रिः जनुदात्तोभिवावित्यनुदाततेतिसरवमु-
दात्तवम्‌ । ऋञ्जते -ऊनिशजीवर्जने - समिल्युपसगयोगातसताधनेवतति निषातः । गिरः
पातिपिकिस्वरः ॥ ९ ॥ |

दशमीषटवमाह-
इतोबांसातिमीमंहेदिवोवापाधिवादधि । इन्द्॑भदोवारजंसः ॥ १ ०।१२॥

इतः । वा । सातिम्‌ । ईम॑हे । दिविः। वा । पार्थिवात्‌ । अधिं ।
दनद ृहः। बा 1 रजसः ॥ १० ॥ १२॥

इन्रदेवभति सातिधनदानं अधीमहे आधिक्येनयाामहे कस्माोकादितिवदच्यवे इतोऽ~
स्यादृभिदपमानातारधिवालथिवीटोकाद्रादिवोवादुटोकादरा महोमहतःपोडादरनसोवापक्यादी-
नीरकादन्तरिक्षटोकाद्वायमिन्रोयतःकुतिदानीयास्मभ्यधनंभयच्छवित्यर्थः सपदशदया-
व्वाकर्मखीमहेयामीरिपठितम इवः दमशब्दास्यम्यासतपनिद्‌ इदमइशिवीर्‌ शित्वात्तवदेशः
अत्रङदिदमित्यस्यावकायाः आत्पांएभिःटिवौत्यस्यावकाशः पचनंपाचकंः उभावपिनित्यो तत्र-
प्रलाद्विपिपेयेपरंका्यमितिदितीतिदकारस्योदाचतवम प्वात्ततेःप्ाग्दिशोविभकरिरितिविभक्ति-
भरकलादूडिद्मित्यादिना असर्वनामस्थानविक्तरुच्पमानमुरातभवृषि सठदरीनिमपिपेय-
यद्वापिततदवाधिकेवत्यूहिदमित्यस्यपुनरपमडृततिरेवेतिचेद्‌ न रक््यातुरोपेनपुनसंगव्नंेतरि
सतीकाराद मनेवंयतस्ततदत्ादादपिपरेणवाधितपपिसापेकायइतितिउदाचलंस्यािपियेव्‌
न यनच्छन्दयोः सावयणान्तेन नोश्वन्साववर्णेपिनिपेधाद नचपुनःमंगविकषानचेेतसा-
त्रिकं खहयानुरोधेनकषिदेवतदाम्रयणादिति । सारि पणुराने धालादेपःसः भ्रिन्‌ ननल्-
नरनापनरोरिपिनकारस्पाल्ं पितुरथतिुसरकतेपुनेषिन्पियादिण्नभवविं पित्ते
उदासरयनत्तौ ऊतियूतिनतिसापिदेतिकीतैयभरेठििपादनादन्वोदाचलम्‌ । ई तौ .
{नोऽग्िहुटंडनसीतिव्‌ः मस्यपातोल्ाचास्यनुदाचेडदपै दिवि पुकल्या `
गदा धादु्वरपवभिष्यते नचविङकविडदविनिपातः चवापागपथमेविनिपषाडूचराक्ययो-
रीदिभागन्दयोगादन्पथावास्यापरिस्वदपिभवेसस्यमम्याहारातदिषमपमातिदूषि-

८८ ऋक्संहिताभाष्ये . [ अ०१ ०१३१

भक्तिरिति। दिवः उदिद्मित्यादिनाविभक्तस्दालम्‌। पाथिवाद्‌ मथपस्यनि पयेतेतिषिवी

परथेःपिवन्स॑पतारणंेतिपिवन्यत्ययः पि्रीरदिश्यभरेततिडीष्‌ पत्ययस्वरेणोदा्ः रेप्निषति-

नानुदाचादिःपूथिवीशबदः पृथिव्याविकारङयथै ओरमु््यनुदृ्ावनुदातादेभेतयम्‌ यस्येति

चेतीकारणोपः तचितेप्वचामादरियादिददीरपरवम्‌ जितयादि्नि्मितयाधुदा्तः । अपि

निपातत्वादायुदात्तः । इनदरं सपरत्पयान्तआचुदाचतः । महः महतदत्यस्यभकारतकारयोरछप-

छान्दसः सावेकाचइिविक्तेर्दारतम्‌।रजसः नविपयस्यानिसन्तस्येत्याचुदा्तवम ॥१ ०॥
1 इतिमथमस्यमथमेदाद्शोवर्मः ॥ १२ ॥

स्वमितयािरकदर्षयल्तंतसुरूपरतुभित्यादिपचतुथम ऋपिच्छन्ददेवताबिगियोयश्
पूर्वत्‌ विभोपविनियोगस्तच्य

-महावेनिप्केवल्यशसेदन््मिद्राथिनदतिसूकतम्‌ तथाच्च
मारण्यकेसुतरितम्‌ -गिरोगायतमिन्द्रमिदराथिनइति । तथाचुरिशेहनिनालणाच्छंपिनःश"
से इ्मिद्रधिनइगिपरहसतोत्रियस्टृचः उतुवशेदोताजनितयुपकम्यायाहिसपुमाहितदव-
-िद्रािनोवृहदितिसूतितताव्‌ अिराेमथमेपायेऽच्छावाकशलेऽयमेवदचोऽुरूपः चत्र ।
तच दृन्ायमदरनसमि्िदरायिनोृहदिति।
। तवपरथमाष्टचमाह-
इन्टमिदरायिनोददिन्दर॑मकैभिरकिणः । इन्दरंवाणींरनृपत ॥ 9 ॥

न्द्र । दत्‌ । गायिनं। हत्‌ । इनम्‌ । अकैभिः । अक्तिणः।
इन्द्रम्‌ । वाणीः । अनूषत ॥ १ ॥

गाधिनः गौयमानसामयकतद्ाारः इदूभिव्‌ इमेव वृहव तवामिचिहवामे क्य
िरसनेन्ह्नामकेनसाश्नाभनूपवसुतवनतः अर्किणः अर्चनहेतुमवरोपेताहोतारः अरकिर्िः
ऋमूमधः इनद्रमेवानूपतसतुतवन्तः पेलवयिामधव्वादयसतेवाणीयौमिर्नूलपाभिरिम मभिर्यनूरूपाभिरिन्धम-
नृप र्यनत्पमनपरमास्कनोकग-भर्कोमयोणवतियदुेनर्ीि श्टोकङ््यादिपृस
पप्वाृत्ुवाद्ममदुवारीयाणीतिपरतम्‌ ॥ गाधिनः उपिकृपिगारविभ्यस्यनितिगायतेस्थ-
मप्रत्यः निच्वादूयुदासः गायाएवांसन्तीविगायिनः वीद्ष्युशेतीनिः पत्ययस्वरेणदका-
रगदानः स्र सतिगिटः 1 वृह महा दप दतोपकवषनस्यरुपाु्गितिरुक्‌ धरपद्हमहनग-
प्छद्वथेतयन्तोदानीनिपानिवः । अर्फेभिः नेएभिति

पिः जपा जन्येिरिकोमयाः अर्पूनायां भच्॑नेपभिरियकामयाः पृतिस-
1 प्रर त ५.०.२०. र्नन्मय

५ नि° ५.४,।

मे०१अभ०्रसू०७] प्रथमोषकः ८९

ज्ायांवभायेणेतिः चजोःुपिण्ण्यतोरिपिकुचं परत्ययस्वेणान्तोदात्तः वदर्छन्दसीतिभिस-
दसदशोनापति।कपसुदिताधनभूतामत्राएपान्वीतयफिणः। वाणीः ृषादीनपित्यायुदातः
दी्ाजतिवेतिपवसव्दीषनिपेषस्य वा्दसतीतिविकलिपततवाीर्ववम्‌ ठतीयारथपयमा ।
अूष॒त णुस्ुतौ णोनदतिनतं डि व्यत्ययेनाद्मनेपरं श्षस्यदादेशः सिदददभावः उकार
स्यदीतंछान्दसं धातोः कृटादिलातिचोडिन्त्ेनयुणाशावः। 9 ॥

१ द्वितीयाष्वमादह-
इनद्द्दर्योःसचासम्मिःलऽमाव॑चोयुजाः । इन्दो वच्ीहिरण्ययः।॥२॥

इन्द्रः । इत्‌ 1 हर्योः । सचां । सम्‌ऽभिश्लः । आ । वचः६युजां ।
इन्द्रः । वन्नी । हिरण्ययः ॥ २॥

इन्ददव्डनदरष्वहर्योः ` हरिनामकयोरश्वयोः सचासहयुगपत्‌ आतत॑मिश्छः सर्वतः स~
म्यकूमिभ्रयिता कीदशयोैरयौः वचोयुजाइन्दस्यवचनमत्रेणरयेयुज्यमानयोःसगिक्षिवयोरि-
त्वधः अयमिन्रोवजीवजमुक्तः हिरण्ययः हिरण्मयः स्ांभरणभूषितङतयथः ॥ हर्योः हरतद-
व्री शृ. नित््ादायुरा्ः । सवासदेतुकतम्‌ । मिभणंमिभः पिप्रयेर्षन्‌ तम्यक्मिभरोय-
स्पापोपिभः ठलंछान्दसम्‌ सम्कूमिशभयितेतप्थः षहुबीहीपुैपदपरुतिस्वरतम्‌ । वचसा
स्पेतेदतिवचोयुनैौ तयोःपषठद्विवचनस्यसगांसटुगित्याकारदेशः युजुशब्दोधातुस्वरेणान्तो-
दात्तः छृटुत्तरपदपरुतिस्वरेणसरए्वरिष्यते । वज्री वजमस्यासि अतईनिठमौ प्रत्ययस्वरः 1
हिरण्ययः ऋत्यवास््यवास्वमाध्वीहिरण्ययानिच्छन्दसीति हिरण्यमयरब्दस्यमकारछोपोनि-
पत्यते भकारः प्रत्ययस्वरेणोदानः पर्वेणानुदततिनसरैकादेशउदाततेनोदा्दयुदाचः ॥ २ ॥
४ ठतीयाष्टचमाह-
इन्द्ोदीर्पायचल्मुजसू्ैरोहपदिषि । विगोभिरदिभेरयत्‌ ॥ २॥
इन्द्रः । दीधय 1 चक्षसे । आ । र्यम्‌ । रोहय॒व्‌ । दिवि । वि! -
गोर्भिः 1 अर्दविम्‌ । एरय 1 २॥
अपदद्रोदी्ायमोगयनिस्वरायरक्षसेदशंनाय्रिषिधुरेकेष्यमारोहयर्‌ ५

सुरेणजगदियदापादितैवमस्तनिवारणेनमाणिनाषिचर्थ भादितयदटेकिस्यापिवानः
१२

९० ` ऋक्संहिताभाष्ये [अ०१ ब०१४

त्यथः सचस्योगोभिःसवकीयरसिभिरिपवतममुसंसर्वनगदैरयव व
रितवान्‌.प्रकाशितवानित्य्थः अथवा इरएवगोभिवरिगित्तभरकर्रयविरेण-
रेरितवान्‌ पथदशरख्यकिपुरभ्मिनामसुचेदः किरणाः गावङूतिपटितिम्‌ ५
नामभिः तिपत ॥ दीय परातिपरिकसतरणानोदानः। यहे वक्षः सवत 1
सनित्यषन्‌ बहुटगरहणाद्‌ स्पामदेशाभावः निचादादयुदाचः ¦ सर्य उवतिमेरतीिदः
प़ेरणे धातवदिपःसः रागस्यस्यत्यादिनाक्यपमत्ययः तस्यश्डागमशवनिपातयते क्यः
किलाुगाभरवः पितदतुरातलं पाृ्वरवधिष्य रोहयद्‌ यना पड
स्मास्योगेषी्डरावोगिवात् । दिषि ऊडिद्मित्यादिनागरिमकेरुदाच्तलम्‌ । अद्रिं अ
दिगादिभूशभिश्यःकरिमितिकिन्यत्ययः

; भदृत्तिशवस्टृणादरिकमवेतयदरिः नि्वादाुदा्-
त्म्‌। दरयद रगत ण्यन्ताहड्‌ निषातः 1३॥

चतु्थीश्चमाह-
दन्दरवाजेपुनोवसृहसंभधनेषुच । उग्रडग्रार्भिस्ति्भिः ॥ ९ ॥
दनं । जेषु । नुः। अव्‌ । सहरख्॑ऽभधनेवु । च॒ । उग्रः । उया
भिः। ऊतिशभनः॥४॥ प
ददने उः शदुभिरपभृषयसं उमागिरमप््याभिलिभिरसदविपयरक्ािवीनपषु
देपुनोऽस्मानवरस्न तथा सहृसपधनेपुच सहस्तल्याकगजाश्वादिटाभयुकेपुमहायुेणि
रक्षावाजेषु छतीनिाधनतम्‌।नसमफारसवोलयगेदमरबानमादिषिमिभ-
बोनभरवति अव्यपरे इतिनिपेधाद्‌ । अव॒ अवर्षे तिङकपिड्दूतिनिघातः यद्यपि
धनेपुचयितयध्याहतो करियाम पदपमयमायाूममाणायासयेतकियायाथवायेिमयमति ग.
पातनिपेधःापः वथापिवेषित्यवरचकारस्वटुषवाचादिरो

त दपत्वाचचादिोपेविभापितिनिपेषस्यविकलित-

लाद्जनिषातःमवते। सट्लयदकदमादीनवितिम्योदातः । सह्खपथोपुवाजेषु बहु्ी"

दूपमरतिस्वरलम्‌ । उमः उपस्मवामे पस्यगः केन्‌, व्पययनानीदातः। ॐ
तिभिः ऊवियूतीतयादिनाकिनुदा् :॥४॥

दन पम॑दाभनदन्मवामदे। यृज॑डतरपुवचिणंम्‌॥ ५।.१३२॥
दन्द । वयम्‌ । मृाऽने। दन्द । अ । हवामहे । युजम्‌ ।
डतरेषु । वुभ्िण॑म्‌ । ५॥ ५ ३॥

म॑०१अ०२ सु०७] - प्रथमोषकः ९१

वयमनुषटातारः मृहाधनेभभूतधननिमि्मिनं हदामहे आहूयामः अरगोभरभके . सव
लेरिथनेनिमि्तभूतेसनिड्हवामहे कीट्मिवं युज॑सहकारिणं समाहितेवा व्रतेषशतुषुष
नटाभविरोधिषुपापिषु तभिवारणाय वनिणं दजोपेतम्‌ महाधनशब्दोयद्यिसंयामनामसुप-
ठतिः तथापिं महाधनवचममनसय्ामदतिवहवीहिवेततयन्तोदात्ततासिदयनात्रवदरहीतम ॥
महाधने महव्ववद्नेचेतितमासस्येत्यनतोदाचः। अर्भे अर्िगभ्यां१न्‌ नित्वादादयुदात्तः । हवा-
मे हेलूस्वधोयाशब्देव निलातक्मेषिप्रायेआत्मनेषदं खटःस्थानेमहिद्‌ पितिभतमनेपदानामि-
पिदिरेलम्‌ कर्तरिशप्‌ हतंपतारणमितयनुगरतोवदुरन्दततीतिमसारणम. वकारस्यउकारः
परपुवेतवं गुणावोदेपौ अतोदीर्पोयनीपिदीर्ेलम्‌ विङतिडतिनिधातः । युजं युजसमाधा-
पित्यस्यक्रिप्‌ युनेरसमासेदपिनुमून रवति सहियुभेरिपिनिरदेशादिकाररहितस्यनवतिअनि-
त्यमागमशासनमितिवायुजिरयोगेइत्यस्यापिनुमल वतिं । वृतु वृतुव्तने भरतिकूरतयावरन्े-
'इतिवृ्ाणिशवुकुटानि स्फापित्ीत्यादिनारकूपत्ययः क्ित््वाटूणाभावः प्रययस्वरः ।
वृजिणं अतदइनिठनावितीनिः भरत्ययस्वरः ॥ ५ ॥ ,

इतिपथमस्यपरथमेचयोदशोवर्गः ॥ १३॥
इगिदराथिनइतिसृकतषष्ठीएचमाह-

सनोंटपन्नमुचरंसत्रादावननपांखधि । अस्मभ्यमपरतिष्छुतः ॥ ६ ॥

सः। नुः ठषन्‌ 1 अमुम्‌ ! चरुम्‌ । स्राऽदावन्‌ । अप॑ । टधि।
अस्मभ्यम्‌ । अर्भतिःस्कुतः॥ ६॥ `

हेसं्रादावन्‌. अस्मदभीष्टनांसर्वेपांफठानांसिपदानः अनोीद्यादिनिपस्यर्थं हेदृषन
वृषटिपदेन्द नोऽस्मदर्थं अवेदट्यमानंचरुमेघमपादरधिउत्रारय तयैवास्मभ्यमस्मदर्थअपरतिष्तुत
प्रतिशब्द्रहितः यद्यदुस्माभियीच्यतेततरसरवैतनेपिप्रतिश्द॑नोचारयति अवोऽस्द्विपयेकदा-
पिरेष्पपरीर्सटितः एतदेवाभिेत्ययास्कभाह-अभपमिपकुतोपरि्ठपोमरितत्दितेवेति. ॥
फृषन.भामवितनिषानः। भु पातिपरिकस्वरेणानतोदाचः। चरुं चरवीविचरः शृष्टशौवृचरित-
स्तिनिधनिमिमस्निश्यररितयुमत्ययः पत्ययस्वरेणान्तोदाचः । सबादावन्‌ स॒त्रार्दःपहार्थे
अभभिमवफटनातंकटसहददातीतितनादावा जतोमनिनक्निवतिपरत्रिनिप्‌ भमत्रित-
स्वरेमायुदा्त्म्‌ पारादितवाननियावः । अप॒ निपातस्यचेतिदीर्ः निपातयत

१ नि०६.१६.।

स. ऋक्संहिताभाप्ये ` [अ०9.व०१४

थि वरभूषरणे'लोदःनिप स्यते पिचेतिहिः स्वादिभ्यः तत्यषहुटंठन्दसीपिषुङ्‌ शूशणु-
{रदष्यशछन्दसोतिहेधरदेशः तस्यञिच्ातू्वस्युणाभावः निघातः । भसमश्यं अस-
च्छब्दाद्यसोष्यमितिश्यमदेशुः शेपेखोप्िदकारठोप; यहुवयनेजञल्येदिततवनभवति भ
रतेपनदरतावषिभिरमिवस्पेतयुकम्‌ परातिप्दरकस्वरेणसत्यकारदात्तः श्यसोश्यमिति
प्यमदिशपेेपलोपइविमपयनरोपस्यदृशब्दस्यटोपः तदाउदात्तनिदत्िस्वरेण - भष्यमदः

। अमितः केनमिद्मतिशब्दितः कद््दे निविकमणिकमतयय्‌

तैभाकममोगः : सुपामदेराङूतिगणवाव्सतम्‌ नमूतमापे

अन्यमपूवेषदपरुतिसरम्‌॥ ६ ॥

सपमीष्टवमाह- ।
तजेतजयउररस्तोमान्दस्यवनिणः। नविन्धेस्यसुषटुतिम्‌॥७॥

तुज्ज ) ये । उत्ऽरे ¦ स्तोमाः । इन्द्रस्य । वन्निण॑ः । न।
विन्धे । अस्य । सुसतुतिम्‌॥ ७॥

एञवजतसिन्समनरदातिदान्तरेयेसोाःलोनविोाः उततेरत्छशःसन्वकैो-
भः सरविगोपनयुक्यतयसददवयोयपोभनतुिन दनि दाय

णवादतयनवानरूतमतेनम सिदान्यपिल्लो्ाणिनपरयाहानी्थः एताखव॑यारकपया-
च-यैसनकमं ञे 1 व नदनगतोगानस्यवमिोनसववदमितास
1 १ दक्तम ततःकर्तसिचायय्‌ वितदन्तोदानलम्‌ नित्यवीणायो-
सरथः नरकतदिद यस्यतं अनुदाषेतयनुदाततलं दावरिदावयी-
कृषवनः वमानम्‌ 1उ वष्ठनतरणयोः भविनदोर्‌ उचछन्दड-

॥ उच्छब्दोनिपाताआयुदाचाहत्या ता ते ॥ बहूनीह प्व
पदमरुपिसवरलम्‌ । स्तोमाः मसू यजाता बहुन्र।ह

स्वि्वरालनेष ्दोमनन्तोनिचवादायुदात्ः। वनय विः
2 श सतमवनगदाि्भः शेमूषादीनामितिनुम्‌ द्काएय

रि ्मठतसयनदस्परागादनि इरमोऽश्‌ रिच्वात्तवदेशोऽनुदानः। सः
न प्िािनितिभवेकिन, यहसुदातेनोपसगेणमािसमा
४ {१रनापः भबाश्ययमूषपदपटति्वरतेनसेो

` उक्र कन धरवेनसोापदा्तवंगापिला ग: -- ˆ ^ -पर्पवस्वरत्ेनसोःपापमुदातततव॑वापित्वा गः
१ नि ६.१८ न ¢

म॑०१-अ०२ सू०७] भ्रथमोटकः ९३

पिकारोपपवाछपिलुत्तसदपरुविसरतेनधतोस्दा्तेपोतदरैररनितियत-
वित्यनन्तरस्यगतिसंरकस्यसेरेवोदात्तवेनभवितस्यम्‌ ततुमयकिनत्याघ्यानशयनासनस्थान-
याजकादकरीवादतयुरपदान्तोद्ततेनबाध्यते तथाच॒ह्षाषतीहवे दृष्णेषीदस्वसुष्टतं यासि- `
रकेषुमपयदत्यादाषन्नोदात्त्वमित्याहुः यथातुमनक्तिनित्याै तावुकतंतथेकतनपर्तहिट-
यते त्रहिकारकादश्रुतयेरेवाशिषीत्यतः कारकादित्युवृततेपाणिनिरुतिरित्याद्विवमनि-
नित्यादिस्मितयक्तम्‌ कारकादित्येवपररुतिःपहतिरितिचपःयुदाहतम. स्यदेव्‌ स्तूयतेभ-
नयेपिस्तुतिरितिक्तिनाकरणभूवाकगपिधीयते सशब्देनचकरणमेवपिगेष्यतेनपालर्थः तथाच-
स॒ष्ुतिरितयत्रसुशब्दः कारकपरप्वभ्रयिष्यति प्ररुतिशदतिसि्यादौतुपशब्दोधाव्थविरेषण-
मेवेतित्मतमुदाहरणोपपत्तिरिति न एव॑स्तिदुशब्दस्यक्रियायोगाभावाद उपसर्गीःक्रियायो-
गेहृयुक्ताउपसरगसतनानस्याठ्‌. तथाचउपपरगा्सुनोपिठवतीत्यादिनाप्ंनस्याद्‌. ननुक्तिनाकर-
णमगिधीयते .क्रियात्तायनंचकरणं तथाचकरणपिोपणस्यापिसु्दस्यकरणान्तर्गतक्रिया--
योमुदपसरगताभविष्यतीति न तथात्तति यक्रियायुकतास्तमत्ुपतगेसज्तकाईतिकरोत्पथमेव .
भ्रतितोरपसगेता नतुस्तुधावर्थमतीत्यस्यपतवनस्पदेव ननुस्तुधालर्थद्रवत्करणस्यसुश-
वदोविरोपणंभविष्यति याहिशोभनारुतिस्तत्करणमपिथोपनमेवेति प्रंदस्तुषाच्ंबन्धा-
चमतयपसगंवेनपलमपिभविप्यति तदवाराकरणविशेपणलात्तारकवघनोऽपिसशब्दोभविष्य-
तीतिद्त्यविरोधेनेवमनकरिनादिस्स्यसुषटुतिरब्दोरिपयोभनिप्यति प्ररुतिशदतिरितयनेभा-
वेकति्पतपुदाहतेतिनतनेपशब्दस्यकरणप्रवम्‌ करणेरिन्उदृाहरणेऽप्रिषातथमावविरोपणते-
वषिवक्षिताननरदयराप्रत्यार्थविशपणवापीतितसल्युराहरणतोपपचिरिति उषटतिरित्यवपुनः.
किनक्षिथेयकरणरयेनवंटश्व्यस्यव्याएदतयदाहरणेेवनपत्युदाहरणरेदि न॒किमरषटशब्दः,
शूेदपररुतिमत्पयारथोयविशेपणपरः उत्ुवकंदिशिनषटि अर्थादितरदिति यदाप्युभय- ,
प्रत॑तदारिकियोगपद्येनउतक्रमेणेति आये मतिविशेष्यं्िरोपणपदावृत्तिरितिमसंगः दितीये.
विरम्यन्पापारापातः मचशब्दपुदिकर्मेणांपिरम्यव्यापारःकथंदिद्द्टोवा भवोनशुत्योभय- .
परल, अथेकवश्रुतयातासर्यम. अपस्रलर्थादिति वतरधावर्तंदनयस्यार्थिकलेयलासिदिः
प्रत्ययाथसवन्धस्याधकवेमनकरिनित्यादिस्वरसिदधिः आर्धिकेनापिकारकसंबन्धेनोदाहरण-
त्वाभिषनेमरुतिःपदपतिसियादिपरतयुदाहरणंनस्याद शरु्वाधात्वथमाकरसंवन्यस्यापिशब्दस्या-
थौचत्करणसंवन्धकेनवारपितुंशक्यतइत्येपारिक्‌ अतदहपत्ययार्थमानसंवन्धपरतवागीकारे-
णस्वरःतिच्यत्‌ पत्वैतृान्दसयस्तु॒॒ शोभनास्तुविर्यस्यामिपिरिहुमीहिवाभितु ` श्वनयूषु-
$ ० सं० २,७, १५. २ ० संर ६. ५. २५. ३.ऋऽ सं २ ४, १५.

९ ऋक्सेरिवाभाष्ये [अ०१ व०१९

प्यामितयन्तोदा्तलविप्यति अथवाशुतुयनीतिसुटतयहतिकरणशताकरवः सुतिशये-
नोच्यन्ते क्िचूकतोचसंज्ञायामितिकिचपतययेसमिविचवादन्तोदानवा भविप्यति नचकरणीधू-
तानाचाकवैमत्ययेनक्तिचाकथमभिधानमिपिवाच्यम्‌, क्ष्टानिपचन्तीतिवत्तात्तामपिसन्य-
पोरमाधान्यविवक्षयाकरणत्वोपपततेरिति ॥ ७ ॥

अषटमीष्टवमाह-
टपपायूयेववंस॑गःरुीरियर्त्वोज॑सा । ईैशौनोअ॑तिष्कुतः॥ < ॥

वृषा । यूथादव । वंस॑गः। कृटीः। इयर्ति । ओज॑सा ।
ईशानः । अभिशस्तः ॥ ८ ॥

दपाकामानांबिेदभोजसासकीययेनाुमीतुरुीनष्यानियतियाोति कीदश-
हदः ईशानः समर्थः अपरतिः पविशब्दरहितः याच्यमानंनप्रिहरतीत्यर्थः इन्रस्य
न्तः सगोवननीयगदपभो पथेव गोयूथानियथापामोितद्द्‌ ॥ बृप कनिुदभि-
कषिधनिराजियुमतिद्िइतिवर्तेःकनिनत्ययः किचादृणापरावः निच्वादादुदासः । युथा
युवन्िमिभ्रीभवन्तीपियृथानि युमिभरणामिशभरणयोः तिथश्छगूथयूथमोथाहतिथक्त्ययानो-
निपातितः निपातनादीयैतव भत्यसवरेण अकार्उदात्तः शेश्न्दसिबहुरमितिडुक्‌ वेनति"
मास्नोविभक्योपः पृ॑पमहृतस्वरतंचवकतव्यमिपिसमासेपिसएवसवरः वंसगः प्ोदरा-
दिताद्मि :कप॑न्ीतिरटयः किचूकोचसंतायामितिकरचू विच्वाद्नोदातः।
पति कए्गतो पिष्‌ शपः्ुः भ्यमितिदिभौवः अश्यासस्यउरदलहटादिगोपो भा्िषिपर्-
भेत्यकारस्यश्कारः अभ्यासस्यासवर्णेडतीयडदिशः अङ्गस्यगुणोरपरलम्‌ । भनसा उने-
वढेयोपभे्ुन तत्सनियोगेनवकारखोष : छष्ुपगुणः निच्वदायुदात्तः । ईशानः कषद
श्यं लटःगानच्‌ भदिपभतिभ्यःशापइविगपोहुक्‌ सितङत्यन्वदाेवायित्वा अनुदातेच्ातता-
वैधातुफानुदाचतेनधातुसवर्वरिष्येे। अमतिषकुतः अपरतिशब्दितःकुशा्दकर्मणिक्तपारस्क-
रदैरर्िगणवातछागमः युपामादिवासलम नचूसमासः अव्ययपूर्वपदुपरनिस्वरवम ॥८॥
यएकं्चपणीनांवसूनामिरज्यवि ॥ ईन्टपञ्॑क्षितीनाम्‌ ॥ ९॥

व । एक । चपणीनाम्‌। वताम्‌ दचयाति वन््र। प।
सतीनाम्‌ ९॥

भे०१अ०२ सू०७] प्रथमोषटकः ९५
यदन्दः स्वयमेकएव चैणीनामनुष्याणाइरज्यपि ईट तथावसूनां घनानां इरज्यति सद-
दुः पच निषादपमानंक्षितीनानिवासाहाावर्णानां अनुगरहिविरेषःाएकः दईणुगतौ इण्‌
भीकेपाशत्यतिमर्बिर्यःकनितिकर बाहुटकात्तटोपाभावः निचादाचुदोलवम्‌ । वर्यणीनां
परतिप्दिकस्वरेणान्तोदात्ः अन्तोदानादिव्यनुशसौनापन्यतरस्यापिपिविषकरुदा्तवम्‌ । व~
सूनामनिदित्यनुगौ शृखृलिदित्प्यसिवसिहनिष्धिदिवन्धिमनिभ्यभेतुप्पत्ययः निचवादाबु-
दातः | इरज्यति कण्डादिषु ई्रजरष्यायां अकरन्वयार्थः कण्डादि्योयक्‌ परत्ययस्वरेणानो-
दनः । पच प्रचिव्यक्तीकरणे प्चेशेतिकनिन नि्तादाययुदाचः। क्षितीनाम्‌ प्ातिप्दिकस्वेरेणा-
नतोद भामुनयतरस्यामितिविभकतेर्दाचवम॥ ९ ॥
आस्िनंशतनिष्यनिनदरवोषि्वतस्रीविजुुयाद्‌ संस्थितेष्वाग्विनायसतुवतदतिष्डे-
बण्महां असीतिद्वा्यामिन््ैवोवि्वतस्परीरिसतितम्‌ चतुिशेहनिमातःसवनेनासणच्छंमि-
नहृैवोविश्वतस्परीत्यारंभणीया चतुिशद्तयपक्रम्य कऋनुनीतीनोवरुणदन्दरवोविश्वतस-
रीतितुग्रिवम 1
तामितोदशमीश्चमाह-
इन्दरैवोविश्वतस्परिहवामहेजनेभ्य।अस्माकंमस्तुकेवंङः १ ०।१९॥
द्रम्‌ । वुः 1 विश्वत । परि । हवामहे । जनेभ्यः। अस्माकम्‌ 1
अस्तु । केः ॥ १० ॥ १४॥
हैकलिग्यजमानाः विश्वतः सर्यम्योजनेत्यः परिरपर्यवस्थितमिन्द्ं वोयु्पदर्थहवाम-
हेभाहू्यामः अतःसदन्दोस्माकंकेवोत्तधारणोततु इदरभ्योप्यधिकमनुग्रह्मस्माघकरे-
वित्यर्थः ॥ इन्र र्मत्ययान्तोनित्वादादयुदा्तः।वः भनुदात्त॑सर्मित्यनुदरौबहुवचनस्यवसा-
विविवस्‌ । विश्वतः लितीतिमत्ययातूवुदात्तम । परि निपातत्वादायुदात्तः ंहिताापथन्या
परावध्यरथेदविविसर्जनीयस्यस्लप््‌ । इवामहे हेजःशपि बहुरंढन्दसीतिरसपसारणपरप्‌-
षवे गुणावादेशौ 1 जनेभ्यः जन्यनेदतिजनाःजनयतेः कर्मणिवन्‌ जनिवद्योधेतुपरधायात्रय-
भव; जि्वादायुदततम्‌ 1 अस्माकं असच्छब्दोनतोदाच्तः गेपेदेपद्यन्दोपपकषेसाम-
भकमित्पाकारेणपकदेशउदाचः टिदोपपक्ेउदा्तनिदतिस्वरेणभाकारउदराचः । केवर
ददेररूविग्रमलादाचुदाच्तः ॥ १०॥
इतिपरथमस्यपरथमेचुरदगोवर्गः ॥ ३४॥
इतिपयमेमण्डेद्विवीयोनुबाकः ॥ २॥

९६. ऋक्संहिताभाष्ये = [-अ०१ १०१५

~ अथसक्तचतुषटयासकेद्वीयानुवाके एन््रसानिमित्यादिकंदशर्यसक्तम्‌ शरूपरुहुमि-
त्यादिपप्ुप्चमम्‌ अम्यादयसुषयवव्‌ विरोपविनियोगस्तुमहावेनिष्केवत्ये भैग्णिहद-
चाशीतविनदसानसिरयिमित्यादिकेदेसकते प््मारण्यके ओष्णिहीद्चाशीतिरितिसष्डेशौग-
केनसूतिम्‌-सल्परुतुमूतयदतिवीण्ेनदसानापिरयिििदेहति । अतिररेमथमपयपि-
य्छाव्काशसेएन्द्रसानसिमितिसुक्तम. सितंच-इन्मिद्राथिनोयृहदेनसानप्तिमिवि दरै-
यागदनद्रयानिनःसानाम्यस्यानुवाक्याएनद्रसानसिमिति उक्तादिववाङयसिन्सण्देएदसान-
तिम्साहिपिपुरुहूवशवूनितिसुत्रि ॥
तसिमन्सकतेतामेतांमथमाश्चमाह्‌-

एन्सानुिरिंूजितवनंसदासदम्‌ वर्िष्ठमूरयैभर ॥ १ ॥

आ इन्र । सानसिम्‌ रयिम्‌ । स॒ऽजितानम्‌ । सदाऽसर्ह्‌ ।
वरपिठम्‌ । ऊतये । शर्‌ ॥ १॥

देद्

सतमजसपा्रविनमाभर आहर कौटशंरयि सानिनी"
निलानं स्मानशहुगयरीलं धनेनिन्यानतपायधववोनीयने सदासहं सरवदाशमू-
णामजिभवहेतुम. यर्पिषटमतिययेनवृदधपधूतमितयथ

पयनटृर्वमभूतमित्यथेः।। सान्ति वनपणसंभक्तावित्यसमादसिप्रय
योगृदिरनोदा्तलंच सानसिषणेसीतयादिनानिपातयते । रि पराततिपदरिकस्वरेणानोधानः।
सनित्वानं समानानरीनजेुंशीटमस् अन्ये्योगदश्यन्तइतिकरनिप्‌ उपपदसमासः समान
स्यछन्दस्यमूथपभतुरपिनिसमानस्यसपावः छदुरपदपरुतिस्वरेणधातुस्वरष्व शिष्यते ।
प दृदशन्दाद्निशापनेतमगिठनाबिरिदन्‌ परिमस्थित्यादिनाद्रद्धश्दस्यवपंदिशः ए.
नोनित्वदाधुदाचलम्‌ । ऊवये उदानयतुदृावृतिमूतिचूतिसावीत्यादिनाक्तिनुदातोनिप-
निनः। भर्‌ सरहो"छनदसीनिहकारस्यभकारः तेयाम्धातोरितिधातोःपराक्मयोकन्मस्याने-
म्पपहिता्रीन्दसिव्ययहिनपयोगः ॥ १ ॥

द्वितीयाष्वमाह-
निमेनमृटिषत्पयानिट्त्ारुणपांमे दे । त्वोनांमोन्यपैना ॥ २ ॥
नि। येनं । मुष्ट्या । नि ।

र र्ना! रुणवांमहै । वाध
तातः । नि 1 अविना ॥२॥

- मं०१अ०्३ सू०्] ` परथमोषकः . ९७

येनथनेनरंपादितानांभटानांनिगृषटहुत्ययानितरामुषिमहारेणवृ्ाशवर्‌ निरुणधामदैनिर-
दान्कवाम तराहरधनमाहरत्यथः त्वोताः त्वयारक्षितावयं अर्वेताअस्मदीयेनाभ्वेननिरुणधा-
महाङ्यनुषङ्गः पदातियुदधेनाश्वयुदधेनचगशतरूनविनाशयमेत्यर्थः ॥ मृटिहत्यया हनसतचेरिसुब-
नेउपप्देक्यप्‌ वत्सनियोगेननकारस्यतकारः रुदुत्तरपदुपररुतिस्वेरेमाते परादिग्डन्दसिवड्‌-
खमितित्रहुख्यहणेनिवक्रादी नान्दस्यन्तोदा्तत्वा्रिधानादन्तोदात्ततम्‌ । नि आस्यातसंब-
द्स्यापिनिरपसरमस्यव्यवहिताधेतिव्यवहितपयोगः। दृता शेश्ठन्दसिवहुमितिगेटोपः न~
पः] स्णधामहे आटूसंयोगेनप्ाद ्रसोरछोपङ्यकारोपोनभवति पि्वदिवचाष्यातस्यातु-
दात्तवेनविकरणस्य्षमएयोदात्वंशिष्यते नतुतिङतिडड्पिनिषतिनभवितव्यम्‌ न द्ेत्रिडः
विभक्ती निब्रिडयामुषटयानिरुणधामहादृ्यतमुख्याश्रुैका अर्वतानिरुणधामहाहत्यनापिनि-
सृणधामहाङ््यनुषक्तादवितीया तयोःसमुचयार्थश्रकारेटुप्यते तेन चादिरेोपेविभपितिमथे-
यंतिदूविभक्तरमनिहन्यते यथानासनादृप्यति नान्यसपेददातीत्य्रदिसमुचयाथस्यचगाब्दस्य
छोपाचप्यतीतिपथमातिदूविभकिर्ननिहन्यते ददातीतिद्वितीयातुनिहन्यवर्व ननु वत्ेषिङ्षि-
भक्तौभूयेते इहपुनेरकेवशरुवासिवोत्तरतरानुषन्यतेनान्याश्रूयतदतिद्ितीयाभरावात्कथमियंमथमा
न अनुपृद्रलब्यद्वितीयपिक्षमपिपराथम्यमुपजीव्यनिषातनिपेषदशैनालुतेडाशंचाधिभ्रयत्या्यंच
पोक्षणौश्वासादयत्याज्यंचेत्यतरह्मधिभ्रयत्यात्ादयतोत्याछ्यातयोःथमवाक्यदरयश्ुतयोरुत्तर-
मक्यद्रयेऽनुपद्गमयवपराथम्यस्वीकारेणचवायोगेपथमेतिनिवातनिपेषोद्टईति ! वयाञता-
रक्षिवास्बोवासः परत्ययोत्तरपदयेोभ्रेतिमपरयन्तस्यतदेशेदकारलोप्श्छान्दप्तः अवोर्िष्ठापा-
मिडभाव्य स्वरत्रलिव्यविमवामुष्थायाभरेयूद एतयेषतयूटूदतिदरयभावन्छ्दसः दती-
याक्मणोपिपूपदपरुतिस्वरेणभाकारदात्तः एकादेशउदततिनोदात्दतयुदाचतः । अर्व॑ता
अर्वपिगच्छरीत्यवौ अर्वगतौ अयेत्योऽपिद्ययन्दतिवनिप्पतययः नेदृशिरुतीवीट्तिपेधः
` सेपोव्योवंरीतिवकार्दोपः अर्बणससतावनजदतिवकारः वनिपःपिादातुस्वरए्व ॥ २ ॥
चृतीयाश्वमाद-

इन्दरतोतांसृअवयेनव्यैधनाददीमदि । जयेम॒पतेयुधिसपर्थः ॥ २ ॥
इन्द्रं । तवाऽऊतासः। आ 1 व॒यम्‌। वन॑म्‌ । घना । ददीमहि।
_ जयम। सम्‌ युधि) सधः॥ २॥

१ ते° स. २५.४.। र्त सं. १,६.९.
¶३

< "" ,' ` ऋक्संहिताभाप्ये [अ०१व० ५

गे

दददतोवासस्तयापादितावयंपनानंशतुप्रणायायन्द वजमामुधमाददीमहिली"

कमः पेनचरवजेणगुधियदेसृषः सरधमानानशनृन्संनयेमसम्यक्जयेम ॥ तोतातः उकम्‌। वनं
वननभगतौ ऋमेचमर्ादिनावणनदोसत्यानतोनिपरातितः। घना 1
सीति अरंभदिवायच वि्नदनोदातः सपासट्गिपिडदिषः । ददीमहि इदाञूदाने प्रार्थ"
नायांदिद्‌ किाफर्व्दंगाभिवात्वसिनिवदयालनेदोलमपुपवहुवचनं द्वीमहिवु-
होारिाच्छपः्तुः न्वितिद्िायः षिडःसछोपोऽनन्त््येतिसछोपः आमसयोतत-

त्माकारढोपः। जयेम भिजये शपिच्नादनुदा्त्वम. तिड्रटसार्वधातुकलवराद्‌ धातुषवर

परिप्यते छदसिपरततिसमभरमयोगः। यि ुपरंमही संपदादिवाद्धयक्ष्‌ सविका-

हपिमिभ्रतर्दाचतम्‌। स््इनिसथः ससध किपूयेतिकठिप्‌ बहुटंखन्दतीषिित्य

संमतारणद्कारः भकारोपशच ॥ ३ ॥

चतुरथीष्टचमाह- ।
वमयेिससभिरिदलयंमनावयम्‌।सासयाम॑ न्युः ॥ ४ ॥
वयम्‌ । शृरैभिः । अस्तभिः । इन्द्रं । त्वया ! युजा । व॒यम्‌ ।

ससस्लाम । एतन्य॒तः ॥ ॥
वकमानुषटावारः शूरेभिःशोयुकतः अस्ट्भिरायुधानापेतुभिरःसंुजयेमहीविगेषः
हेदन्द ग्याभरत्ितावयंयुनासहायक्ेनलया्वनयतः | न्यतः सेनामिच्तः गातून्तासद्याम भ
पियनाभिभेम ॥ शिः शुत कनिनुनोपिधिमूमरनादीयंेतिकव कित
५ णाभावः निचादायुदाचतलम्‌ पहुछनदसीतयसोनिपिदधवावहुवचनेशत्यदियेलं सहयोगिदः
तीयापराद्रयमितयस्नसदतमणि 'व्याहाराचवयंसपन्येमहीतिगम्यम्‌ विनापिसहया्दनदगूने
विनिपावनादितिुक्तम्‌ । अस्वभिः शलासपक्षेपणशीदिः तद्धमंगिसतत्साधुकारिभिवा भय
पणे दनितिताच्छीत्यादिपवृन्‌ निवादाुर्ः रथादिश्यशरेतिविकत्पविधानाद्यं हवमा
पलत रथादपभरावानृनटृचीगुंसि सदारिज्यश्यनेनअनिटन्‌ । लया युष्यति्यामिरं

काण्वः युपद मपयस्वरेणभकारउदानः तीयेकवचर्रा तलमायेकवचडतिमप
्न्तस्यतलदिगुः भतेगुणेहतिपरल्पलम्‌ पकदेगद्चतनोदाचयुदानः । युजा जग्ुपुनि-

पुन्धापेतिष्िन्‌ प पवेादितिभके्दानतम्‌
थाति पम नतम्‌ । सारम पुनिम 1 सासंताम भूशंपुनःपुन्रेमहि पटमर्गे

+ ग ध स ‡ त
म०१अ०२स्‌०८] प्रथमाष्टकः- - ९९.

धालदःषःतः धातोरेकापोहव्येःक्रियास्मभिहारेयड यडोदिरेपिटुक्‌ - स्यञ्ेएिीिदि- -
भवः हटादिेपः दीरयोकितदतिदीरवः परार्थनायांणि चर्करीतपरतेपदमदादिवचदृटव्यमि-
पिपरस्मेपदो्मपुरुपवहुवचनमस्‌ क्॑रिश्‌ अदादिवद्रावाहुक्‌ नित्यंडितङत्यन्यसकारटोषः -
याुदपरसमषदेपुदासोडिेषियाछर ट्िडःसटोपोऽनन्त्यस्येतिसकारटोपः सतिगिष्टवाचा- .
सुरपएवोदात्लविष्यते पादादिवामनिषातः । परतन्यवः योदुंवनागामनश्च्छतः रषभास
. मृधक्यद्‌ इतिक्यच्‌ समायन्ताधातवदतिषातुसंज्ञायां खपोधातुपातिपदिकयोरिविदगडुक्‌ स्य- .
रिरेतयनुवृततौ कव्यध्वरपृषनस्य्िठोपङ्त्ाकारोपः पृतन्यधातुश्रित्वादन्तोदाचः उपरिर-
रःशवदेशः ` कर्तैरिशर पिच्वादनृदा्तवम्‌ शतुश्वतसार्वधातुकस्परेणउदात्ेनसरैकादेशदा-
सेनोदात्इतिपृतन्यच्छन्दोन्योदाचः शत्तसुप्स्रेणानुदात्स्यान्तोदात्तादित्यनुवर्ती शतुरनुमो
नेद्यजादीहत्युदात्तत्वम्‌ ॥ ४ ॥ `
पृथ्मीष्चमाह-
महौँदन्द्ःपरनुम॑हितम॑स्तुवचिणे । ोरनमंथिनाशव॑ः ।। ५।।१५॥।
महान्‌ । उनद्रः । प्रः । च । नु । मटिश्वम्‌ । अस्तु । वन्निणे 1
यौः! न 1 प्रथिना । शर्वः ॥ ५॥ १५ ॥
भयमिनदोमहान्‌ शरीरेणमोढः परश्वगुणेरुतोषि नु किच पञिणेवत्रयुक्तयिनदरायमहि-
तवप्मकिद्विविधमायिक्य॑सवैदास्त स्वभावसिद्धस्यापिभक्तयामार्थनमेतत्‌ किच्च दोर धुटोकद-
व शवोच्ठमिनद्रस्यसेनाठर्येभथिनापरथिन्नपृथुतेनयुज्यतामितिगेषः यथाचुरोकःप भूतः एव
मस्यसेनामभूता नुशब्दोद्यगिकषिपनाम नमद्वितिपठितः तथाप्यनतस्यान्वयाभावानिषात-
वेननेकाथेवंभवाच्समुचयार्थोऽ्गृरहीतः नरव्दोोकेमपिपेधार्थप्व स्वाध्यायेतु-
त्पिधाथेउपमानाथभेतिद्विविधः येनपदेनान्वीयतेतस्मादुरदममुज्यमानः परपिपेधार्थः उप-
रिषय्मुन्यमानउपमानार्थः तथाचयास्कउदाद्रति-उभयमन्वध्यायंननदरदवममसतेतिमवि-
पेधार्थपिःपसतादुपदारः तस्ययद्मतिपेथति दुर्मदासोनरायामित्युषमार्थायउपरिदूपा-
चारस्तस्ययेनोवमिमीतइतिं । अप्रोपमेयदादिनोयुशब्दस्याप्मियुक्ततादुपमार्थःस्वीखतः भ~
छाविशतितंल्पाकेपुबटनामस्वोजःपाजःशवदतिपठितम ॥ महानितिनकारस्यसंहिवायां दी
पाद्टिसमानपददेइतिर्वम. आतोटिगित्यमिनिपैस्याकारस्यानुनाधरिकः परोणमोजपोभपूै-
स्ययोशीतियकारः तस्यटोपः तस्यासिद्धवात्छरसंधिर्मभवति महेरिनित्पीणादिकदन्‌ महेर्भा-
निर ११. २७. ।

१०० ऋक्संहिताभाष्ये ` [अ०१ वे० १६
बोम लइतिमत्ययस्वरणोदानः सएवशिष्यते वृचिणडकारःपत्ययस्वरेणोदाचः घीः यो-
शृब्दुःातिपदिकस्वरेणानतोदा्तः गोतोणिदितिविभकतर्णिचादयोज्णितीतिदृद्धिरान्सम्मा-
दुदनतिवभवति । पथिना प्रथिनना पथोावहर्थध्यादि्यश्मनिजेतीमनिच्‌ रकतोहट-
देरषोरितिकरकारस्यरभावः ुष्ठिमेयःचित्युव्ररैरिरिपिरिटिषः परथिमनकब्दधिचाद-
नदाः ठतीयेकवचोभवादलोपोनहयफारणोपथ छनन्दसोमकारटोपः अनुदात्तस्यचय-

बोदातइतिषिके्दाचलम्‌ । वः नविषयस्यानिसन्तस्ेतयायुदात्तवम.॥ ५॥

इतिपथमस्यपरथमेषश्वदशोवर्गः ॥ १५॥
एनदसान्षिमितिसकतेपषीष्चमाह-
समोरेवायअशंतनर॑सतोकस्यसभिते । विपरांसोवाधि यायः ।1६॥

समूऽओहे । वा ये । आशं । नरः । तोकस्य । सनितौ ।
विभरंसः। वा 1 धियूश्यवः ॥ ६॥
येनरः परुषाः समेहिसंयामे तोकस्यापयस्यसनितोवाराभेवा आशतव्यापवनः शव

स्ृतेगिशेषः वाभथवा विमासोमेधाबिनः पियायवः परजञाकामाः सन्तआशवतेसर्वेरनवह््य-
"वहारः रणङ्यादिपुटूचवारिशततंमागनामसु समोहेसमिथःइविपटिवम पृवदास्वपत्यना-
ख तुक्तोकमितिपरिम. ॥ समोहिमातिपदिकानोदा्तलम्‌. । वा चादयोतुदानाह्यनुदानः ।
भाव तया छादसः चर्लोपः आडागमउदाचः सिरिष्टलेनसएवरिष्यते । नरः शाः
पिपदिकसवरः । सनितौ

लिपाणिन्‌ विेणमदौनाभितिवननानिगहीति भिरि
वद्विडागमः। विषाः ने तितुेपवयहादीनामितिवचनानिगृही

पायते पादिनामिमशब्दोरनपत्ययानोनिषानितः । धियायवः धीधाएणे
धीयते धार्यते अव्ये शरतमथजातमनयेतिपियाय्न तामालनदच्छन्तीपिक्यचू क्या- ,
छनदीतुममयः भोः पाययस्ोदा्ः ॥ ६॥

यशृततिःोमुपानंमःसमुदद॑वपिन्वते उर्वीरामोन चाकः 11 ७ ॥
यः। कुकलिः। सोमध्पा्तमः । समृद्रःऽङव । पिन्वते उर्वीः ।
आप॑ः! न । काकुदः ॥ ७॥ ~ †

भे०१अ०्३सूण्ट] प्रथमोएटकः १०१

यः कु्षिरस्यनस्यउद्रणदेशः सोमपातमः अतिशयेनोमस्यपावा सकृक्षिः समुदर-
इमिनयतबधेते सेचनार्थोधातुरोचिलयन्िङक्षयति काकुदोमुखसंयन्धिन््वविंहवः आ-
पन जदानीवनिहूतवदमास्पोद्कंयथाकदाचिदपिनशुप्यवि तथेनदस्यङृक्षिः सोमूसि-
नशुष्यतीय्थः यद्पिश्टोकत्यादियुसप्तपशथाशत्युवाङ्मसुकाफुविंहितिपटिपम्‌ तथाप्युदक-
संबन्धप्षि्य्थमतकाकुच्छन्देनमुखमुपरक्षितम. संवन्धवानिनस्वदधितस्यावछानसोरोपोदरए-
व्यः] सोमपातमः सोमंपिवतीविसोमपाः आकारोधातुष्वरेणोदात्ः रदु्रपप्ररतिस्वरेणस-
एवृशिष्यते तमप्ःपिच्वादनुदातत्म्‌ । समुद्रशब्दपातिपदिकलतवादन्तोदात्तः दमेनविभक्यटोषः
पवेपद्पतिस्वरवनेति । पिन्वते पिविसेषने इदितोनुमुातोरितिुमागमः शपःप्रचिनानुरात-
लं तिङश्वरततावैधातुकस्वरेणधातुस्वरए्वरिष्यते । उर्यीःउरुशब्दोऽन्तोदानः पोतोगुणव-
पनादितिडीप्‌ यणदेशःउदाचयणोहसूषरितीफारउदाततः जत्तासहरकादेशउदाचिनोरात्द-
सेकदेशरयाचः । आपः पातिपदिकस्वरः। काकुदः पातिपिकस्वरेणान्तोदत्ः॥ ७॥ `

अशिष्ठवपडहगतेप्कथ्यपुवृतीयसवनेनालणाच्छंनिनएवादस्यसतेतयुरूपस्टवः एदृषू-
मरवाणितइतिखण्डे-भयनासणच्छंसिनदव्युपकम्यपएवादनिवीरमुरेवादस्यसपरेेतिसुतरितम ।

ततिस्व्मेपथमांसक्ेऽटमीषवमाह-

एवाद्॑स्यसनतांषिरपशीगोमंतीमही । पकाशाखानदाशुषे 11 < 1
एव । हिं । अस्य॒ । सूटतां । विप्‌ शी । गोऽमती । म॒ही । पका ।
शाखां । न । दाशे ॥ < ॥ 95० {3

अस्येन्दस्यसूनताप्रियतत्यरूपादार्दाशुपेहविईैतकतेयनमानायतदर्थपवाहिषव॑सर्‌ भ-
नन्तरपदवक्षयमाणगुणोपेताभवतीत्य्थः कीटृशीविरप्शीविविधरपणोपेतवाक्पयुक्ता बहुवि-
भोपचाश्वादिनीत्यथैः मोमती बहीभिगोभिर्पेतागोमदेत्य्थः अव्यमहीमहपीपून्या यथोक्त-
वाचोटृनः-पक्तशातान यथाबङुभिमकेःफटिल्मेतापनसटृक्षादिशासापीनिरेतुस्तदव्‌ य्-
मिमहनामसुवाधंविर्भीतिरण्तिम्‌ तथाप्यतरमहीत्यनेनपुनरुकतिमसंगादवयवार्थोगिहीतः ॥ एव
पएवमादीनामन्तङत्यन्तोदात्ः संहितायां निपातस्यवेविदीरघः। हि निपातआधुदात्तः । अस्व परर
पस्ेनदस्यपरामशोदिदमोन्वदेशेइत्यादिनाशदेशोनुदा्तदतिसवो नुदः । नपरिहाणे घ॒-
तरामुनयत्यपरियमितिसल सावासाद्रतासत्यवितिसृप्रतापियसःत्यावाक्‌ परादिन्छन्दतिवहुखमि-
तिक्रकारउदान्तः। विरपुशी विि्धरपणंविरप रपस्पव्यक्ायांवाचि संपदादवितवाद्दिकषपू त- |

१०२. ऋक्संहितामाप्ये [अ०१.ब०१०

देपामसतीविमिरपानिवाक्यानितानियस्यांवायिसन्तावाक्षिरप्‌शिनी भतदनिटनाविवी-
निः पस्येतिचेयकारयोपः ऋनेष्योडोषितिीप्‌ इकारमत्ययस्वरेणोदानः नकारटो- .
"छान्दसः संवर्णदीयैपकदेशय्दाततनोदात्तयनुदा्ः । गावःभस्यांसन्तीतिगोमती मुम्‌ .
डीगौपिचादनदातोपातिपदिकसरएवधिष्यते । मही महती उगितभेगिडीय्‌ तस्वपि्ादु-
दाचतेमािशतुरुमोनचयनारीरतयवृहमहतोसपसंस्यानमियदानलं अच्छव्दरोपन्ानपः।
पका इपचपूपाके नषठति्तपत्ययः पवोवदतिवत्वं बोःकुरितिकुतं परत्यस्वरेणानोदानः
रापा्वणंदीर्पकदशदाततेनोदा्तायुदानः। शाखा शासृ्टासुव्या् पवायच्‌ विचाद्‌-
न्तोदाततपतर दषादेरकुपिगणताहपादिवादायुदा्लम्‌ । दाशे दाशृदाने दावनपाहाननी- ड
रभतिनिपातनाक्ततोदभावोद्िषैचनाभावय चतुध्येकवचनेयविभमितिभ्ायांवसोः्-

प्ारणमिपितत्ारणेवकारत्यरकारः परपूलं शापिवततिवसीनपिपिषलम, मत्ययसवर -
णोकारउदा्ः ॥ ८ ॥

नवमीष्वमाह- ।
एवाहितेविभंतथङ्तय॑डन्द्रमा्वते । सद्यश्चिः्सन्तिदाथुपें 1 ९॥

एव । दि । ते 1 विकरैतयः। ऊतयः । इन्द्र 1 मावते 1 स्यः।

चित्‌ । सन्ति 1 दाुयै 1 ९॥

द्द तेतवविभूतयषेवयंविरोषाः एवाहिवंतिधाःत़ कंविधादतितदुच्यते मावते
मत्सदृशायवा हविदलवेतयनमानायञ्वयस्तदीयर्षारूभा 1 : स्धित्सन्ति यदाकर्मातु-
धिं वैवभवन्ति॥ मापे मत्तदशाय वतुप्पकरणेयप्मदस्मद्यांछन्दसिसादयदपसंघ्यानगि
प्यस्लच्छबदान्मतुप्‌ भपमनवस्ममतपयोत्तपदयोभ्रविमादशः .अदरशब्देनस्हमतोयुणेदतिषर-
समत्व दगूहगतुप्वििजनुद्चावासर्वनात्रइतिदकार र \कारस्याकारः सवर्णदीवत्वं पतुपःपि्वासा- .
तिपदिकस्वरपवरिष्ये । स्यः समानचवीतयरयत्त्यमर्सरायिपमङ््यादिनानिपातिवम्‌ भर्मय-
सरेणान्वोदा्त्म । चिल्‌ वादृयोनृदाचाङ्नुदानः । सन्ति असूभुवि टटःस्यानेस्नि सोऽन्दः
अदिमभगिषयम्यपद्निोदु्‌ युक्‌ विद्यत्ययायुदा्तं पत्पय्धेपेपत्ययरक्षणमिपि शबका-
रमामित्परसावैषातृकावृदानतनभवनि वणोसरयविधोपत्ययटन्षणनासतीनिनिपेथाद । श~
पे महमयेगन्‌र.॥ ९ ॥ (

भं०१अ०द सू०९] प्रथमोषकः १०३
। द्थामीषटवमाह-
एवाहस्यकाम्यास्तोमैदव्च॒शंस्यां।इन््रौय॒सो॑पीतये।।9 ०।1१६॥
एव । हि 1 अस्य । काम्यां । स्तोम॑ः । उक्थम्‌ । च । शंस्या ।
इन्द्रीय 1 सोम॑ऽपीतये ॥ १० ॥ १६॥

अस्ेन्स्यस्तोमः ामसाध्यसतोत्रं उक्यंचक्रक्साध्यंगलमपिए्वारि एतेउणेष्व॑विधे
सदु किविपेहइवितदच्यते काम्याकामपितव्ये शंस्या कऋविमिमशनीये किमर्थशंसनपितिवदू-
च्यते दृद्वायसोमषीतये हनदरस्यसोमपानरथम्‌ ॥ एवाहस्यन्यवहितमवेगतम्‌ । काममा क्मे-
गिडन्ताद्बोपद्‌ णिरनिरीपिणिरोपः तित्छसििमिविस्वस्िपियतोनावरत्यायुदात्लं सपो
इदिशः। स्तोमः अर्िसतुखित्यादिनामनमत्ययः । उक्थं वचपरिपापणे पातृ दिविरिषि-
पिमिष्यस्यगिविथ्‌ किचातभसारणंपसपुषैलगुणाभावौ । शस्या शंख्ुतौ ण्यनतादचोष-
द यतोनावक्यायुदालम. सोडादेशः । सोमस्पपीदिः्ोमपीगिः रटुचसदपरूपिस्वरे
म्या्यनादुदाचतं अथवा सोमस्पपीतिस्येरस्येविसोमपीतिरि्रः वहुवीहौगरुलयाप्व- .
पदमििपवैपपरुतिलरवम.॥ १० ॥
इतिपरथमस्यपथमेपोडशोवरमः ॥ १५॥
शेहीत्यादिकेदशर्खरुपरुतुमित्यादिुपषठ कष्यादयस्लस्यपूव॑वव्‌ विशेषस्तुअति-
रद्धितीमपर्यामिच्छावाकशसे इनदरेदीत्यनुत्सस्वर चः अतिरतरेषयायाणामितिलण्डे दंव
सोतुतमन्धदृनतेदिमत्स्यन्धसदतिसरितम्‌ ।
तस्मन्स्केपथमाग्चमाह-
इनरोहिमतस्यन्धंसो विभ्बेभिःसोमपवैसिः । मं िषठिरोजंसा ॥5॥
इन्द्र । आ । इं । मस्ति 1 अन्ध॑सः । विभिः । सोमपर्वऽभिः।
म॒हान्‌ । अभिः । ओज॑सा ॥ १ ॥
देडन्द एदिजसिन्कमणिआगच्छभगत्यच विवेष सोमैः सोमरस्समैः

अन्यसतः मन्धोभिरनैः मत्तिमा्दटोभव ततङुष्यमोजसानडनमहीनभूला अभि्िः्शवणा-

मृभिभविताभवेविशेपःमशिंशतितंसयाकेपुवरनामस्व लःपाजदतिपण्तिम ॥ भाहि भाणः

१०४ ऋक्संहिताभाप्ये [अ०१व० १७

इन्दि क
दोमाडोभेतिपरहपम. । मत्ति माय मदीहपग्ेपनयोः टोरःिप्‌ सरवमिषयश्छद्ि-
्िकलप्यनदृततर्िरदेोनगवति दिवादिश्यभयनििथ्यन्‌ व
नतुमाद्गस्येतिमत्ययदक्षणपतिपेधाद्‌ शमामानदीरवयनीतयुषधादीरयोनभवति 1 ४
च्वाद्ातुसरएव । अन्धततः अदेमधश्चेत्न्‌ क
दात्तः । विश्वेभिः अशपुपीतयादिनाकन्‌ निचादाुदाचलम पेशो वहुंछनदसीिनभवति
सोमपः उता्मसोमंशणन्िपूरयन्तीतितोमप्वागः सम्र्ता पृपाटनपुरणयोः भन्य-
ग्योऽदटनेदतिवनिपूगुणोरप्रवम्‌ वनिपःपिचवाद्धातुस्रएव उपपद्समासे इदुत्तपदपह-
गिसवरेणपुनःसष्वभवति । अभिषटिभिगना गती वरेृतयाद्वनाक्तिुदानः सभावो"
ऽपिमाङरिनारेरकषयनि किन्वावुपभगुणाभावः निनृ्नथतिससन्कसेभुषेति इृडागमोकाव "
पि अभिनवा पमनारिपपरहपवक्तव्यमिविपरल्मलं ादिसमाते एटुररर-
विसछरत्म्‌ । भोजसा उनवटोपभेत्यटुन्‌ निचवादायुदात्तः ॥ १ ॥

दितीयाष्टवमाह- ॥
एमेनंछजनासुतेमन्दिमिन्ंयम्‌न्दिन । चक्तिविन्वानिचक्रे ॥ २॥

ओआ। ईम्‌ । एनम्‌ । सृजत्‌ । सुते । मन्दम्‌ । दन्य । मन्दिन
चरकिम्‌ । विश्वानि ! चर्ये ॥ २॥

ईमित्यन्थकः पर्पृरणायपरयुक्तः हेअध्वयेवः सुतेअभिपेचमसस्थसेमिषनंसोममिना
य दार्मामनत पनरपयुनयतसुकामन्थिचमसगणेपुनरक्युनयनमापसतमेनोकम. (4
शर्णकमयाजरलकद्ताकसयस्ुनीयोावतय मिनि कमनं मनि ह
व ङगिापुकरणगीरं कीटृयेनदायमन्दनेहयुकाय विवानिसवाणिकमाणिचक्रयेरवव
सर्वकममनि्मादूनरीपेत्र्थ ईमित्यस्यषदपूरणार्थयास्कभाह -अथयेयरतेऽयगिवा्तप
अाजागच्छनिपरूणालेभिवरेर्नयकाकमीमि दिति 1 अस्यायमर्थः
मिलामो

गादिवाचयपुक्यपूरणायं ॥॥ द्श्व्याः पि वेचक्मी-
वित्पाद्पति । गियस्वग्स्ानथं्य

5 मागता कयते राजहार-पमेनंदननासुते भाद्वग
१ सापस्तेयमेयम्निरेनमक 1

०१७० ३ू०९] प्रथमोषटकः १०५

छदि । एनंइदमोदवितीयाया दवितीयारो तेनइविएनदिशोऽनुदान्त्यनुद्ते सर्वानुदातः। सगत
सेहितायामन्येपामगरिदयतदविीरवः। मन्दिम्‌पमेदहेवुं मदिस्तुतिमोदमदस्तमकान्तिगपु इदि-
तुम धातोरितिनुम मन्दुमानं प्यकतद्र्थ हेतुमपिसेतिणिच्‌ प्यन्तस्यभनन्वलादचद्रिपिद-
कापत्ययः णेरनिरौतिणिखोषः मत्ययस्वेरणान्तोदानतम } मन्दिने मनेःर्वचुर््ेकृवने-
अनपुसकस्यापिव्पत्ययेननुमागमः । ग्रं इरुमूकरणे आहगमहनजनःकिकिनो रिति त-
च्छीरतद्धततसाधुकारिपुकर्दपुकि्मत्ययः तस्यकिचवाहुणाभावः यणदेशः व्डदधावादिकषनं
्िसेचीतियणादेशस्यस्थानिवद्धायात्टशबदो रुच्यते भश्यातस्यउरतरपरवश्वुवहट-
दिशेपाः किनोनिचादादुदा्ः । विश्वानि विशेःकन्‌ नि्वादाचुदात्तः । अस्ययक्रयेइतिश्द-
ननयोगेऽगिकरवकरमणोः छतीपिपीनभवति किरिनोरिदेतिकिकिनोच्ङरविन नठोका-
व्ययनिष्ठास्ररर्थद्नामितिनिपेधाद॥ २ ॥

ठृतीयागृचमाह-
मत््राष्ुशिपमन्दिभिःस्तोमेभिर्विश्वचपणे । सचेपुसवनेष्वा ॥ २ ॥

मरं । सुशिप्र 1 मन्दिऽभिः । स्तोभेंजिः। विश्वऽचर्पणे । सचां ।
एषु । सव॑नेषु 1 आ ॥ २॥

सुशिप्र हेशोभनहनो शोभननापिकवा रिरहनूनासिकेवेतियास्केनोक्ततवाव ताद्ग
इन्र मद्दिभिःहपेतुभिःस्तेमेभिःस्तोमेःस्तनः मत्स्दोभव देविग्वदरपणेस्मनुप्ययक्त सवयः
नमनैभूगयेतर्थः तादशनदर लंरपुयागगतेपुनिषुसवनेपुसषदिषेर्यैः सहागच्छेतिरेषः ॥ मिः
सतुतीत्यस्यटोटिभनित्यमागमशासनमितिरुत्वाददितोतुमधाोरितिनुन्नभवति अनुदात्तेा-
चा्यनुदनेनडिददुपदेशादिपिरपारवधातुकानुदात्तलम्‌ धातुस्छरए्व संहितायां द्यचोतस्ि-
इद्तिदीर्षतम्‌ । सुशिपेत्यामधितनिषातः ] मदिदिभिः गतयत्रेवयाख्यापम स्तोमेभिः मन्यत्य~
सस्यनिच्वादाददा्त्वम्‌ वदुरछम्दसीतिभिसेसदेशोनभवति । विन्चर्षणे निवातः । सचा
उक्ते; ¡ षु ऊदिदूमित्यादिनाविभक्तेस्दा्तत्म्‌ ॥ २ ॥

चतु्थीडवमाह-

अग्रमिन्द्रतेगिरःभतिखामृदंहासत । अजोपाखपभंपतिम्‌ ॥ £ ॥
१४

१०६ ऋक्तदितामाप्ये [अ०१३० १८

अस्य्‌ । इन्र । ते । गिर॑ः । भविं । ताम्‌ । उत्‌ । अरासत ।
अजपाः । टप्‌ । पतिम्‌ ॥ ४ ॥

देइदर॒गिरस्वदीयाःसतुतीरसू्सृष्टवानस्ि ताशवगिरःस्गवस्थितवापतियदहाव
उद्समापुवन तादीरगरस्तं अयोपाः सेवितवानसि कीटं कामानां पि
सोमस्यपातारंयजमानानांपारयिवारंवा पातावापाटयितावेतियास्केनोलाव्‌ । अद्प्
अमं सनविसर्गे ठ्डोमिष्‌ तुदादिश्यःशः वहुरंडन्दसीति भवविकरणस्परुडागमः जका-
रस्यगकारः इ्टइव्दवददाच्यडागमउदात्तः सतिगिष्टवातसएवरिष्यते । गिरः र
पिपरिकस्रः । अदासव ओहाद्गतौ दुद्स्स्यभदादिशः चुःसिचूभडागमःनिवातश्च । अनो
पाःुषीपीप्सिवनयोः ठडस्थास्‌ तुदादिभ्यः तस्यछुस्युभयथेषिआधातुकवेनलिला-
ावाहुूपपगुणः थासस्यकारटोपश्छान्दः सवर्णदीर्ैः अढागमःसतिगिषटवादुदातः
पिपते । दप धरदपुपतेचने अभनितयनुदत्तौ ऋपिदृषिभ्याकिरित्यनचपत्ययः किताट्‌
णाभावः पिचादनोदात्तः। परं पारक्षणे पर$तिः डिचािरोपः परत्ययाचुदततितम्‌ ॥४॥
सेचोययनिजम्ाय छ प्मीष्चमाह-
चोदयचित्रर्वाया्ंनटवरण्यम्‌ । असदिततेविस्ुपरु ॥ ५५ ७॥
सम्‌ । चोदय॒ । चिम्‌ । अर्वाक्‌ 1 राध इनदर । ण्यम्‌ । अस॑त्‌ ।
इत्‌। ते । विमु । पर्शु । ५॥ ३७॥
देइ वणम राधोधनं विव मृणिुक्तदिरू्पेणवहुविथं अर्वागस्मदभिमुंययाभव*
य तियाय द्य प्रम्यकयेरय भोगामयावसयातावद्वभुगबदनोच्यते वतोऽप्यधिकंमषुया्यव
पाद्ग्रथनतेतववअसदिव्अस्येव्‌ वस्मादस्मश्॑मयच्छे्यरथः मृवमित्यादिुअशर्विशतिषवना-
म रवःरायदतिपत्तम्‌ | चोदय चुदेरणे ण्यन्वालोट्‌ तिङ्कतिडडतिनियातः।राधःराधरुवन्यने-
गरेविराधोधनं स्पातुयोऽदुन्‌ नितारा रण्यं दृप्यः दृपादिलादायुदानः । भ~

प्रद भसुधवि दद्‌ पिष इवथटोपद्वीकारयोपः टेरोदायवित्यहागमः अदिपधतिष्यःश-
इतिगपोटुक्‌ आागमाअनुदा्तादनिंभये,

भनुदरा्ततादातुस्वरएव । विभ्रु॒विभ्रवनीतििष
शृययनुवी विप्ोूतायामितिुपाययः दिचाटिदोषः ्रत्ययस्वरेणोकारउ्ाचः
एटु्रपद्प्टनिस्परेणसरपवरिष्येे । एवमु ॥ ५ ॥

४

रयौ सयमय ॥ १०॥ ॥ १७॥

मं०१अ०दस्‌०९] भथमो्कः १०७
इनरहीतिसकतेपधीनमाह~
भस्मान्तयुतत्रयोटयेनद्र॑रायेरम॑खतः। तुविदयुखयशंखतः॥ ६ ॥

अस्मान्‌ । सु । त्रं । चोदय॒ । इन्द्रं । राये 1 रभ॑स्वतः । तुविध्युञ्न।
यश॑स्वतः ॥ ६॥ .
हेतुषु भ्भूतथनेन्द रायेधनतिच्यथंमस्माननुषटावृ्त्कमगिशनोदयस्ठेरय कीरगा-
नस्मान्‌ रपस्वतः उघोगववःयशस्वतः कीर्तिमतः॥तन तच्छब्दालप्यास्‌ितीपिपत्ययापूर्व-
स्योदूत्तवम।इन्द्‌ आमन्रितादुदा्तलम,पादादिन्वालनिषातः। राये ऊदिद्मित्यादिनाविभक्त-
रुात्तावम्‌ । रभस्वतः ररारसये राभस्यंकायोपकरमः सरवधातुष्योऽन नित्वादायुदात्तः भ~
.तुपःपितादनुदात्तलम्‌ स्वादि्वसवनामस्थािडविनपद्त्म- तसौमलर्थेइतिभसंतयाबाधित-
त्वाद्‌ भाकडारदेकारंतेतिनियमाद । ुिवहुच्नंयस्य प्ा्ठिकमामव्रितादुदाच्त्वम। यभ

स्वतः यशोस्ास्तीतिमतुप्‌ अस्मायमिथास्ो विनिरितिषिनिनानवाध्यवे मतुपःसवैबसमु-
पाद यशसुशब्दोनविषयस्यानिसन्वसित्यायुदात्ः मतुपःपित्वात्तएवरिप्येे ॥ ५॥

॥ सपमीमृचमाह-
५; 1 ० 1 ^ [५१५
संगोमंदिन्दरवाजवदस्मेपृथुश्नवे ददत्‌ । विश्वायुेद्यक्षितम्‌ ॥ ७॥

सम्‌ । गोम॑त्‌ । इन्द्रं ¦ वाज॑वत] अरमेदति । पृथु । रव॑ः । वृहत्‌ ।
विश्वऽञांनुः । येष 1 अक्षितम्‌ ॥ ७ ॥

दद्द भ्रवोधनं अस्मेसयेहि भस्मभ्यसम्यक्पयच्छ कीटशंवः गोमद्‌ बहीिरगे-
भिर्पतं वाजवत पभूतेनानेनेपेतं धु परिमणिनोधिकं वृहव गुभिरधिकं विध्वापुः र्लायु-
-ष्यकारणं अक्षित विनाशरहितम॥ गोमद. वाजवव्‌ उभ्रयभमतुपोऽनुदाच्तवायाविपदवकस्व-
.रएव धाजशानदोदृपादिरायुदां्तः । अस्मे अलच्छन्दाचतर्थीबहुवयनस्यसुपांखट्मितपानि-
मरोः शित््ात्सवंदिशः, प्ातिपदिकस्वरेणानोदाचलम्‌ देपेठोप्दषदतिपेजवानं
गिवृत्निस्वरेणविभकेर्दात्त्वम्‌ अन्त्यरोषपक्षेभतोगुणेइतिपर्मे एकादेशउदात्तेनोदा-

9 म॒भूतेनधनेनोवितमितिपाः ।

१०८ कक्संहितामाप्ये ` [अ०१व० ८

पर्ारण्कारः परपषेलं कोकिखाचरुपूपगुणः । शरूयतहतिश्वोधनं अछु्मतययः मि
त्दधुदात्तः। बृहद प्रातिप्दिकस्वरः । विन्वायुः विन्वमायु्ैसिन्धने विशवश्दकय-
व्ययाः वस्मयहु्ीहीपरपदरुपिस्वरतेमाे परादिचछनदपतिबहुढमिपिसूपदानोदाच्तवम्‌
एकादेशरदाततेनोदातङयुदात्तः । अक्षितं िक्षयेहृत्यस्मादन्तरभोषितण्यथाकर्मणिनिष तेन
ण्यद्थैलानिष्ठायामण्यदरथे इषिनदीवलम्‌ अतएवक्षयोदीवौदिपिननि्ठानतम्‌ नमूमति
भव्ययपूपदूमरुिस्वर्वम ॥ ७॥

अष्टमीष्टवमाह-
अस्मेहिश्नवोदृदयुननसंटससातंमम्‌ । इन्टतारथिनीरिष॑ः ॥ ८ ॥

अस्मे इतिं । यि श्रव॑ः । वृहत्‌ । युश्नम्‌ । सहसरऽसात॑मम्‌ ।
इनदरं । ताः । रथिनीं; । इषः ॥ ८ ॥

दद्रबृहवभवः महवीीरतिम. असमपेहि अस्मश्यंपरयच्छ तथा सदससातमं न
भेनसहस्सेस्यादानेपिवं चुभंधनममपेहि तथा ताः बीहियवादिर्पेण प्रसिद्धाः रथिनीं
हरयोपताः इपोान्यसमेयहि ॥ असत खपासद्गितयादिनाशेआदिशः । धेहि पवोरेवावाथा-
सोपश्वतयेत्वाश्यासरोपी । भूमतद्तिश्रवः असुनोनित्वादादयुदाचवम्‌ सहसंसतुतेददारी-
पिरहससाः पुन जनसनखनक्रमगमो विहुनोरनुनासिकस्यादित्याकारादेशः धातु"
स्वेणानोदा्ः पनःखदुरपदपरूतिस्वेेणसष्वगिष्यते । रथाभासांस्तीविरथिन्यद-
दिपरतययस्याुदा्तलम्‌ ऋनेश्योडीष्‌ स्पिचवादतुदात्तः । इषः यैौगिकतेधातुसवरः रू"

` दलेपापिपदिकस्वरः ॥ < ॥
नवमीश्चमाह-

वसोरिनट्रयुपतिगीभिरगुणन्तं मि ट ~ पवृणन्तच्छभ्मयम्‌ । होमृगन्त मूतये ।। ९॥
वतोः । इन्र । चलुध्पतम्‌। गोऽभिः । गृणन्तः । कूग्मिय॑म्‌ ।
होमं । गना । ऊतये ॥ ९॥
, पोरवशनोऽ स्मदीयस्यषनस्योतयेरक्ार्थ होम वयमाहयामः किकुवनतः ीरिलुति-
र्यणनः स्वतः फोडगमिदवुपिभनपार कमिियंकवामातागन्ारपागदेरोममन

भे०१अ०दसू०९] ˆ भ्रथमोष्टकः १०९.

शीटम्‌ ॥ वसोः वसनिवासे शृषलिहीत्यादिनाउन्मतययः निदित्यनुवरतेरन चारायुदातिः । व~
सतिं समासानतोदातवेपपि पतय्येदतिपवषदमरर्स्विरतम्‌ । गिः सवेकाच्िवि-
भकतेस्दा्तवम। गृणन्तः मृशबदे रटःशठ्‌ क्यादिष्यश्रा शतुः ता्ैथातुकमपिदितिदित्वा-
द श्नाषयस्तयोरातद्याकारटोषः शतुरकारस्यप्ययस्वेणोदाचलम्‌ । ऋग्मिय ऋषोमिमी-
तदतिकरममीः वरमिमं मादूमानेशब्देच किमपवेतिकिप्‌ पुमास्ेत्यादिनार्वम, चकारस्यदोः
कुः ठाध नेइविनरंगकारः दितीयेकवचेअयिश्ुधालित्यादिनाईयडेशः एरनेका-
चदूतियणदेशः रर्ेबिधयभ्छन्दसिविकल्यन्तदषिनभवति रदुत्तरपदपररतिस्वरेणहकार्‌-
उदातः । होम आहयामः हेमूस्ायां शब्दे दद्‌ तस्यभर्मदोवहुतेपिवयत्ययनमि इ-
. कारस्यन्पतययेनाकारः शोबहृुन्दसीिट्क्‌ बहुरंछन्दसीतिहःपत्तारणं परत गुणः
धातोरिलयोकारदाचः मिपःितसरणानुदातवम्‌ । गन्तारं गमुगती ताच्छीत्येठ्‌ निच्वा-
दाधुदाचः। ऊतये ऊतियूतिजूतीत्यादिनाक्रिनुदाचोनिपातितः ॥ ९ ॥ ्
। । दृशमीएचमाह-
सुतेतेन्योकेदहतर्दरिः । इन्दरंयशूपमंचैति 119 ०॥ १८॥
~ सुतेसुते । निरभकिसे 1 वृहतं ।वृहते । आ । इत्‌। अरिः।
इन्द्राय । शूपम्‌ । अर्चति ॥ १० ॥ १८ ॥
~ आकारदच्छब्दुश्वपादपूरणो यद्रा व्यापिविचनभाकारः आपदरभैगिव्याप्ावित्यगिषा- `
नाद्‌ इृच्छब्दोपिपाब्दाथः दर्िगच्छतयुष्टवंकमधाणो वीतयसियिजमानःदरिम्वोपियलमानः
इन्रापतेततेदन्राथमभिपुतेवचत्तमिशपबरभ्ैतिस्ोति इन्दस्यपराक्तममशंसतीत्यर्थः की-
शं वृहतोठं कीच्शमि्ाय न्योकेनियतस्थानायवृहतेमोडाय ॥ इसे -पुमूभधि-
पे कथलः पत्यस्वरेणोदाचः. नित्यवीम्सयोरितिवीम्तायादिर्धवः वस्मपरमारेडितिति
दवितीयस्यत्नरितवेनानुदायेत्यनुदा्तम्‌ न्योकसे नियतमोकोयस्यवस्मे निशब्दोनिपाता-
आदयुदात्ताह्याचुदात्ः । तस्ययणदेशेडदाचससतयोरयणःस्वपितोनुदात्स्वेयोकारःल-
सिः वहे वृहन्महतोरूपसंस्यानमितिजादिविभकरुदाचम्‌ । अरि कतो अचदरितिद-
कारप्रत्ययः गुणोरपरत्वपत्ययस्वरेणहकारउदात्तः 1 इयाय कजेन््त्यादिनारन्पत्ययेदकार
उदात्तः । शूषं प्रातिपदिकस्वरः । अर्चति निषातस्वरः ॥ १० ॥
1डतिमयमस्वमथमेअष्टादशोव्गः॥ १८ ॥
मायन्तीपिसक्तस्यमचसंसयाछदोविरोष्रैवमतुकम्पते- गायन्तिदादानुषटुभंलिति -

< ४।

११० कंक्संहिताभाष्ये [अ०१ व०१९.

तहिहवाङ्त्यादिपरिभाषायातृशब्दस्यसूकदयेपरिभापितताव अस्यसक्तस्यवक्ष्यमाणस्यवानु-
हभवबरव्यम्‌ कषिदवोूर्वव अगिषटवपडहस्योकध्येदतीयसवनेच्छावाकस्यगायनीपि्ो-
तियस्ट्चः पूषवितिदण्डे-गायन्िलवागायत्रिगभालागिरोरथी सितिसमरित्‌ ।

अर्मस्ठनेप्रथमागरचमाह-
गांन्विलागायु्निणोचैन्य्कमकिणंः । ब॒द्याण॑सवाशवकर
-तुउुंशभिवयेमिरे ॥ १॥

गाय॑न्ति । चा । गाय॒त्रिण॑ः । अर्चन । अकम्‌ । अर्किणः । व्रह्मा
ण॑ः त्रा] शतकरतोदतिशतःकरतो। उत्‌ । वंशम्‌व । येमिरे॥ १ ॥
देशतकतो वहकर्मन यहुमवेरला लगायत्रिणः उद्वतारोगायन्तसुवन्ति भर्िणो-
सनरतुमबयुकाहोवारः अकमचनीयमिन्वमेतियसगतमेभथंसनि ब्ताणोतमध-
तयद्तरे्रालणास््ावाुयेमिरे उनर्िमापयन्त त्र्टान्तः-वंशमिव यथावशामेगृ्नतः
पिसिनः ग्रसं उन क्वनि यथावासन्मागवरविनः स्वकीयकुटमुलतंकुर्नि तद्वव एता-
शवपाततमयचछे-गायनततागायमिणाचनिेऽम्िणोवातणासागवकवज्ेमि
पमिदोवनगयोभवतिवननाब्ूयतदिेि ॥ अरकशब्दंववहुाव्पाचे-अकंदिषो-
। पवतिदेनम्नयकोमोभवतियदोनारनयक॑मने वायति तोभवतिसद-
दकिनेपि '॥ गायन्ति शप्तिपोपिाठपाषधतुकलाचानुदाचौ धातरुदा्ः । गायत्रिणः
गपतरस्ामयेपाृद्रावृणामस्तति अतदनिरनो परत्यमस्वरेण्कारउदाचतः । अर्॑न्ि रचपूना-
मां गवादिकः शूपावतुदातौ धातुसवरष्व पादादितवालनिधावः । अर अर्चने
भिरियकोगवाः तरनीयतयातदामकदरोषिदकतणयाभः पसिरेज्ायांषःपायेणेतिकः-
षः चोकपिष्णयतोरिपिचकारसयकुंककारः मत्ययस्वरेणान्तोदाचः अकौमव्रायेषांषनी-
सर्फिणोहोतारः पकाक्षरानोनतिःसपम्यांचनतैवाविविदन्तादिनिढनीयधपिपिति-
यताप्यवनपतययारिनि ९; त्ययस्वरेणेकारयदाततः । असाणःमातिपदिकस्वरेणालोदासः ।
शतक्रतो निषादः संहिवायामादे ॐोप्शाकल्यस्मतिवकारखोपः ।वंशावदभातिषदिक-
्वरानोदालः सेनातोरिभयलोपः पूवपद्परुतिस्वरलवचेति सष्वशिषयते । येिरे
यम्उमरमे विद्धतिढदषिनियावः ॥ १ + वु व्कितिपद॥1॥
¶१नि०५.५.। क्रम्य

भकुना नक ध ४.।. ३ शप्‌ निशरावनुदात इत्यत्र १ शम्‌ जन्ति
अनुद्त्तोहनिपाढः । अयेमेवयुक्तः अर्चम्तीनियष्ुवचनेतिपुत्वाभावाव 1

भै०१अ्‌* ३स्‌०१०) प्रथमो्टकः १११

दितीयाण्चमाह-
यत्ानोऽतानुमारद र्स्प॑कर्लम्‌ । तदिनद्रोऽअ्ैवेततियूयेनं
दृष्णिरैजति \ २१
यत्‌ । सानो; । सानुम्‌ । आ अरंहत्‌ । भरि । अस्॑ट 1 कर्ठम्‌ ।
तत्‌ । इन्द्रः अथम्‌ 1 चेतति । ययेन 1 द्ष्णिः । एजति ॥ २॥

। यद्यदासानोःसानमारहत यजमानः सोमवहीरमिदाद्याहरणायएकस्मासरवतभागाद्प्रष-
वैतपागमार्ढवान. वथाभरूसिभरूतं करलकरमतोमयागर्पं भसषट स्पृष्वानुपकान्तवानित्यथेः
पत्तदानीमिन्ः अर्थयजमानस्यगयोजनदेततिजानाति ज्ञावाचदष्णः कामानांितासनुथे
नमरदरगनसहएजदि कंपतेसस्थानाद्‌ यतशरूिमागसुपुयुदतर्थः॥ सानोः पणुदाने सनोति-
ददाति निवसतामवकाशमितिसातुः दृ्निजनिचरिचटिरियोशण्‌ णिचवादुपधाष्रदधः
निच्वादाययुदात्ततवच । अरुहद्‌ रुहेठडितिपिशपिरंज्पूवकोविधिरनितयइति दवृपधगुणोन-
भवि इुङ्टश्चडर्डदात्तः सतिषिष्टलातसएवभिष्यते निपतियेदिहनदेतिनिपेधानिवातो-
नृष्वपि 1 भूरि अदिशदिभरशभिश्यःकरिन. किच््वादुणाभावः निचदायुदाचः । अष्ट
सगाबाभनसरभनयोः ससिभिवभातमनेपदं दडःअथमपुपकवचनम- बहुरंखन्दसीतिशपो-
दृक्‌ बश्वादिषलवुवं द्रइ्खश्वहुदात्तश्यडागमउदािः सएवरशिष्यते अनुपदेणयच्छ-
्दोगानिषावाभावः । कल॑ इरुञूकरणे अन्येश्योऽगिदयन्दइतिविच्‌ गुणोसपरएवम्‌
विचःसवौपहारीरोपः करोभावःकलवम्‌ । अर्थं अवः उपिकुपिगार्विशयस्थन्‌ निचवारृयुदातः।
यूयेन तरियपगूथपूथपरोथाइतिथक्यत्ययान्तोनिपातितः । दृष्णिःनिरित्यनुदतौ सद्षिष्यां
किदवििनिमत्ययान्तः कि्वाहूणाभावः परत्यमस्वरेणानतोदाचः । एति एनर्कप्ने
-तिङ्विडदतिनिषातः ॥ २॥ =
दतीयाण्चमाह- .

युष्लादिकिरिनासीरणाकश्यभा । अर्यानदन्दसोमपा

गिरामूप॑शचुतिंचर ॥ ३ ॥

युक्षव । दि । केरिनां । दरीदतिं 1 वृष॑णा 1 कृष्या । अथं ।

नः 1 इन्द । सोमध्ाः 1 गिराम्‌ । उर्प॑श्ुतिम्‌ 1 चर्‌ ॥.३॥

११० कऋक्संहिताभाप्ये [अ०१ व०१९

ृहिहवा्ादिषरिापायाुशन्दस्यसलपेपरिपापितलाद अस्यसुक्तस्यवश्यमाणस्पचातु-
भवंबन्यम्‌ कपिदेवोपू्वव्‌ अशिष्टवपडहस्योकच्येठतीयततवनेच्छावाकस्यमायन्ीिसो-
तियस्क्चः एूलितिसुण्डे-गायन्तिवागायतरिणमातवागिरोरथी सिितिसरितम्‌ ।

अर्सिमस्त्चेपथमास्चमाह-

गायंन्तिलागाय॒च्निणोचैनतर्कमकिणंः 1 बुद्याणंस्वाशतकर
त॒उदंशभिवयेमिरे ।॥ १॥

गाय॑न्ति । ला । गायत्रिणः । अर्चन । अकम्‌ । अरिणः । रह्मा
णः।तवा।श॒त्कतोदतिशतशकतो।उत्‌। वंशम्‌ऽदंव । येभिर ॥१॥
देशतो हकम्‌ बहुमसवला लागायवरणः उदगातारोगायन्तसुवन्ति अक्िणोः
सनहेमबयुकतहोतारः _ अकम्॑नीयमिन्वनिरस्गौमेभरंसन्ति बताणो्तमध-
यङ्त्ाललणास्तवालामुयेमिरे उ्रतिमापयन्ति तवदृ्न्तः-वंशभिव यथावंशामेनूयनः
गिसिनः रंश उलतेकर्वनति यथावासन्मागवािनः स्वकीर्कृटमुलतंुवन्व दवद एता"
शषमास्कपव्याचे-गायन्तिवागायविणःा्नितेऽकैमिणोवासणास्वाशतकरवउयेभिर-
वमिवपेशोषनगयोभवृनिवननाच्छूयतङपवेति ॥ सरकशबदंवयहुषा्याचे-अकेदवो"
- भवतियमनमकेषोवरियदनानमलेभवायचतिभूायक भविस
इकिभ्ेत '॥ गायन्ति शुपूतिपोपि पत्वालसा्वधातुकतवाचानुदा्तौ धातुस्दा्तः । गायत्रिणः
गायतरसामयामदावृणामसिते अतदनिठनी रत्यस्वरेणह्कारउदात्तः । अर्च॑न्ति अर्थपूनाः
यां भरोपािकः शुपिपावनुदा्ो धातु्वरष्व पादाद्िवालनिषावः । अर अर्चनये-
भिसकामवा मचः पेरचनीयतयावदामकनदोषिरकषणयाभतः पसिर्ायांषःपायेणेषिकर-
पः चजोकृषिण्णयतोरितिचकारस्कुरवंककारः पत्ययस्वरेणान्तोदात्ः अकमधायेपांसनी-
व्यिणोहेतारः पराक्षरकतोनतिःतपम्यचनतीस्छाि तिरुद्नतादिनिटनोययपिमरिष-
योतथाप्यवव्पतयपादिनिः त्मयस्वरेणेकावदाचतः । बताणःमापिपदिकस्वरेणालोदाः ।
शवकरतो निषावः संहितायामवादे ोप्शाकल्यस्येतिवकारदोपः । वंशशब्दातिपदिक
स्वरणानोदानः शयेनसमासोपिभयसोषः पूरयपदुरुतिस्वरवंचेति सएवरिष्यते । येमिरे
यमउमरभे िद्तिडपुतिनिषादः ॥ १ ॥ “
उनि र्नपर-- निर तुदा दन्य न निति
अनुदाततीरनिपाटः 1 म ५

म०१अ. ३सू०१०) प्रथमोषकः . १११

। दवितीयाठचमाद~
सलानोऽसानुमारहदूर्सप॑टकर्खम्‌ । तदिन्द्रोऽअश्चयेततिमूेन
दृ्णिरंजति 1 २॥ ।

यत्‌ । सानः । सानु! आ । अरुहत्‌। भूर । अस॑ट । कर्तम्‌ ।
तत्‌ । इन्द्रः । अथम्‌ । चेतति ।-यूथेनं । दष्णिः। एजति ॥ २ ॥

यद्यदासानोःसानुमारुदव यजमानः सोमवहीसमिदाधाहरणायपकस्मासर्वतभागादपरंप-
वैदपागमारूढवान्‌ तथाभूरिषभूतं कर्वकरमसतोमागरूपं भस स्ृटवानुपकान्तवानित्यथेः
रततानीमिन्ःअर्थयजमानस्यमयोसनचेततियानावि ज्ञावाचृष्णिः कामानावपितासनभूथे
नम्दरमनसहपनति कंपस्स्थानाद य्भूमिमागुमुयकर्ः। सानोः पयुदान सनोपि-
ददाति निवसतामवकाशमितिततानुः दृ्मिजनिररिचदिरदिभ्योशण्‌ गिच्वादुपधाद्दधिः
निखादाद्यदा्त्वंच । अरुहव्‌ हेटंडितिपिशपिसंतापवकोविधिरनित्यति ठूषधगुणोन-
भ्वति दुद्टङ्रदहवहुदात्तः सतिभि्टवात्एवशिप्यते निषतियंधदिहनदेतिनिपेधानिवातो-
नभवति । भूरि अविशदिपूः्भिश्यःकिन. किल्वादुणा भावः मिच्वादादुदाचः । असषट
सगवाधनसप्नयोः सरितनितभासनेपदं खडयमपयकवचनुग. यहुरंछदसीतिशगे-
क्‌ व्रभादितवुवं इद्लस्ददश्चइुदाचङत्यागम्‌उदात्तः सएवशिष्यते अनुपदरेणयच्छ-
्दयोगामियावाभावः । कल॑ इचयूकरणे अन्येश्योऽदियनदविविष्‌ गुणोरपरतवम्‌
पिबवापहारीरोपः करोभावःकर्वम्‌ । अर्थ जैः उणकुषिगाि्यस्थन्‌ निलारादुदाचः।
सूथेन पियश्गुथयूथोथाइपिथक्यःययान्तोनिपातितः 1 ष्णिःनिरिुहतौ सषि
किदििनिषतययान्तः किताहूणाभावः पत्यस्वरेणान्तोदाचः । पवि एलूकपने
तिङतिढद्तिनिषातः ॥ २॥

ठतीयावमाह- . |
युश्वादिकेशिनादरीरप॑णाकक्षयभा । अर्वानडन्धसोमपा
गिरामुप॑श्चुविंचर 1\ ३ ॥
युध्ल 1 हिं । केरिनां 1 इरीदति वृष॑णा 1 कृषयऽथा । अयं।
न्‌ः। इन्द । सोनध्णाः1 गिराम्‌ 1 उप॑शुतिम्‌ । चर्‌ ॥ २॥

११२ कक्संदितामाप्ये = [अ०५व० १९

हैसोमपाः सोमपानयुतनहरीलदीयावध्वौ यु्वाहिषथारंयोजय अथानन्तरनोऽस
दीयानागिरासततीनाउपश्ुतिंसमीपेभवणमृद्ियचर तददेशंगच्छ कीटोहरी केशिनात्क-
न्धमदेशेरम्बमानकेशयुकतो वरृपणासेचनसमर्थौ वानो कक््यपा अंश्वस्पोद्रवन्धनर्ुः
कक्ष्या तस्याः पूरको पृषटावित्यथैः ॥ युक्षव श्नमोरोप््छान्दसः सतिगिष्टवेनपरतयय-
सवरःशिष्यते श्यचोतस्तिदतिसंहितायांदीर्षलम । केशिना प्रशस्ताकेशाःअनयोःन्ती-
तिमत्वर्थीयदनिः प्रत्ययस्वरः उपांचटुगित्यादिनाद्विवचनस्याकारदिशः । पणा पृपरप्-
सेचने कनिन्ुदृपिततिरानिधविुमतिदिवतिकनिन्‌ भितयादिर्मि्मितयायुदाचः वपव
स्यनिगमेदुपधाया; पषेदीवाभावः एरववदाकारः । कक्ष्यपा कक्षयोर्भवकश्यंस तताः
परयतमु्टलादिषिकशषयपो मापूणे अतोनुपसर्मकईतिकःपत्ययः छटुत्तरपदपररुतिखरेणा-
नोदाचतं भाकारपूषवव्‌ । अथ निषातस्येपसंहितायादीयः । नः अनुार्वमप-
दादागि्युहतोयूवचनस्पवसलसापिपिनसादेशोऽनदातः । इन्रसोमपाइयुगीभामव्र-
तस्ययेति्र्वानुदा । गिरां सवेकाचस्ठतीयादिविभकिरितिविभिरुदात्ा । उपशबदोनि-
परतलादायुदातः भुतिग्देनमादिसमासेखटु्रपद्मरुतिसवरतेमे तादौचनितिरयतामिति
तृबभितादिपरवा्रतरुतिस्वरः । चर निघातः॥ ३॥
विशेपमिनियोगसतुपवश्रौतोनस्‌वितः स्मा्त्रविजानीयादग्बिधानादिसतः॥ एहि"

मानिलयगपर्रेमशोषाकोरेणनबिमियुक्त साधारणविनियोगस्तु ब्तयजञादौस्तातुसंषेयः।

तामतासतगवंचतुर्थीठवमाह-- {

एको मतिसंगानिमृणीसारव।जदनोवसोतये्जं यर्म ॥४

आ । इहि । स्तोमान्‌ 1 अभि । स्वर्‌ । अभि । गूणीटहि। आ। स्व्‌ ।
रल । उ । नः । वसोदति । सचां इन्द्रं ।यज्ञम्‌। च। वर्धय॒ ॥ ४.॥
हि एवरानबापकारणपद्र एह्भिसिमन्कमेण्यागच्छ आगत्यचसतोमाुदाूमयुक्ता
सथाहमयुकानिसाण प जभिस्मभिरपवससतगयकः तथाधवरयवमभिरक्षययृणीहिगा्य क
नोऽ ~ माखदय स्य गाम्दकृह परितपेणसर्वारृतियः परेतः तत~
समार ब्रतवानंपय्तचान १ = पयतवातृीयमानंकर्मच स्चासहवर्थयसांगलतेपादनेनयक्प्पपिलाद-
सह सिसिर पपसयदिनाविपरयननामह्वलवरहतिपधविम्‌ ॥ इह इग्णी
हूः रपत द्वि्वाहूणा टणाभवेः ध निपातः आडारहृयुणेपकदिशरदातेनोदासदतुदाचः ॥

(८

मं०१अ०३ सू०५०} प्रथमोकः ११३
समान्‌ अतिसुलि्यादिनामन्‌ निचादायुदा्ःउचरपदेनसंहिायानकारस्यदीीरनसिा-
नपि भतोदिनित्यमिलयाकार्ातुनासिकः भोभगोभयोभरवसययोीपियलम्‌
व्वरोरशाकत्यत्येतिदोपः तस्यासिद्वात्वस्सन्ध्मभवति । अगि एवमारीनामनङ्य-
नेदानेः । खर स्ृ्दोपतापोः निघातः । अभि गतम्‌ । एहि पृषे सपचि-
पिहिः कयादिश्यःभा श्हल्यपोरिवीलम प्वादीनां हस्वइति ककारस्यक्रकारः ऋवणाचेविव्‌-
कव्यमितिणलम्‌ तिङकतिडदतिनिवादः। स्व रुशद सेरपिचि शमिति व्यत्ययेनशः तस्य
दि्तेनयुणागावादुवडादेशः अतेहिरिपिदर्‌ तिङ्तिडइतिनिषादः बह वृहि मनि-
पियन्त वरहेरमलयेपशरेतिमनिन, वत्सनियोगेननटोपः अमागमश्च मिदचोन्यालर्पिक्र-
कारातरः यणदिशः मनिनोनितादाघुदाचलम्‌। वसो आमब्रितनिषातः । यत् यजयाकेत्या-
दिनाद्‌ परययलवरः । व्य निवातः -अव्रचकारदयमरवणादियमेवतिदिभक्त पववाकये-
प्वुपम्पते अदननुेवमथमानमुतेयशुवायाश्वायोगेममेवििषावनिपेोनभवति 1४9
भगिठषहगतोकष्येषुथच्छावाकस्यदतीयतवनेउक्यमिदरयभस्मितनुसपत्ठचः <
पूणितिपणड-इन्देविवामवीद्यनुकयमायरौसयभििदतिवय । ध
उक्यमिन््रंयशंस्य॑वधैनंपुरुनिष्पिधं । शक्तोयथांसुतेपुंणो
रारणंत्सृख्येपुंच 1 ५॥ धि
„ उक्यम्‌ । इन्द्राय । शंस्य॑। वर्धनम्‌ । पुरनिःःसिधं । शुकः ।
यथां । सुतेषु] न॒ः1 ररणत्‌ । सख्येषु । च ॥ ५॥
इदयिदाधवधनदृद्िसाधनुक्थंशसंरंस्यमस्मागिःशं तनीय कीद्शयिन्राय पृरनि
प्पििवहूनागवृणांनिपेधकारिणे शकरः शादन्ोनोऽसमदीयषुतपुषेपस्यपुच्तिवेष्दपि
यथायेनमकरेणरारणव्‌ अविशयेनशब्दकुपाद वथारीस्यमितिपर्ववानयः अस्मदीयेनशसेण
परतष्दनोऽसादंपुबानसत्सस्यानिचहुभापशेसतित्यथः ॥ अकं वचेस्थकूपत्ययउकतः
प्रत्ययस्वरः । शंस्यं भौसस्ुती प्यन्तादुबोयव्‌ णेरनिरीतिणिलेपएः पित्छसितिमापि यतोनावडईइ-
स्पायुदत्तवम्‌ वर्धनं करणाधिकरणयोगेविकरणेलयद्‌ दितीविपरत्ययासूर्षदस्योदात्तलग।
पृनिष्िये बहुनां शवृणानिषेधकाय पिधगत्यां घालदिः्पःसःजननिसितयुपसरगस्यनिशब्द्‌+

सपाना्स्यमाद्ममोगः द्प्देविकरिप किपःतर्वाारीगोपः कुयिमाद्यदति्मासः लि
१५ ~

9१४ कक्संहिताभाष्ये {अ०१ व० २०

सकोरेणदृणोव्यवधानंछान्दसलादनाश््यऽपसरग्ुनोवीत्यादिनाधातु्करस्यपलम्‌ नितः
सकारस्मषटुा्टुरितिषलम्‌ पूरुशब्देनकर्मणिषष्ठयन्देनसमासः पिधोधातुसवरेणोदा्तलम्‌ नि
प्विषदृविमादिसमासेच्टुरपदपरुतिसवरतम्‌ टद्रहणेगतिकारकपू्स्याप्यिहणातुनःकारक-
समातेऽपिएवस्वरः। शकोतीपिशकः स्फायितशिवधिशकीत्यादिनारक्‌ प्रत्ययस्वरः । पथा
भकारवचनेथात्‌ छिन्तरेणपत्यमासू्वोकारउदाचः। सुतेषु तः पत्यस्वरेणोदाचः। नः न
सोनकारस्यनशवपातुस्थोरपुश्यइपिसंहितायांगतम्‌ } शरणद्‌ रणशब्ार्थः धातोरेकाच्डि
यह्‌ यजोषिषेतिक्‌ परत्ययरक्षणेनद्विभीवोहटादिेषः दीर्ोकितदइविदीैः प्रययरकषणे-
नसनाय्न्वाधातवदविषातुसत्ायांटिलरथेटेडिपिहेुरेतुमः्रावर्षणेचिर्यटेद्‌ अतदीदक-
क॑रारणनमुक्यशंतनस्यकरन्तहतः देसि इतथरोपःपरसपदेषितीकारणोपः देदेशय-
दित्यदागमः कपप तसयचररीपरसपदमदादिवचवर्यमित्यदादिवदधवादरि धतिः
एपदविमाोगदुखंछन्दसीविनिषिष्ये शोनुदा्लादतोरोदाच्एवगिष्यते शपोटसाै-
पाठुकस्व्यवधाना्वपतोविधीयमानमभ्यस्तानामादिरितयायुदा्तवंनभवति नदतिङवि*
इपिनिवातः भत्रयथाशब्द्योगेन यावद्यथाश्यामितिनियेधाद चवायोगेषरथमेतिवायनियातो-
सपरित जवसुचरवातयेप््ेतिचानुखुटविभकययेयपथमािहविकिः। सत्ये
ए सस्पुममाभतस्यागतेषु कर्मणि सस्ययशिततिशवदायमययः तवरा
यस्येतियेतीकाररोषः प्रत्ययस्वरः ॥ ५ ॥

पष्ीष्चमाह-

तभितंखितवईमहेतंरायतंसुवीये । सशक्उतनंशाकदिनो °
वसुदव॑मानः 1} ६॥ १९॥

वम्‌ । द्‌ । स॒खिध्ले । ईम तमू । राये । तम्‌ । सुध्वीरये । सः।

कः । उत । नुः 1 शकृत्‌ 1 इन्रः वसुं । दय॑मानः ॥ ६॥ १९॥
सरोऽनसामययनमितनीम पतितिषिनेसपि तमिव तपेेनदमीयहे परापुमः वथारयेषनार्थ तमीमहे वरा ,

3 वनामहं उतमपिच शक्रः शक्तिमान्तदनोनोऽस्मश्य॑वघ्धनं
वेपमानः ममच्छन्‌. शूक मस्पदीमरक्षणिशक्तो्रूय सपदययालाकर्मीमहेमामीपिपणि-
चम्‌. वतू नुपावामह्वनिव्यास्येयम्‌

र जमितयसयेयम्‌ ॥ तयापि त्यधायस्ववरागििलः
9 भत्रपद्काटेद्रनछान्द्ः

मं०१ अ०३ सू०१०] परथमोदकः ` ११५,

पर्यस्वरणोदा्ः 1 शमे शट्गत टिन्वादासनेषदं दिवादि्यमयन्‌ बहुखनदसीतिष्य-
दक्‌ िङतिडतिनिवातः । राये ऊदिदमिविविभकेर्दा्लम्‌। सरव शोभनवीरयपस्या-
ससी भविटवाविननेनभवोरश्यते सुवी्ेहत्यथैः बहुनीहावित्यतुदरौ वीररि
सुचरदायुदा्त्वम्‌ शक्रोतीतिशकरः स्फायितथिवश्चिशकीत्यादिनारक्‌ प्रत्ययस्वरः । श
कद्‌ राकुक्तै घातुसंबन्धाधिकारे छन्दिदुद्खडटिदश्वियुह्‌ पतःशकतोषि अतस्तमीमह-
विषातु॑वन्यः एटडस्तिप्‌ पपादियुदायुदितः परसषदेष्वितिचररडदेशः बहंछन्दसीपयडा-
गुाक्नादः दिङतिडइरिनिवातः । बर निदितयनद वततेसमत्ययः निच्वादायुदाचलम। द्य
मानःद्यदानगतिरकण्िादनिषु अनुदाततेचादातमनेषदम्‌ टटःशानजदेशःशपःपिचिादनुदा-
सतम्‌ शानचधितर्त्यन्तोदातवंबाधित्वा अदुषदेशाच्छपउचरतेनपरवाहतवधाुकतानु-
चलम ातसवरपवरिमयते ॥ ९६॥

॥ इतिपरयमस्यपथमेकोनविंशोवगेः ॥ 9९ ॥
गायन्तीतिकेततषमीषटवमाह-
सुविरैसुनिरजमिन्टरतवादात॒भिय द्रतादांतभियराः । गवरामपंवरजखेधि

कणुप्वराधोअद्भिवः 11 ७ ॥।
सुध्विटतंम्‌ । सुनिःऽअजंम्‌। इन्द्रं लवाध्दौम्‌। इव । यश॑ः गर्वाभू।
„ अपं । व्रजम्‌ । द्धि । र्णुप्व 1 राध॑ः। अद्विश्वः॥ ७ ॥
हेन्द्र यरोलंकर्मफटभूतं खितं शषटस्ववपखं उनिरणंदसेननिभोपान्यं
लादावमिव्‌ चछयायोधितेवसेषनपितिशेषः इतःपरं्ीरादिरसटाभार्थगवाननं निवासर्य-
नं अप्कृधि अपवृमु्ाधिवद्रारकृरु देअदिवः पर्वतोपरुकषिववजयुकतेन्ध॒राधोपरनरूणुषव
- भा समल ] खविदृतं इृनूवरणे कर्मणिकतमत्ययः विशबदेनमादिसमात्ः विवृततमित्यतं छदुत्तरष

इ द्‌ प्रादिश्छन्द्‌-
सिहुटमितिककारडदा्ः पूनः स सव्येनसमासेकदु्रपदमरुविस्वरेणसएवकरकारउदानः ।
नेनुगवमित्येवरद्न्तनतुविद्मिवि णे दाङस्त्तः श

नाव्‌ सुविद्रतमित्यनच समातेदरवमित्येतायन्मावनोचसदं कितु विवृतमिषि तक्तयंरुडुनर्‌-
प्दृपरुतिस्वरत्रमितियेव, उच्यते-पत्यययद्णपरितापापवदिनरदरदेगवकारम्वस्याि कारकपूरवस्याषि-

११६ कक्संहिताभाष्ये [अ०१व०२०

म्णमित्यनेनविदृतमितयस्मापिश्दन्त्यपदेशोपपततेः ननुगिृतमित्यस्य॒यथारुदल्य-
पदेशः एव॑कनतव्यपदेशोप्यस्ियेवपरिभापमा वथाच करमृणिक्ानेउ्रपदेपरतोयति-
न्तरहति सुशष्दस्यपरतिस्वरःपामोति नचानापिपरादिश्ठम्दसिवहुरपिवयेवंनास्तिविस्तरः
तथाहिसिवि सुविदृतमितमतरिदरृतमितेवो्रपदभिपितदादिरिकारए्वोदातःस्याद विदृतमि-
निसमातमचयगिकरकारःपदादिर्वति तथाभिविकृतंमितितमासस्यसतिधिष्टवेनवटीयस्वान-
भलवो्रपदादौहकवोदानस्वेणभविव्यमिति व्यते-गपिरनन्तरयवकानुपेय-
'हणेद्रहणप्रिभापानाश्रीयते पदाभ्रयणेव्यवहितगतावपि प्रकतिस्बरेसत्यनन्तरमहणमनथ-
-कंस्पाद्‌ अनेनवचाभयेणानन्दरयहणस्यप्योजनमभ्यदुतमित्यवव्यवहिवस्माभिश्दस
माभूदििपुदाहतम समावृतम तिककार्वोदा्ततिस्थिवम्‌। खनि अनायसेन
निरवरोपमाप्यम्‌ भनगगिक्षेषपणयोः खनिसोरूपगोःाकूपयोगः $षपटुसपुरचटररचचर्थ-
पतद्‌ नचावरुशनदस्यनिसान्यवधानंशंकनीयम्‌ सशब्दस्युपपदमावरटोनिितनाननर्य

तपवहिमपहिं इणरिदरमितयादययोगाईति पूर्वदरतिसमारेदिविमययासूभवात-
मितिधाचकारदाचः निसातमासेरदुनरपद्भरुतिसपरेणसएवरिष्यते पन्पनेनतमपे
दरहणेगपिकारकपू्वस्यार्हणमिति तिपरिभाषयारुदुत्तरपदरुतिस्वरेणसएवशिष्यते। वादा

व देगोधने अदेचरपेशेशितीत्यावं सत्यपिहिपकारेनानुबन्धर-
जन्तवमिः । : दाधाष्वदावरित्यतरादावितिपरतिपेधेनपुरंताया-

अभाववुदोरििददरिगोनभवति ननु दापूटवनेदतिमतिपदोक्तस्थेवदापरलवरादापिषि
पिषेः __ नपुनलाक्णिकसय रषः टक्षणमतिपदोक्तयोःपतिपदोकस्यैवय्महणनतुराक्त-
मिकसेतिनियमदििेदन गामादाप्रहणेप्वविेषडतिपरतिपसवाद्‌ युप्मच्छब्दनू्वयिकव-

नसय ुगििडिः लमिकवचनेहतिमपथनस्यलदिगः `अतोगणदिपर्तं
र्ञायरिसयदृदस्परे उदातगिदृचिस्वरेणभाकारउदाच्ः कर्वैकरणेरूतावहुट-
भिविदीयायाःमासः -सल्पेखतिवहुरमिवितृतीयायाजप्यटक्‌ छदुत्रपदपरुविसरवे
भि ठतीयाकर्मणीविपूपदषरतिवरलम्‌ 1 यशाः अश्यप्नो अभेबृश्षेत्यखुन तत्सनिगो-
मेनथातोयडागमः निषदायुदा्लम्‌ । गवां पातिपदिकस्वरः सयेकाचहतिगिभके"

रेदात्तत्वपाप नमोः वनत्ताववर्णतिनिपिष्यते र्णे ¡1 वृधि बृजूबरणे भुशणुपरृष्य्छनसीः
। वि िरदेशः यदुचनदसीतिशनोरिटदू निवातः 1 दृणुप्व छविहिंसाकरणयोष इिते-
युग व्यवयेनामनेषदं गोरस्यास्‌ थारस्तो सवा््यावाभो कर्तरिशाग्िति भिविरुण्नयो-
चेविउपरपयः पत्तनियेगिनययरस्यवमकारः तस्यमतोटोपदतिटिपः अचमरस्तिनर्वरिषा-

मे०१अ०३ सू०१०] = भरथमोकः ११७

वित्यकाररोपस्यस्थानिवद्भावाहपुपधगुणोनभरवति अजसतिशिष्स्वरवीयसवमन्यत्रदिक-
रेष्य्िसतिशिषटमपिविकरणसवरंपाधिवातिहषवमत्ययादयुदाचलम. । राधः अछनन्तो-
निचवादायुदाचः । अदि्वैतदत्यास्तीविमुप्‌ छन्दसीरइतिवतवम. सैनुदधौ उगिदचामिंतिनुम,
ृ््वादिरंयोगान्योपौ मतुवसोरसंदुोछनसिदिरुलं मिसज॑नीयः भमत्नितस्यच
निघातः ॥ ४७ |

अष्टमीभ्चमाह-

नहितवारोदंसीटनेकधायर्माणमिन्वंतः । जेपःखर्बतीरपः
संगाअस्मभ्यैधुनुदिं 1\ < ॥

नदि । त्वा । रोद॑सी इति । उने इतिं । क्रघायमांणम्‌ । इन्व॑तः।
जेषः । सवैःध्वतीः । अपः । सम्‌ । गाः । अस्मम्य॑म्‌ । धूनुहि ॥ ८ ॥

दद्द कथायमातूवधकुवौणं लात रोदसीधावा्थिवयायपि तदीरयमहिमानन-
हिकः वयाुनसमर्शयथेः वादयस॑सववैीः सरवोकयुकतमपेदृषटिपाः जपः जयेः प~
सेत्यथैः अपांसगेरंवन्धथान्यत्रादिवोवृषिव्यावयवीतिश्रुतं किशच वृ्टिषदानादनसंपचे-
.षूअस्म्कषीरादिरसमदागाः संभूतुहि सम्पकूमेरय ॥ नहि ननोरिषब्देनसह सुपरपेतिस-
मासः समासतादन्तोदा्तत्म्‌ । तवा अनुदा्स्वमित्यनद्रतौ त्वमद्ितीयायाईतित्देशः ॥
रोदसी रुदेरसन. नित्वादादयुदाचः उगितभेतिडीर्‌ । उक प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदाचः शषारै-
. किशदाचः । ऋवायमाणं नृहौविःकया अनयेषयोऽपियन्दतिविच्‌ दरिवहणल्य-
-दिष्यनवरोपरंमहणार्वालकारटोपोहकारस्य चकारः अटृवाक्रपा 1 -
दितादिडाजूयःक्यपिषिकयपपत्ययो्वपि सराकतिगणः चोपचर्दतह
शव वाक्यपदृत्यातमनेषदं टटःशानच्‌ शपःभदुषदेशासराच्छानचोटसार्मधातुकनुदाचतम्‌ श~
पः पित्वदनुदातलम्‌ क्यपःत्मस्वरः एके्योदमललम्‌ । ईच इविव्पारि इदि-
तोनुम॒धातोरितिनुम्‌ शपःपि्ादनुदा्तवम्‌ ददेगस्यवत्रता्वातृकसकरणपातत्वप-
वृष्यते ह्वितिनिपेधाद िडिडदतिनिवातोनभवगि ।जेपः जयेः पर्थनायांचिदरथेयेद्‌ न~
स्यमष्यमपुरपेकवचनेसिपू इतश्वयोषभरकषदेषवितीकारयेपः कर्सिपियते तदपवादः
पिबहुरडेशीरिसिप्‌ आङागमस्वानुदानलानः घातृलवरप्वशिप्यते । स्वरसाम्तीविस-

११८ ऋक्संदितानाप्ये . [अ०१व०२०

कैः मयद्स्वरौस्वरितावितिसध्दःस्वसितः मतुम्डीपौपिचादनुदाततौ संहितायां ५
स्संहितायामनुदातानामित्येकशरुतिः स्वरितए्वशिप्यते । अपः ऊडिदमि्यादिनाविभकतस्दान-
लम्‌ पूनुक॑पने ओ सेदपिच स्वादिभ्यः उतश्वमत्ययादततंयोगपूवादितिमास्यदकः श-
नदसतवदभावः ॥ ८ ॥
`. भशिषटवपडहस्योकथ्यपुवृतीयसवनेच्छावाकस्यषटसतोनियानुरूपयुगु ितीयलिनु-
गदेभाशुकरतिकचोनरूपःपूप्वितिवण्डे-भुषीहवंिरश्याभाभुककणंमुधीहवमिितनितम्‌
ततिस्त्चेपथमांसकेनवमीषटचमाह-
आश्रंकरणशरुषीहवंनूयिदधिष्वमेगिरः । इन्टरस्तोर्ममिरमेम
मंरूप्वायुजश्चिदन्तैरम्‌ 1 ९ ॥

आशरंतऽकर्ण। शरुधि 1 ह्वम्‌ नु । चित्‌ । दधिष्व । म । गिरैः।
इनं । स्तोम॑ दमम्‌ । ममं कूष्व। युजः । चित्‌ । अनस्‌ ॥९॥

हेभश्रुतणं सवतःमोतारोकर्णोमस्यतादगिचहवमस्मदीयमाहानं न्ष शुषिश्ुमेम-
महोतुगिरथित्ुतीरपिदधिप्ववितेषारय किथचमममदीयमिरेलोमसतोवर्प॑वाकूतमूहएुयधिव
स्वकौयसस्युरपिअन्ररुष्वासरनंकुरु यथावचनेतस्यतवपिमन्यसेवददस्मदीयस्तुविवि न
पीिकृर्वियर्थः॥ आभरु्तणं आस्मन्ताच्ृणुवङ््याभव्‌ किप्‌ हस्वसयुक्‌ तारी
स्य आमब्रितस्पतेत्यायुदातलमः । श्रुधि श्रुशरकणे ठोरोहिः भुवःरेतिपिहिवभोह-
छन्दसीविदक्‌ तत्सनियोगशिष्टवादशभ्रावोपिनिवतने मुगटणुषृखदृभ्यन्ठन्दसीिर्धरोः
सतिगिरतरायत्ययस्वरः आमत्रितपू॑मविद्यमानवदित्यविदयमानवचेनप्दादपरलासि ङि
तिनिषातोन भवति संदितायागन्येषामपिदपतदृतिदी वै । हवं हिनूसायांदबदेच बहुंछन-
सौत्यनमितिकेसंपसारणेरतेपथाटुकारन्तवेनकोरपि दोरभरित्यप्यत्पयः अपःपिचाद्वतुच्वरः ।
३ संहितायां इचितृनुवमभुतोरप्याणामितिरीवः । चिर वादिरनुदात्ः। दधिष्व द्षा-
वेदो मातस्ते सवाप्यांयभो शपश्टुः अभ्यासस्महस्रवम्‌ यदि छन्दसवुभययेवार्-
धातुकस्यागिस्वीकारादिडागमः कारोः निघातः] मम तवमपोडसीत्यनेनमपयन्तस्यम्‌-
मशः पिपदिकप्परेणानतोदा्ततेपपि युप्मदस्पदोङीत्ायुदान्तलम्‌ । रष्व दुरुमूकरणे
टेर थासम्ते सवाश्ांवामी गोचहुखंछन्दसोगिदुक्‌ सनिधिष्वालतःययस्वरः पादादिता-
` निषादः । युजः सविकायङ्निविधकेरुदचतम्‌ मन्वरं वृपादितादादुदा्ः ॥ ९॥

भं०१ अ०३स्‌०१०] = भरथमोषटकः. ११९
` दशमीष्चमाह-
` विद्मादितवाखप॑न्तमेवाजेपुदवनश्रुतम्‌ 1 ट्न्तमस्यहूमहङन
` संहखसातंमाम्‌ ॥ १०
. विक हि। स्वा 1 टपंनूऽतमम्‌ । वाजु । हवनश्ुत॑म्‌ टषनूऽतमस्य ।
हमे ! उतिम्‌ ! सहृसऽसातमाम्‌ ।॥ १० ॥
म्म देहर वातं विद्मनानीमः दिभूरण कीटलबृषन्तमं कामानामदिशयेनवपितार वा-
मामप हवनश्ुतं अस्मदीयस्याहूानस्यश्नावार दृषन्तमस्यअतिशयेनकामादीनांपितुसत
-वरिरायसादिपयप्नियहूमे लामाहुपान कीयीमूति सहससातमां अतियेनधनस-
दसाणांदानीम्‌॥ विद्म विदौखटोवेतिमतोमदेश ्र्ययसवरेणान्तोदात्तः शचोतस्िडदतिसंहि"
वारीव । वृषन्तमं पुदुपुेचने कलिलपुदभिवधिरानिषन्विुप्तदिवहतिकनिन्‌ नित्वा-

दायदः तमपपित्वात्सएवरिष्यते
वः प्दूलाचरिसिपः । बलेषु वाजशबदोडषादिलादायुदानः । वनगुर हृ्तयनुद्ती बहु-
रंखनसीरि्युटसपसारणं हवनमृणोवीति किप्‌ तुमागमः 1 दनतमस्मजक हूमहे बहुं

छन्दसीतिसेप्रसारणं । ऊतिं
दासोनिपातितः। सहलसनोतीनिरहससाः पणुदाने जनसनखनक्रमगमो विद विहनोरमुना-

तिकस्मादित्याकारदेशःख्दुनरपद्परुतिस्वरलं तमप पिचयाचदेवरिप्यते ॥ १० ॥
एकाद्शीष्ठवमाह-

उातूनैदन्दरकोशिकमन्दसान सतंपिव ! नन्यमायुःभस्‌
तनिररूषीसंदखसाग्रपिम्‌ ॥\ ११ ॥

आ। तु 1 नुः। इनदर । कौरिक। मन्दसानः 1 सुतम्‌ । पिव।

नव्य॑म्‌) आयुः प्रास) चिद 1 कथि । सहस्रःसाम्‌। करपिम्‌। ११॥

। त॒ तिपनोऽसासत्यागच्छेतियेष्ः हेीरिकूकथिकस्पपन मन्दसानः हयाः
वाशुमपिपुनसोमेप्वि यद्रिविभ्यामिकः कुर्युः तयारितद्रपेगेन्दस्पेमोतनवादर््‌-
गिक्पु्रत्यविरूदम्‌ मप्ानोनुम्मनिपपककिकसरीएिसििय् म्न

१९० ऋक्संहिताभाप्ये [अ०५ ३०९१

बरलयर्थचचार तस्येनए्वगाथीपुरोजज्दपि ेइनद नव्य॑ः सतंकमीतृशानपरंआयुर्जीमि
तम्‌ भतविरपकरपेणसुष्ुवधय ततोमांसहसर्तासहससंख्याकखाभोपें कपिंभतीव्वियवर्ारंसपि
कृ ॥ तु संहिवायां कचितुनुषमकषत्ोरुप्याणामितिदी्ः। नः संहितार्यांउदात्ादनुदात्तस्य
स्वरितदतिस्वरितलम्‌ । इद्र आमब्रितनिषातः । फशिक निषातः। मन्दसानः हृष्यन्‌
, मदिस्तुतिमोद्मदस्वमकान्तिगतिषु अस्रानमित्यनुवततोकञिटृधिमन्दिसिष्यःकिदित्यसा-
मच्रमत्ययः चिचवादन्तोदाचः । ख पत्ययस्वरः। नव्यं ुस्ुतो अरोयव गुणः वानोयिमपे
.इ्यवादेशः यतोनायदयायुदराचलम्‌ । आयुः उपि निदित्यनुद्रती एतेणिचेलुसिपरययः
णिच्वाहृचयायादेशो निचादायुदा्तलम. । सु निपातस्यचेतिसं हिताया दीम । तिर तते-
व्त्येनशः ऋददातोरितिदतं भवोहेरिपिदक। रपि रुभूकरणे बहुटंडनदसीतिशपोट-
क्‌ शुगपुृरद्यश्छन्दसीतिहेधिरादेशः। सहसस उक्तम । क्रि ऋपीगती इनित्यतुती-
इगुपधाक्किच किच्वादुणाभावः निच्वादायुदात्तवम ॥ ११॥ ।
भवगपरिेत्िष्टयाद्‌ सप्ोदकमिपिखण्डे -प्रिलागिर्वभोगिरोषिदयोरदधाजक्थं `
वदविसतितम्‌ तथाहविधौनपवर्ेतेयंपरिषानीया हविषीनवैयन्तीनिसण्डे-परिवाि-
वगदनपरिदध्यादितिसमिवम तथानरालणंच परिवारो गिरतयुमयापरिदधातीति ॥

तामादादशीष्चमाह-

परिाणिवणोगिरदमाननन्तुविश्वत । चरद्धायुमनुधयोलु
` एांसवन्तुजुखयः ॥ १२॥। २०1

परिं। ला । गिर्वणः गिरः । इमाः ¡ भवन्तु । विश्वतः ।

उदऽभुम्‌ । अतु । टद्धयः । जु; । भवनत जुरट॑यः॥१२॥२०॥

हेगिवंणःअस्पदीयसतुतिभागिदर विश्वतः सर्पुकरमसुपयुज्यमानाइमागिरः अस्मदीयाः "
सततमस्वालवं परिभयन्तु स्वतः पामुवन्तु कौरपयोगिः बृद्धायुमन्‌ धृदधेणायुष्येणेपितं ताग
यृ्त्यबृद्धयोवर्धमानाः किंषताभिरः गुटस्वयाेमिताःसतयोनुटयोऽस्माकंभरीपिहेतवोभव-
शु 1 गिर्वणः मीरगरवन्पतदतिपि्वणः वनपणसंभक्तो सरवपातु्योऽछ्न. गिरउपधायादीरथा-
भावन्ठादसः मामव्ितनिातः। विश्वतः दितीविपत्ययासूर्स्योदाचलम्‌ ।बृदाु इपु-
दी कपत्पयः उदिवेतीरःक्वापाययेषिकलितायत्यदिभापति त्यये निषटायामिदभावः प्रत्यय
स्वरः इणगती छनदुसीगश्विरग्‌ णिताटृदिःभायदगाश्च वृद्धमायुयस्य बहुनीदिपू्दपदमः

म अ०३-सू्‌० १३} प्रथमो्कीः १२१

सविसपवम्‌। दद्यः दृषेःक्तिनि पितुतथसि्ठसरकरेषिविडडभावः निचादाद्युदात्ततग
ठः श्ौपितोनिशषायानितीडपावः लुापिवद््यनततो नित्यंमव्रे्यायुदाचलम्‌ । गुष्यः
गुीपीतित्वनयोः जिन्‌ तितुतेतीडभावः नि्वादाचुदा्तः ॥ १२ ॥
। , इतिपथमस्यपथमर्विशोव्ः ॥ २० ॥
त वदविनवासणवत्स्लस्यमधच्छदसपरोजठनामककपि तथाचानुकानम्‌-्वम
ेतामापुच्छन् छनसािषपवसोकम्‌ रवव िनियोगलुगह
मगिलेवलेंसरंसनीयम्‌ उलतिस्डेीनकेनसनितगः इं रवाभवीडधनित
सयमय
कासमागुतमायादति ` ब्ाणेवमथमारण्यकेपमयतेवोमहदतिसण्डे -दन्दंवि
तपदानि. तथाशवस्यप्ेहनिनिषकेयतयेतेविथाअवीदषनित्ुतचटषः
सोपमाततेदमितम-नोऽरिमरणिलिवाणवपनिि 1
। । असिन्तक्तेप्थमाटचमाटह्‌-
इन्टविभ्वनीदधन्त्समुद्रवयंचममिरः । रथीतंमेर्थीनांवा
` जांनांससपतिपतिम्‌ 11 91 -
न्द्रम्‌ विश्वः 1 अवीट धन्‌ समुद्य सम्‌ गिरः । रविश्त॑मम्‌।
रयिनांम्‌ 1 वाजानाम्‌ 1 सत्प॑तिम्‌ । परिम्‌ ॥ 9 ॥
` वि्वास्तवीगिरोऽस्यदीयाःसतुवयःदनदमवीव्रधन्‌ वुधितवत्यः कोटशामिन्दे समुद्न्यचर्त
सपदवद्मापवनतं रथानास्युक्ानाोदृणाम्यरथीत्मजनिरयेनरयमु क ~
हित्वामिनं सलतिसतासत्मामवर्विनापाकम्‌॥ विश्वाः विरो-कषन.नित्सरः। अवीवृधन्‌ दृर्गि- *
सिचिःक्षद््नतोनितयंछवसीगिककारस्यकतरविपानालषयमाणा निषातसरः।
सगद्रव्यचसं य गदिोतिदििमासयरिललयय यमन
पिनपाद्‌महनतयादिनाडिरिषिषोा्मदारणनणि समुदन्पच्वनयचोमस्य बहनी
हीपूपदपरूपिस्वस्त्वम्‌ ।प्यीवमं रथीनां रथगन्दादइलनस्येनश्ानसंीवलं प्ल्ययस्वरेणोदाः
चंच । वायानां दपादिलादुदाचवम्‌ । सत्ति प्यदिन्वेदतिपदमरनिस्वरलम्‌ ॥१॥
१६. नः

०२९ कवसैदिवाभाष्ये - - [अ०१ब०२१

= द्वितीयाण्चमाह- 1
" “ सस्येत॑दन्दवाजिनोमाेमशवसस्पते । लामृननिपरणो नुम
` जेतारमपराजितम्‌ 1 २॥ । षि

. . सख्ये । ते । इनदर । वाजिनं । मा। भम्‌ । शवसः । पते । ताम्‌ ।
- ~ - अभि। ध । नोनुमः । जेतारम्‌ । अपराजितम्‌ ॥ २ ॥

. हेणवससते वउस्यपाकेन्द्र तेतवसख्ये अनुग्रहपयुकते सत्ितवे क्मानावयेवानि-
नोऽनवन्तोभूलामाभेमशवु्योरीतियापामाभूम अतस्वामभयहेतुं अभिपणोतुमः सर्वतः
परकयणसतुमः कीदशेवां जेतारं युदधेपुजयशीठं अप्रानितं क्ापिपराजयरहिवम. ॥ स-
स्ये स्युःकर्म्स्यं स्युः पर्यसवरः । वाजिनः वाजोलमेषामरसतीतिवामिनः ०७५
तपयस्वरः। भेम निभीभये दुडुत्तमबहुवचनंमसूनिःयंडितदतिसोपः वुंखन्दसीिवट
छन्दस्ुभमथेतितिडभारषावृकतेनडित्वाभ्ावाटुणः नमाड्योगङत्यडागममतिपिषः । शवसः
पषठवापतिपृत्रपारपद्पयसोपेणितिविसर्जनीयस्यसंहिवाया सतव खवामव्रितदतिपरादव-
दवेनपददमनिातः । नोतुमः पुसी णोनइगिनतं यञो मत्ययटकषणेनसन्डोपिि
विभिः यृणोषद्ुकोरिय्यासस्यगुणः प्रत्ययदक्षणेनधातुसं्ायाच्येमस्‌ अदादिवद्ा-
बाच्छपोदुक्‌ उपपगादस्मपिऽपिणोपदेगसयेतिसंसितायांगतम जेतारं जिजये। ताच्छीतयादि-
पवन जितयािरनित्यितयाुदात्ततम्‌ । अपराजितं अव्ययूर्वपदपमरविस्वरतेननउ्दाचत-
म॥२॥ ।

ठतीयाणचमाह-

पूर्वीरिन॑सपरानयोनविदैस्यन््यूतयः । यदीवाजंस्य॒मोमं
„ तमस्तोतृभ्योमेरैतेमृषम्‌ ॥ ३ ॥

पूर्वीः । इन्द्र॑स्य । रातयः । न । वि। दस्यन्ति । ऊतयः । यदि ।
| ४. = महे क प
बाजंस्य । गोम॑तः । सलोवृ््यः । ठते । म॒घम्‌ ॥ २॥
इनदुस्परंयन्धिन्योरानयोवनदानानि र्वीःभनादिकाटस्िदाः प्भरूतावाअस्येन््स्मस्-
यदापद्रायोपनदानमेवृह्लभावहत्पथः

द्र एवसतिददारनिनोऽप्रिनमानः सोकविगधो-,
भोमोगोरहिवस्यगाजस्यानस्यपयानमघपरनयदिमं ते दक्षिणाल्वेणद्दापि तदनींडरतपो-

मं०१अ१द्‌'स्‌० ११] प्रथमोष्कः . १२३

बहुपनदानपवकाणीनस्यासदविपयाणिरकषणािनविदस्यनि विरेपेणनोपक्षीयन्ते मधं र~
क्यदिषवशाविपतिसएयकिपुधननागय मृधधब्दुपष्तिः दातिदाशतीत्यादिषु दाष दा-
नकष मंहदतिपठिवम ॥ पूर्वीः हस्यो गुणवचनादितडीष्‌ भसपोकारतदीष-
“गनः जसि दीर्वाजसिेतिनिषेधवापिता वाछन्दसीपिपूषसवणैदीषैलम डीषभत्ययस्व-
रेोदाचलम्‌ । रातयः मयेदृेपपचमनविदभूवीराउदाचदिलिनउदाचतम्‌ । दस्यति द-
सरपक्षये दिवादिष्यश्यन्‌ निघातः । ऊतयः ऊतिमूतीत्यादिनाक्िलुदात्ः । यदि निपाता
दाधुदा्ः भंहितायानिपातस्पचेतिदीषैतवम. । स्तोटश्यः मूत धावादेभः्तः एचभि-
चादनतदा्तम्‌ । मंहते शपःप्रि्वादनुदाच्तवम्‌ तिडश्वटसार्वधातुकस्वरेणतिङतिडडतिनि-
पातोनभवति निपतरयददिहन्तेतिनिपेधाब्‌ ॥ ६ ॥
ध अगिपसोषच्येषुदतीपतवनेच्छनकस्युरंभिदाकषिरििसोति् त
पसनितम्‌-पदूषिमुपकम्य पुरंगन्दुैवकविधैपारतिरधतइति।
वसिस्थं सकतपतर्थ्िवमाह-

पृरीभिन्दर्युांकविरमितोजा जायत । इन्डोविश्वंस्य॒क

(म तपं

मणोधतीवब्ती पुरुषतः ॥ ४ ॥ ।

, पुराम्‌ 1 जिन्दुः । युवां । कविः। अमितःओजाः । अनायत । इन्द्रः।

विश्व॑स्य 1 कर्मणः । धती । वज्ञ । पृरुऽस्तुतः ॥ ४ ॥

अयमिन्दरउच्यमानगुणयुकतोऽनायतसंपनः कीटग्युणकडतितदुच्यते पुरामहरपुराणां
गिुर्भसा युवाकदायिदग्िविटीपटितादिवाधकरदितः कविर्मधावी भगितीजाः पभूतचदटः
विमवस्यकेणः रत्लस्यज्योतिोमदेधैतां पोका बजी यजमानरक्षणार्थसर्वदावजमुक्तः `
रुतः बहुविधेतचत्कमणिस्तुतः॥ भिनुः भिदवविदारणे कुरित्युदत्तो पृभिरिन्यपिगृषि-
पृषिदसिप्यदृतिकुपत्ययः वस्यढन्दस्मुभ्रयथेविसावधातुकसंताया सपादिस्यःश्षम मिचाद्‌-
न्यादयततेभवति भ्नसोरहोपः' अनुसवारषरसवर्णी अचःपरस्मिनूरवविधावितिमापस्यत्था--
गिबद्धावस्यनपदनेत्यादिनानिपेधः। युवा युमिश्णामिम्रणयोः कनिन्ुदपितकषिरानिषन्व ~
पुपनिदिवदूविकनिन निलादायुदात्ः। कविः कुशब्दे अररिपिरईः मत्पयस्वरः। ममितोजाः

अमितयम्दस्याव्ययपूवंपदमरुतिस्वरलम्‌ यटुवीहीपपदपरुतिसवरतेनवदेवगिष्यते । विश्वस्य.

॥ ४
अथुपुषीत्पादिनारनः निष्वादायुदाचः । कर्मणः अन्येयोऽपिद्यनवदृतिमनिन्‌ नित्सवर1

१२४ ऋक्तंहितामाप्ये ˆ . [-अ०१.व०२१.

धर एच्‌ िं्वादन्तोदात्तः । वी मवर्थयिइनिः प्रत्ययस्वरः! पुः सुवस्तोमयोन्ट-
न्दसीतिपतवम्‌ वदुपुपेशेपुसतुतः थाथधनूकाजविशरकाणामित्यन्तोदाच्लम्‌, ठतीयासमातिहि
थाथादिस्वरापवाद्‌ः ठृतीयाकमणीति पूवपदपरुतिस्वरःस्याद्‌ ॥ ४ ॥ ५

पश्चमीण्चमाह-

सेवखस्यृगोमुतोपावरद्रिोविदम्‌ । चदिवाअविभ्युपसलु
ज्पमानासआाविपुः ॥ ५.॥

त्वम्‌ । वृरस्य॑ । गोम॑तः । अप॑ । अवः । अद्रिश्वः । विम्‌ । लाम्‌।
देवाः । अविभ्युपः । तुज्यमानासः । आत्रिपुः॥ ५॥

वखनामकःकश्िदूसरोदेवततवन्धिमीगा भपहत्यकसिमंिद्विगोपितवान्‌. तदानीमिच-
स्तदविरंसरन्येनसमारयतसमाद्विद्वः निःतारपामास तदिद्मुपाल्यानं -ईनदोवटस्यिदमा-
पीणोदियादिबाहणेपमवान्ेपुचपसिदम्‌। तदेवददिनिधायायंमव्रःपरवर्वते हेअ्रिः वन ,
यकद लंगोमोषरस्वगोभिूकस्यवटनामकस्यारस्यसंबन्धमिटंभपावः स्वमतयमुतेना-
पाृतवानपति_ तदानीतुज्पमानासोवनिस्यमानदिवाभविष्युपः लदीयरक्षयावटाद्भीताः "
. सन्तः तामाविपुः पराप्वन्तः ॥ अप निपातत्वादायुदात्तः । भवः वृजूवरणे खद्सिष्‌ इत्वलपः
सादिः; तस्पवहुखंछनदीतिक्‌ गुणोरपरतवं ह््यादिोपः विसर्जनीयः अग
मः. 1 अगिः -अद्रस्यास्तीतिमतुप्‌ छन्दसीरदतिवतम्‌ संबोधने उगिदचामितिनुम. ह-
तठयादिरंयोगानंलोपी `मतुवोरयुौन्दतीपिरूवम, । विटं नधिपयस्यानिसनत्ये-
प्याधुदरा्त्वम । अविस्युपः निभीभये दिद द्विभीवः अश्यासस्यहस्वजग्ते कुभेतिि-
रकः ऋादिनियमायापद्‌ स्वकाजादसामिविनियमानिवि ति सवनाय
नेपिवपतययेन भलाद्रसोपंमसारणंपरपवलं शापिवस्िषसीनयितिषलम.अविश्ुपावितपादि-
नायषमियडदेशंयायितवा प्रनेकाचइपियणादिशः ननूसमासः अव्ययपू॑पदपरुतिखरवम्‌।

पमानः दनेिायालसस्यकेिटरःसयानेगानचू सावधातुकेयगितियक्‌ तस्माददुष्े-
शादतरस्यरसार्िानृकस्यानुदातवम्‌,

२३१५
दातम्‌, यकवुमत्ययस्वरःरिप्यते ! आविषुः भवरक्षणागिु
भसादः तस्य सिजभ्यस्तवदिश्य्रेतिनुस्‌ रच्‌ इहागमेः भादनादीनामितवा-
दामः" आद्गुमत्पयोरितिषत्म्‌ ॥ ५]
` पेङऋन्---{141-- ५.1

मं०१अ०३सु०११] प्रथमोऽकः १२५

। । पष्ठीष्चमाह-
तवाहंशैरएतिभिःपत्यांयसिनधमाचन्‌ । उरपातिष्न्तमि
वैणोविदु्टेतस्य॑कारवः 1\ ६॥
तव॑ 1. अहम्‌ । शूर 1 रातिभिः 1 भतिं । आच्‌ । सिन्धुम्‌ ।
आध्वदन्‌ । उप॑ । अतिषटन्त्‌ । गिर्वणः । विडः । ते। तस्यं ।
कारव॑ः॥ ६॥ . ।
, द संयमयोयुकनद तवरागिभिः कख तदीविभैनदनिममिलतः अरेपतया
हि त्वपुनरागतोऽस्मि परबुकमदवसोषनसपरन्पलादलिनक्मभमलागमतपुच्पे
कुन सिन्भ्यन्दमानं सोममाव्न्‌ सरवदःकथयन. असिन्तोमयागेतदीयांषनरान"
कोरकटयमितयथ; हेगिवैणः गीिवननपिद कारःकर्तारः ऋलिग्यजनानाः उपापिि-
नव पुराधनलाभार्थतामुपस्थितवन्तः . उषस्यायचतस्यतास्यौदाेमिस्तेववधनदा वद्‌"
मनन िगसदयलथनिदत -वेणदोभवरन िरबनयनीि रेभोगलितया
दिप्रपोदशरस्तोदनामख कारशब्दशवः ॥ तव यु्मदस्मदोसीत्यायुदाचलम्‌ । रातिभिः
मवेडादिनाकिनुदानः । आयं इणोटड्‌ तस्थस्थमिपामित्यमदिशः अदिपरभतिश्पप्ट्
विशोट्क्‌ आडागमरव्यायदिशौ तिङ्तिङदतिनिषातः। सिन्धुं स्यनूपसवणे निदित्यनु-
५ क निचचदायुदाचः 1 भाकदन. बद््मः
कपोवाचि खरःशद्‌ शपःपित्वाद्नुराचचम त्सारधादुकवरेणषाुलएवगिष्ये तु प
भाडातदकुगतिाद्यश्वि्तमासः दटु्रदपरुविसवरलम्‌ । भविन उपान्मच्रकरणईः
सालनेषदम्‌ 1 णिवणः वनपण्को अदन, सामचरितस्यचेतिनिवावः। विदुः विदाने शट्‌
दिभतिभ्यःयपदतिषपोडुह िदोदणेवेवक्रस्‌ पदादिलालनिषावः संहिवायांु्प्-
त्तुषवन्दःपादमितिषलम्‌ नाषटरि्ु्रस्यवकारस्यषलवम- स ॥ वस्यसविकायदतिषिमकतर-
दाचवमारं नमोन्वनसादवरग निषिध्यते । कारवः वापा वा प्रत्ययस्वरः ॥५॥
, सप्मीष्टवमाई- ।
मायािस्िमूषिनृतवशपण॒मनानिरः । विदु्धेतस्प्मेधि `
रास्तेषा्रवास्पुिर 11 ५ ॥

१२६ वसंरितासाप्ये - ` [ अ०१.ब०२१;

मायाभिः इन्द्र । मायिनम्‌ । त्वम्‌ । शुष्णम्‌ । अवं । अविरः।
विहः ते । तस्यं । मेधिराः । तेम । श्रवांसि । उत्‌ 1 तिर्‌ ।॥ ७॥

हदे वंमायिनैनानाविधकपरोपतश्णभूतानांशोपणरेतुमेतनामकमसुरं मायाभिः त-
त्यिकृषःकटविरेषेः यद्रा तदोपायगोचरपाभिः अवातिरः दिितवानति एतचया-
सकेनोक्तम-दःष्णंनयानतिं । श्ण ्मि्यादिमवेचायमर्थोषिसष्टः ॥ मेधिराः मेधाव-
न्तोनुठातारः तस्यवादशस्यते तव महिमानं विदुर्जानन्ति तेषांजानतामनुषावृणां भरवा्चना-
नि उत्तर वर्धय केतः केतृरितयादिषेकादृशसुपक्ञानामछ मायादयुनमितिपणितिम्‌ श्रवःाचदं
यास्कोनिवेकति-भवङयननामभूयतदतिसतइति ॥ मायाभिः माङ्माने माायासतिष-
प्योयङियपत्ययः परत्ययसरः । मायिनं मायाभस्यासीतिमायी बीदादिवादिनिप्रतयः
रत्ययसवरः । र्णं शपगोपणे भस्मादन्तभारितण्य्थानिदितयनुदती ठृपिदयपिरसिष्यः
किचेतिनमत्ययः निचवादादयुदाचः 1 तिरः तसतेरंडिव्यत्येयनशुः तस्यद्विनगुणाभावाद
ऋतदृातोरिीदलम. रपरलम्‌ । विदुेस्य गतमन्रेगतम्‌ । मेधिराः मिधरमषूमधादिसनयोः
ओगादिकदरन्‌ निचादायुदाचतः । श्रवांसि नविषयतादायुदा्ः॥ ७॥ ।

ध मष्टमीर्चमाह-
-> इन्दमीशान॒मोज॑सान्निस्तोमां अनृत । सृदसयस्प॑रात -

-> ` पडतवासन्तिमृयंसीः ॥< ॥ २१ ॥

इन्द्र॑म्‌ । ईानिम्‌ । ओज॑ता 1 अनि । स्तोमाः। अनूयत्‌ । सह्‌ ।
# १ सन्ति नयंसी +
~ यस्य । रातयः । उत 1 वा । सन्ति| यतीः ॥ < ॥ २१॥

“स्तोमाः स्लोतारकतिजः आओयसामडनरशानेनगतोनियामकमिनदं अश्यनूय॒त सर्प
स्तुनवन्तः यस्येन््रस्यरानयोथनदानानि सदसंसदससंस्योपेतानिसन्ति उतवा अथवा भू-
यसीः सदससंस्यायाभप्ययिकाःसन्वि तमिन्द्रमिविपूवान्वयः ] इन्दं केन्देतादिनारन.
निचवायायुदराचः 1 दगानं उटःगानचू अदिपधनिभ्यःगपद्निगुपोदुक्‌ धातोरनुदाचेचाद
श । ओजा नधिपयलादायुदातः। स्तोमाः ग
स्नष्वत्याद्ना मन्यत्पयः निचादायुदातः । अनपव णुम्नुनी णोनः टु व्यत्ययेनभ्रस्य
१ निन २.११. २ न्स ७.१५.६ श 1

१०१ अ०४ सू०१२] - परथमोषठकः -१२७

ददेशःपिच्‌ अत्यधातोः कुटारिविनसिचोडित्वाटृणाभावः ईइभारव"्ानतः दीर्ष-
तच अडागमः । सहसरं कैमादीनाचेतिदितीयक्षरमुदाच्म्‌ । रातयः मवरकृषेतयादिनाक्तिनु-
दाचः।:उत पातिपदिकस्वरः । वा चादिरनुदात्तः । सन्ति भरत्ययायुदाचतवम- पिङ्कतिङ्द्ि
गिवाोनभवति यदृ्ानित्यमितिनििधाव सहि व्यवहििऽपिभववीयुक्त. । भूयरीः स~
इादृतिशयेनवहूयःभूयस्यः .अववि अजविभक्तव्यस्यसहल्तस्यसंनिधिवठादुपपद्लमवीतेः दवि"
वनविभज्पोपपदेतरवीयदुनावििवहुय्दादीयस॒न्‌ यहोलेगिभूरवहोरिवीकाररोपः प्ररे

षयदिशश कष्यसुनोनिच्वादायुदाचत्वम्‌ उगितघ्ेतिडीर्‌ ॥ ८ ॥
] इतिपरथमस्यपरथमेएकरवंशोव्गः ॥ २.१.॥

इतिततीयोनुवाकः ॥-३ ॥
अथसुक्तपटूकात्पकेवतुरथा वाके अभिदूतमित्यारिकस्यदवादगर्स्यतक्तस्य कण्वपुनो-
मेषातििकषिः अप्वादाभ्ावदिनुवतमानं प्ण्वरण्यतृपादितपुकतगायतमेवछनदः अधिदेव
ताकि अतप्वाुकम्ये-अनिादपमेधातिथिकाणजपरयमिनेिपदे दममेव
निपमन्यआहवनीयश्चेति विनियोगस्तु भ्रातरनुवाकिअपरयेकती गायत्रेछन्दस्यमिदूतमिवि
स्तम अंधेतस्यारत्र्िवासकाठेदतिण्ड-भपिमीदेिंदूतमितिसत्रितम. पयापृष्ठचपडट्‌-
स्य द्िपविहनिवमेवतलमास्यशसं एवस्याभि्ेनेकरिमहनीकतिसणडेततरिवम्‌-मिट-
दितिदितीयहिद्ूणमाएयोः साग्धनीषधिटलमिलेका नमःमवकेदविखण्डेसविम्‌-ईलि-
न्योनमस्पस्तिरोमिदूतेडृणीमहइति । . + +
ध ` भंसिमन्सकतेमथमो्नमाह- ` ,
अपरिदूतंरैणी मेदो तौरेविन्ववैदसम्‌ । अस्ययृज्ञस्मसुकरुम्‌ ॥
अति । दूतम्‌ । द्णीमदे । होवा । विस्वश्व॑दसम्‌ 1.ुत्य ।
युज्ञस्वं । सुश्कतुंम्‌ ॥ १ ॥

अपूलतयेन्प्या्पानन तयनततिरीत्ाहणेसमान्नाम व -अिदिवानायूलमाधीयनाःहन-

=-= ~~~ =

<

१॥)

१८० से ५.८1

१२८ ऋक्संदितामाप्ये - ` {अ०१व०२९

-नामाहातारं विथ्वेदततं सरवथनेपितं अस्यपरवतमानस्यय्स्यनिष्माद्कतेन सुक्रुगोपनक-
-माणं शोभनप्ैवा मवमित्यादिष्व्ाविंशतिसंख्याकेषुधननामद वेदसूशब्दःणितः-॥ है-
तारं हभूस्वर्थापां शेव ताच्छी्यादिपुटन्‌ वहुटंछन्दतीतिसपरारणपरपूषैवे गुणः निच्वा-
दायुदात्ः। विश्वेद बहुवीरविनवंज्ञायामिति पूपदानोदात्लम.। अस्य ऊदिद्मितया-
दिनाविभकतेरदा्तवम्‌ । सक्तु कलादयशवतयायुदा्तत्म ॥ १ ॥

द्वितीयाशचमाह-
अगनिम॑निहवी मभिःसदांइवन्तविर्पतिम्‌ । इन्युवापुरुपरियम्‌ ॥ २ ॥

अगरिम्‌ऽअंत्रिम्‌ । हवीमऽभिः ` । सदां । हवन्त । विश्रतम्‌ ।
हव्यवाहम्‌ । पुरुशप्रियम्‌ ॥ २ ॥

यद्यपयभ्निःसवसेणेकएव तथापिपयोगभेदादाह्वनीयादिस्थानेदासावकादिविरे-
पणभदा्वाबहुविधलमणिमि्याधिमधिमिविवीम्ता तं हवीमभिः आहानकरणमवरःदाहव-
न्ते निल्तरमनुातारआाहूयन्ति कीदशं विपति विशाप्रजानांहोबादीनां पाठकम्‌ हव्यवाहं
यजमानसमर्पिस्यहविपेदिवान्यतिवेोदारं अतपएवुरुपि्ं बहूनापीत्मासद्म्‌ ॥ भमनम नि
स्यवीम्सयोरितिवीप्तायाद्विभौवः तस्यप्रमामेडितमिः्यु्रस्या्रेडितसं्ायां अनुदार"
वाचम. । हवीमभिः हवजू्पधोयांब्देव आहानकरणभूतपुमवरेपसतव्यापारस्वावयाकतट-
लविवक्षया अन्येभ्योऽगिदन्त्विकतंरिमनिन्‌ तस्यछादसडागमः वहुरंढन्दसीविधावेः
समार पवलमःगुणावददो निचादायुदाचलम्‌ । सदा संका्येतयदिनासर्शान व
पूत्पयः सर्स्यसोन्यतरस्यादीपिसभावः व्यत्ययेनायुदरा्तत्म । हवन्त हनो जञस्यान्तदेशः
ररेवाभावश्टादसः शपि यहुठंछन्सीतिसमसारणं तिङपिडतिनिवातः। विषं परया
ववर्तपूवपदमरुतिसवरि परादिश्टन्दसिवहुटमिति उत्तरप्दायुदा्तत्म. 1 हव्यवाहं
पहमरापणे यह्तिणविमत्ययः दत्तरपदपरति्वरत्म पुणा पियं समासानतोदा्तवम्‌॥२॥
9 वेतीयाण्चमाद-
अगिरवोददाव॑दजजञानोड्कत्ंिपे । जसि्ोतानईड्थः ॥ २ ॥

अरं । देवान्‌ । दह्‌ 1 आ । वट । ज॒न्ञानः। टुक्तध्व॑हिपि । अति 1
दोना । नुः । शय्यः ॥ २॥

मं०१ अ० सू०१२] . परयमोकः १२९

हेमे जत्तानः भरण्योरुसनस्वृकवसििआस्तरणारथ छिनेनवर्हिपायुकायतंयन-
मानमनुीतुभहकरमणिहविनोदेषानाबह नोऽदुथटोवा देवानामाहयावा लमीडयस्तु-
त्योऽति ॥ देवानित्यतरसंहितायां दीषोदर्सिमानपदेदविरुत्म्‌ आतोटिनित्यमित्यतुना्िक-
शुः ज्ञानः जनीमादुभौवे दिदःकानस्‌ ममह्नेलुपधायोपः ्विवचनेचीपितस्यस्थानिव-
द्वााद्विवैचनम्‌ चिच्वादन्तोदाचः । वृक्त्वा आओत्ठेदने निष्ठविकमत्ययः युस्यविभाषे-
तीटूमतिषेधः वृतव्र्यजमानाय येनवाक्रविजा वडुतरीैपवपदमरुविस्वरः। अपि भतः
तिप्‌. अदिम्तिभ्यःशपदूतिशपोटुक्‌ तासस्ोरलौपइतिसकारस्यरोपः पादादिलालनिषातः।
शेता हयोस्ाच्छीतयादिषुन, वहंछनदसीनिसंमसारणम्‌ निलादाधुराचः । {इचः {~
सुतौ कहग तित्वस्तिमिदडवंददशपदुहाग्यङ्याुवाचल ॥ ३ ॥

चतुर्थीश्वमाह-

तौडंशतोविवोधययदमेयातिदू्॑म्‌ दैवेरासंततिरवाइपि ॥ 1)
. , ` तान्‌ । उश॒तः । वि । वोधुय्‌ । यत्‌ । अत्रे । याध । दूर्यम्‌ । द्षैः।
- -आ। सत्सि । वर्हिपि ॥ ४॥ ।

हेगयचस्माकारणाद टयंयासि देवानादूतकममागोि तसा्कारणादुशतोहविः
कामयमानान्तानेवान्‌ हविःसवौकाराथं विबोधय विवो्यच वरहिष्यस्िन्करमणितद वेभसह-
आसत्ति आसीदमागत्योपविश ॥ तान. दीर्ोदरिसिमानपदेइतिसंदितायांरुवम, आतोटि-
नित्यमि्नुनासिकभावः । उशवः वशकान्तौ उरत्‌ अदिमभतित्यःशपतिगपोर
अहिनयतयादिनासंपसारणम्‌ शतुरुमोन्यादीदतिषिभकतरदात्तम्‌ । यातन यतानि
समितिनिषादप्रतिपेधः । दतस्यभागःकगेवादूतवं टूतस्यभागकर्मणीइतियव्‌ तस्यतित्छरि-
वापवाद्तेन यतोनावइतिपापमायुदाचलम्‌ संदेविधयश्डन्दतिविकलयन्वइिनिवतैते भव~
सित्खरिदिमत्येयभवति शेषनिघातः 1 सत्सि सीदति पटूविशरणगत्यवसादनेषु चरःपषिषि
शपोदहुखंखन्दसीषिङ्क नदुमताध्स्येविमत्ययरक्षणपतिपेधात. पृथत्यादिनारीददेशोनणष-
वि 1रर्हिपि यृदवृदिग्यी यृहिनंटोपशेविदिमत्ययः ्रत्यस्वरेणईकारउदा्तः॥ ४ ॥ `
९ प््वमीषवमाट- ध
। वृताद्यनदीदिवुःभनिप्मरिप॑नोदं । अमे्वरसखिन॑ः ॥ ५ ॥
१५ ९ ध =

१२८ कक्संहिताभाष्ये ` - : [अ०११०२२

-नामाहातार विश्वेद स्ैधनोपेतं अस्यपवतंमानस्ययत्स्यनिष्पादकतेन सुकरतंोणनक-
-मोणं शोभनप्रेवा मघमित्पादिष्वशाविशतिसख्यकिपुथननामस वेदसुशब्दपषिः-॥ ही-
तारं हेमूसर्धायांशन्देच वाच्छीत्यादिपुदन्‌ यहखंखन्दसीतिसंपरसारणपरपुषैते गुणः निचा-
दादयुदा्ः । विश्ववेदसं बह्ीहौविष्वंसंञायामिति पर्वपदानतोदात्तलम.। अस्य ऊद्िदमिया-
दिनाविभकतरुदात्तवम्‌ 1 सुक्रत कृलादयशचतयायुदाच्तत्वम ॥ १ ॥

. द्वितीयाष्चमाह- ५

अ्निम॑परिहवी मभिःसदांर्वन्तविश्पविम्‌ । इव्यभादैपुरु्रियम्‌ ।। २॥
अगिम्‌ऽअंघ्निम्‌ । हवीमभिः ` । सदां । हवन्त । विश्पतिम्‌ ।
हव्य॒वाह॑म्‌ । पुरुप्रियम्‌ ॥ २ ॥

- पदयप्यभिःसव्पेणेकएव तथापरिपयोगभेदादाहवनीयादिस्थानभेदालावकादिविगे"
पणभदा्वा बहुमिधलमरिपित्ापिसनिमितिवीप्ता व हवीमभिः आहानकरर्वेःदाहव-
नत निरन्तरमनुष्ातारआाहयन्ति कीदशं विपति विशांपजानाहत्रादीनां पाठकम्‌ हन्यवाह्‌
यजमानसमर्पितस्यहविपोदेवान्यपिवोढारं अतएवपुरपियं बहूनामीत्यास्सदम्‌ ॥ अगमि नि"
तयवीप्सयोरििवीप्सायाद्िभवः तस्यपरमात्रेडितमित्यु्तरस्यत्रडिसंततायां अनुदात॑चेलनु-
दाचलम. 1 हवीमभिः हञूस्धायांशब्देच आहानकरणभूतषुमवरेुसव्यापारसवातव्याकरठ-
लविवकषया अन्येष्योऽपिदमन्दहपिकतरिमनिन्‌ तस्यछान्दसदागमः वदहुरुछन्दसीषिधतोः
संपस्तरणंपरपर्वतमगुणावादेशो नित्वादाययुदा्तत्म्‌। सदा स्वैकान्येत्यादिनासर्वशब्दाद्‌ द
भत्यः सवैस्पसोन्यतरस्यादीतिसभावः व्य्ययेनाययदा्त्वम.] हवन्त हिनोट्‌ कषस्यानतदशः
दत्वाावन्छा्दसः शपि बहुरंछन्दसीतिसपरसारणं तिङकतिडदतिनिवातः । विशं पया
पवतिपूर्वपदमरुदिस्रते प्रादिश्ठन्दसिवहटमिति उत्तरप्दाययुदात्तत्वम. । हव्यवाह
यहमापणे पहभतिष्विपत्यः एटृरपद्मरुति्वरलम. पणा पियं समासान्तोदाचलम्‌॥२॥
£ द्तीयाश्चमाह-

अदिर्वोददाव॑दजजञानोक्तयं षय । अिदरोतांनरईडथः । ३ ॥

अग्रं । दान्‌ । दह्‌ 1 आ । वह ! जज्ञानः। टृक्तश्वहे । अरि ।
होना । नुः । ईस्य॑ः॥ २॥

०१०४ सू०१२] . प्रथमोषटकः १२९

हेये जहानः अरणयोरुलनस्वकविेभास्तरणार्थ छिनेनवर्हियुकापतय
मातरीतमहकमणिधनदेवानावह नोऽ्लदर्थहवा देवानामा लमीडयप्तु-
सोऽपि ॥ दवानिलनसंहिवयां दीषौदण्तिमानपददतिलम्‌ भाोटनि्यमित्ुनपिक-
वुः जज्ञानः जनीपरादुभौवे ठिटःकानच्‌ गमहनेत्युपपारोपः व्वचनेचीतितस्यस्थानिव-
सिम्‌ वितादतोदारः 1 इवहे जोबशेदे नधतिकमायमः यस्यविभष-
तीसविषः वृ्तवहियंनमानाय येनवाक्रतिजा वदहुतरीदपूर्वपदमरुतिसरः1 असि अस्तेः
, अदिपतित्यःशपदतिशपोसुक्‌ वाचस्योरखोपदतिसकारस्यरोपः पादादिलालनिवातः।
शेष हयेसाच्छीत्यादिपुट्न. यहुरन्दसीतितंपरतारणम्‌ निचवादाबुदाचः । ईडः १इ-
सुतो ऋहो्द्‌ तित्लस्तिपा $दवंददृशंसदुहा्यतङ्ययुदा्लम ॥ ३ ॥
५ चतुर्थारिवमाह-

तौँडशतोबिवोंधयय्द्रेवासिदूत्यंम्‌ दैवेरासत्ति्वायि ॥ ४ 1)

, तान्‌ । डशतः। वि 1 बोधय 1 सत्‌ । अग्रे । यास। यम्‌ । दवेः 1
~ . आ। सस्सि । वृधि ॥ ४॥ । |
“ , हेयध्माकारणाद दूतवयासि दवानाटूवकमाोि तस्मा्तारणादशतोहविः
कामयमानान्तानेवान. हविःत्कारार्थं विबोधय विवोष्यच वरहप्यस्मिन्कर्मणितद वैमह्‌-
भाततत्सि आसौदआगरयोपविश ॥ तान दीवौदव्सिमानपदेदतिलंहिवायांसलगः आतोटि-
नित्मित्यनुनासिक्ावः 1 उतः वथाकान्ती चयाद अदिश्तिभ्यःशपदविशपेोड्क्‌
भटिन्येत्ादिनासंपसारणम्‌, शतृरुमोनचनादीइतिषि्रकेत्दाचनम्‌ जारी द ० । यासि यद्नानि-
सयमितिनिषादपतिरेधः । ददस्यश्ागमवाू्यं इत्या = यन तस्यवल््रि
साप्वादुवेन यतोनावद्तिमापमादयुवाचवम संदैदिभयश्टनदसिविकरपयन्तइतिनिकतते भत
ल्ित्लरिवमित्यव्वमि भषनिवावः 1 सत्प सीदसि पूिशरणमत्यवसादनपु. ददःतिषि
शोयहरुंछन्दसीतिदुक्‌ नदुपवास्वतमत्ययरकषगपविपषा पित्यादिनासीददिरोनभव-
ति । यपि वृहवृदिग्यी यृहनयोपेतिदचिमलयः परत्ययस्वेरणहकारउर्चः ॥ ४ ॥

पृ्मीष्रचमाद--

= 94.
. मृनौद्यनदीविवुभविप्मरियनीद 1 अप्नेतरसखिनः ॥ ५ ॥
4७

9३० ऋक्संदितााष्ये `. .. [अ०१ व०२३

पूत॑आहवन । दीदिश्वः । पवि । स्म । रिपितः। उह । अग्र ।
त्वम्‌ ¦ रक्चस्विन॑ः ॥ ५॥ ४

हेषूताहवन पूतेनाहयमानदीदिवोदीप्यमानमन त्वरक्षसिनोरोयुक्तान रिपतोिपका-
नर्रेयतिभसमाकंमरिकूटान्‌ दस्म सर्वथाभस्मीकुरु ॥ वृतेनआाहूयतेस्मिमिपिकरणाधि- `
करणयोशतयधिकरणत्युट्‌ अननुहोतेरविवकषितकमलेनाकरमैकलात्‌ धृतस्यकरणलमेवन-
दुकभेल्म.अतेनिषा द्तीयाचहोश्ठन्दसीतिकर्मणिद्तीया कितु कर्करणयोस्ठुतीयेतिकरण-
वाविनयेव अवः कर्टकरणेरुवाबहुरमितिसमासः वत्रूर्वपदपरुतिस्वरापवादे एदुत्तरपदपर*
तिसवरेमािपदिकावस्थायामेवरुतेसति पशा्िक्तावुतनायामामवितस्यचेत्यायुदातलम्‌ ।
दीः दीम्पोरिदःकषुः वस्य वसेकागादरतामितिनियमािदभावः वचनं हटि"
शेपः उततरवकारस्य ेपोव्योवैटीपिलोपः कः किलाटूणाभावः तुजादीनां दीर्षोा-
सस्येिदीधैलम्या्स्यातुयौरगिद्चामितिनुम्‌ संपोगान्स्यलोपहरिसकारटोपे न
कारस्यमतुवसोरुसंदधौठन्दसी पिरम, विसर्गः पदाठरतादामब्रितनिषातः ननुपूवौमवित"
स्ापियमानवाद्‌ पादादितेनननिवातोपपततिः नचनामवितेसमानाधिकरणेसामान्यवचनगि-
त्यविद्यमानत्वपतिपेधः उभयोरभिषद्विशेपणतेनविशेपवचनत्वाव्‌ अतषएवपरसरमनन्वयेना-
सामर्यातसमथभदविभिरितिचनियमालूवसयनपराइवद्ावः येनेकपयेननिघातःस्यादतएवही
दरतेदिसरसतीयादीष्यक््यगायुदाचलभिति । ` उच्यते -अनदीदिवदपिनारिपदस्
विणं िन्त॒ भताहवनपदस्येवयोवनाथं पृताह्वनदतिषिरेष्यतेनमिवषितलाद्‌ विशि
-वु प्श्वादुपनिविशेषणता ततरदीदिवःपदभविपृताहवनपदस्यविरेप्यतानामवितेसमानाधिक-
रणेत्यविद्यानवत्वतिपे ततिः अतएवप्रसपरविेपणविरष्यभविनसामध्ी-

शेपनिवातेनापिस्वरोपपतिरिपि ईडरन्तत्यादोतुनवंपरस्परानम

इतवपम्यम्‌। दिषतः सप पिपहसायातिभोवारिकस्यदटःशवादिशे शपि छा्दसोगुणाभावः
~ तीयदिकस्यवरयिािसायामतयस्यादरंपलम विकरणस्यशस्यञ्न््ाटणाभावः। र
षूरादादस्मापामिधास्तनोपिनिरिविमतव्थयोषिनिः तस्यमत्ययायुदाचवम्‌॥ ५॥ ,

मप्निमन्यने {समिष्यतहत्येपानुवचनीया परात्दव्यपिपिवीवण्डेषः
अ अप्निनापि ६ भवदे

भप्रायपिणयनद्ुपकम्यस एपेवाभिमवहत्यस्यानुवाक्या अथपनिग्यइतिष्"
ध `" सकम्पसवत्तम्‌-यदरोवयेममिनामयतान्यद्निनामिःमिभ्यवदति ।

.ुवामितेदतिप्रद्वदावेर

म०१अ०४ सू०१२] ` प्रथमोष्कः ` १३५

तामेतांपषटीशचमाह~
अभिनाश्िःसमिध्यतेकविरभृहर्षपतिर्युवां । इव्य॒वादजुहां स्मः ६।।२२॥
अगरिनां । अयिः । सम्‌ । इध्यते । कविः । गृहःप॑तिः। युवां ।
हव्य॒ऽ्ार्‌ । जुहृऽआंस्यः॥ ६॥ २२ ॥

, अप्निराहवनीयास्यःस्वस्मियक्षिप्यमणेनामिनानिमध्येनमणीविनवासहसमिध्यते स-
म्यदप्यते कौटशोमिः कर्विेधावी गृहपतिर्येजमानगृहस्यपाटकः युवा नित्यवरुणः ह
यवा हिषोवोड॒नुहास्यः लुहर्ेणमुसेनयुकः ॥ गृहपतिः पत्यविशवर्इतिपूरव-
पदरृनिस्वरवम्‌ ¦ युव युमिश्रणे कनिन्युदृपिवकषिराजिधविदयुपतिरिवइतिकनिन. नि्वा-
दाधुदातः । हव्यवहृतीतिहव्यवार्‌ हव्ेतिष्विप्रप्ययः णिचवादुपधाद्दधिः गतिकारोपप-
वष्छूनरदूपरुतिस्र्म । लुहास्यः हयतेऽगयेतिजुहः हवः'वचेतिकिप्‌ पत्सनियो-
गही भवद्धावादि्भावः श्रुतजरते परातिपद्ठिकस्वरेणान्तोदानः। लुहरास्येयस्येनिव- .
इवीहपपपदपरतिसवरतेनसपएवरिष्यते शेपनिषातः यणदशरदात्तसररितोधैणःलप्िऽ- .
गद्त्ययाङरःसवरिवः ॥ ९ ॥

1 इतिमथमस्यपरथमेदाविंशोवगेः ॥ २२ ॥
ध सकेन्तपमीषटवपमाह-
कृविम॒भिमुपस्तुदिसतत्यधमोणमध्वरे । देवम॑मीवृचात॑नम्‌ ॥ ७ ॥
कृषिम्‌ 1 अग्निम्‌ । उप । स्ति । सत्व्ंाणम्‌ । अष्वरे। `
देवम्‌. 1 अमीवध्चातेनम्‌ ॥ ० ॥ |
हस्तो अभ्येरक्मी व सपेत्यसततिकुरू कीदशं कविमेषाबियं सत्यम
णंसपवदूनह्मेणधर्मणेपिवं देवं दातमान्‌ अमीवचातनं अमीवानाहिप्तकानागतरूणां त्रेमाणां

1 सतयधर्समेनसत्ययमो मो नरपतय न धनो दनि्रेवरादितपनिचेासानतः दकव तेः जन्तःपदेनत-
त्वाभिधानान , च # तम. । अमीवग्द
भमरेगेदयसमावलेयपतिहाीयाजपामीवाइति व्ययेन
सो ादायोन्गमनयननयादिलारनुः सोए तवादायुदा्ः :
पेपायनेवेलस्मा्िसायान्गिगनय न वा त्वगनयुः योरनः गेरनिरीकिणेरटोषि :

यररकारसय रेकतन्येगिरोनस्पस्यानिवद्रायः
चिवीिषागोर्कारस्योदासतवम नवस्य र र्यानिवद्रायः नपाद्य
निथ द म रादनपमिसदि शटुनरदमशमिसेरयस इ नपान्‌

प्नापनिपेयाव शयिष्यते ॥७

१३२ वसंहिताभाष्ये {[ अ०१व०२द्‌
अषटमीएचमाह-
यस्त्ाम॑भेहविष्य॑तिदूतदेवसपृ्थति । तस्य॑स्मभाविताभ॑व ।॥ ८ ॥

यः] लाम्‌ । ऽग्न । इविःऽप॑तिः। दूतम । देव्‌ । सुप्ति ।
तस्य॑ । सम्‌ । प्ऽअविता भरव ॥ ८ ॥

हेअभेदेव योहविप्पतियेजमानः देवदतंलां सपयैति परिचरति तस्ययणमानस्य पराविता
भवृस्म अव््यरक्षकोभव ॥ हूयतदतिहविः अर्षिशुीत्यादिनाईइसिः मतययस्वरणड्कार
उदात्तः हविपपतिः हविपदिः नित्यंसमातेनु्तरपदस्थस्येततिपत्वम. पत्यध्व्यतिपव
पुप्रूतिस्वरवम्‌ । सपरशब्दाक्ण्डादिश्योयगितियक्‌ धातुप्रकरणाद्‌ गुणमविपेधाचरथ-
दकःकिलाचसपूश्स्यधातुलातततोविितस्ययकर्धधातुकतेसति ५
सनादन्ताधातवदइतिधाततस्ायापिप्‌ करैरिशप्‌ तसिमनुवस्यतोगुणेइिपरपू्ववम.यकपर्यय-
स्वरणोदात्तवं शपासहएकादेशस्यषएकादेशजदततिनोदात््ुदाचलम्‌, तिङतिडदिनिषापे-
नभवति यदृतानित्यमितिपतिपेधाद्‌॥ ८ ॥

गाैपत्याह्वनीययोः परसरं विहितस्यहविपोयाज्या योअधिदेववीवयदयेषा
अयप्ने्यृयद्तिसण्डेसप्रितम्‌-योअरिदेववीतयेकुमि्ुनोगविष्टयईति ।

वमिवांयाग्ासकतगतानवमीषटवमाह- ।

योअभनिदेवनीतयेहविष्मआनिवंसति । तस्मैपावकम्च्य ॥ ९ ॥

. यः। अग्निम्‌ 1 देवध्वीतये । हविष्मान्‌ । आविवासति । त
तसम । पाव॒क्‌ । ग्य ॥ ९॥ 4.
हविप्मान्हविरयुक्तोयोयजमानेदिववीतपे देवानांहविभक्षणेतुयागार्थं अभिमाविवास-

विभः समीपेविशेेणागत्यपरिवर्याकरोति हेपावकाभे

षे वीगतिमजनकानयतनद्ादोपुशयस्ादसनाथो विन देवानं पियंसिनघागेसदेववीिः
यदुीहिपू्पद्पररिस्वरत्वम । नधिपयस्यानित्न्तस्येतिपयुदात्ताविःशब्ोनोदाचतः म~
दुपःवानृदात्तवात्सपएवरिप्यते । आपिवासनि वागरतिगन्धनयोः भस्माद्नवर्भाषितण्य-
धोदागमपिवुमिष्छवीत्यर्थेपन्‌, आहनेच्छापरिवर्यापापयवस्यतीपिषिवासपिद्रिवि-

मे०१अ०४ सू०१२] ` श्रथमोष्टकः ` 4

मधिनिमीपः दवाव अस्यासस्यहस्वः सन्यतदपिडवम्‌ चित्वादिर्भितयमित्यादुदाच्तवम्‌,
तहूरिमियतोनकषवति यदतानित्मितिमपिपेषाद्‌ तिञ्चिदाचवतीत्ाडोनिषातः
सहृपयषरसहेतियोगविभागादाडस्तिसहसमाते समासान्तोदाचवेगापे परादिन्छन्दसि-
हुखमितु्तरदान्तोदा्तलम्‌ । तसम कियायहृणंकरतव्यमितिसमदानेचतर्थी ॥ ९ ॥

पवमनिटाकमेपावकस्यानुवास्या सनःपावकदीदिवरति पोर्णमासेनेधिपशुसोमायदिश-
इगिम्डेसनितम-तनःपावकदीपिवोमपावकरोचियेति ।

तमितामनुवाक्यासक्तगतोदशमीषटचमाह--
सन॑ःपावकदी दिवोरदेवोइावंह । उपंय॒ज्ञंहविश्च नः ।। १० ॥

सः। नुः ! पावक 1 दीदिध्वः । अ 1 देवान्‌ । इहं । आ ।
वृह । उप 1 यज्ञम्‌ । हविः । च नः ॥ १०॥

ददीदिोदीम्यानपावक सोचकमिरतवनोऽस्सदर्दहदेवयजनदेवेवानायह वोनोऽ-
सदयकतत्यंहविश्चरप देवसमीपिमापयेतिशेषः ॥ दीदिवः दिवुकीडादौ छन्दसिद््वड्‌-
द्ि्पिवतैानेदिद्‌ कः विषोदमहादिशिषनादीनोदी्ोभयसस्येत्ययासस्यदीत-
म. वसेकानाद्धसामिपिनियमादसोरिदपतिपेधः उच्तरवकारस्योगेव्योटीतिवकारोपः
। किचाहुणाभावः सेबुदधौरगिद्चामितिनुम्‌ हल्डनयादिरोपः संयोगान्तयोषः मवुवत्तोरिति-
रुवंमिमगैः। अपने पादादिवाननिषातः । देवान्‌ इहेत्यत्र दीषदिर्सिमानपदददतिर्वम मातो
रिनित्यमित्याकारस्यानुनाप्तिकः भोभगोभयोभपूस्ययोशीतिरो्यकारः रोषःशाकल्यस्ये-
पियकारटोपः हस्यासिदधत्वाटुणोनभवति। इह इदमोहइतित्तपम्पन्तादपत्यः इदम्‌इ्यू तदि-
, सान्लामाविपदिकले खपोधावृपाविपदिकयोरितिसमम्याक्‌ वितासवविभकतिरितयनप-
यत्या अव्ययादाप्सुपदत्युचरस्याःसषम्पाट््‌ अकारः प्रत्ययस्वरेणोरात्तः ॥ १० ॥
एकादशीष्चमाह- ॥

सनःलवोनःमासय्‌त्रेणननी पसा 1 रथिवीसव॑तीमिषंम्‌ 1 ११ 1
ष सः। चः स्तवानः आ 1 भर्‌ 1 गाय॒त्रेण॑ । नवीयसा ।
रयिम्‌ ! वौरध्वनीम्‌ । दर्पम्‌ ॥ ११ ॥

१३४ ्क्संहिताभाष्ये , ` [अ०१व०२४

हेऽपने नवीयततानदरेणपषरमयंपादितेनगायतेणगयतरीछनदस्तेनानेनसकेनस्वानः
सतुयमानः सरवनोऽस्द्थं रथिधनं वीररीं शूरपु्रप्यपत्ययुकत इषम्च आभर संपा-
देय ॥ स्तवानः मसत धावदिःषःसः स्वरितनितदत्यासनेपद्म्‌ खटःशानच्‌ कत॑रिगष थ-
हरंछन्दसीतिटगभावः गुणावादेशो आनेमुगितिमुप्रभवति अनित्यमागमशासनमित्यागमानु-
शासनस्यानितयताद्‌ ापपिलादनुदातवम.शानचविि्ादनोदातस्यजदुषेशच्छः एर
लवाछस्वैधातुकानुदात्तवम. धातस्वरएवशिप्यते । भर हगरहोभन्छ्द्सीतिभलम, । गायत्र".
ण गयत्यासंवन्धिगायत्रंतस्येदमित्यण्‌ प्रत्ययस्वरः । नवीयसा नवशब्दादाविशायनिकई-
यसुन्त्ययः नित्वादाधुदात्ः । वीरवतीं मतुमूङीपोः पि्वादनुदात्तलम. अकारःपतिपदिक-
स्परेणोदात्तः ॥ ११॥

दवादशीश्चमाह-
` अग्शुक्रेणशोचिपाविष्वांभिरदवहूतिभिः । ठ॑स्तोर्ग
जुपश्नः 1 १२। २३॥
अग्र । गुकेणं ।शोचिपां। विश्ांगिः । देवहूतिभिः । इमम्‌ । ,
स्तोम॑म्‌ । जुपस्व । नः॥ १२॥ २३॥

सेमे शुकेणशोचिपालदीयनवतव दीप्या विशवार्रदवहुतिभिः वत्छतसर्वेवताहानसा-
पनसतेरिशयुकतस्वनोऽस्मदीयमि्सतमंस्तविशेपंनुपससेवसव ॥ विभ्वरबदोविगेःकनन्तो-
नित्वादायुदाचः । देवहूतिभिः देवशब्दःपचायजन्तः चि्वादन्तोदात्तः देवानांहतयओआहाना-
न्यातुति्विषिदेयहूतयप्तुतयः यहुवीहीपूव॑पदभरुतिस्वरतम्‌ । सूयतेऽनेनेतिस्तोमः अर्ति- ¦
स्तुसित्यादिनामन्‌ निचवादायुदाचः ॥ १२॥

॥ इतिप्रथमस्वपथमेत्रयोरविंशोवर्गः ॥ २३॥

यसमिददत्पािकंदादगर्थमापीसकम तस्यकाण्योमेधातिधिररपिः गायर्भछन्दः प्रयु
ःुसमिद्धतनूनपादानिकादादृशदेवताः तथाचानुकमणिकायादक्तंस्यापिछ-
(१ देवतादारताः खसमिद्धहतीष्यः समिद्धोवाभिस्तनूनपानरार-
सद्र िदवीदारपासानकदिव्यौदोवारोपवेवसौ विलेदिव्यःस्वरत्वती्गभारयस्व्ावन-
सपनिःस्वादारतयदगिपतृचदेवताएतदाभीसक्तमिवि । विनियोगस्तु-पशोखस्मिदधोनभाव-
हेतकाप्मामीसलम्‌ पकादशययायाद्िचणदेसिवम-समिदधोमयेतिवेगथप्वित 1

मे०१अ०९ सू०१३] = प्रथमोषकः १३५
तस्मिनसकतेमथमागूचमाह-

सुस॑मिद्धोनआव॑ददेवअंमेहविप्मते । होत॑ःपावकृयक्षिच ॥ 9॥

सुश्स॑मिद्धः। न; । आ । वह । देवान्‌ । अग्रे । हविप्मति 1 `
होतरिति । पावक 1 यक्षि। च ॥ 9 ॥

हेशपे शमिद्ोनामकस्वंनोऽसलदीयायहिपपतेयनमानायतदुमहा्ेवनावह हे"
-पवकशोधक होतःहोमनिष्पादकामने यक्षि यजच॥ उसमिद्धः समृःकरियाविशेषणतयेनगति्-
ककतामादिमालः भोभनवाबिनप्ंवस्यतु॒विरोपणिीषयेणवहुमितिसमिवुपदैन
कमधापःएमातः शव्दभापिपदिकस्वरणोदातः कर्मधासयेनष्ठपिपूपदपरुतिस्वरत्म्‌
कियापिरेपणतेदिष्द्यगपिलायादिसमासेगविरनदविमोमजदानलम्‌ तदेवछूट-
रदमरुपिलरतेनस्यात्यतीगिख्दोऽदाःमव । देवाच्छमे पूतना ।
. हविष्य हविरस्यास्तीतिमतुप्‌ तरौमलर्थेदिभवेनपदलस्यवापिततानकूवम्‌ । होता-
र पकगायोरमविहयोशथव््थगेवनियानयेपसतरमसान्मोसरइव द्ााचवनिवनधनमै-
कयैम्‌ नयदतीयस्यामवितस्याभिकनिवतनेकयम्‌_आवितंवमियमाननदि-
वि्यामियमानवचेनदासरला्ासादािवाचपरसरतामानापिकरण्यप -दोतसितयस्य

विरेपणतेसमानमेवाविद्यमानक्वम. भवएवापिद्यमानवच्वाततग््यऽपिनपर्वदधादईपिनै-
कलयसिदधिः अतोहोतरिपिविगेष्यम- अतःपुनातीतिपावकदत्यवयवमर्षिद्धिस्वीकारेण
विरेपणलाद्धोतरितिविगेष्यम, वितेसमानाधिकरणेडत्पविद्यमान्‌व-
समतियेधाद पदासरवादपादायिलाच दवितीयापव्रितसवामिकनियविनवा परावदभषिरि
शेषनिषातेनवासवाुदातवपिदधिः। यक्ष यनेर्यीदःसिपि वहुठंठन्दसीतिरपोदुर्‌बरधाद्िनाप-
तम्‌ पोकःतीतिकलम्‌ रिरदेनठानसलालवति तिपःितननुा्तलायतवरपन
रिष्यते नचतिङकतिडद्विनिधवः ूस्यपवकेत्यामनिवस्याविमानचवेनपदास्परलाद अत
-पवस्मन्यधायकलेनहोवरितपेशयईतिनिषातः्ादिपिषेद न पतिपदाप्यहोतरियसया-
पिपूरत्रेनावि्यमानत्ाव्‌ लतुमामवितेसमानाधिकरणेदतितस्यनिपिदममिद्यमानव्वम, तम्‌. नचपा-
वकपदस्यावियमानवतवेनसमानायिकरणपरवाताषः यक्षिपदसयेवहिकारपपपि पावकम
‹.तवाद्वि्यमानवतस्याब होवभदकारयमविचयमानवलमतपेषितुपरादवियमानवदव विभवे

9३६ ऋक्संहितामाप्ये - {अ०१बव०२४

वहोवरियस्याविद्यमानवत्वपरतिपेधः अतस्तस्यविदमानवचयात्तदपेक्षयायक्षीत्यस्यनिवावःशर-
मोतयेव सत्यम. अरयक्षीत्यस्यचशबदुपराचादिपुचेतिनिघातमतिपेधोभविष्यतीत्यदोपः॥१॥

दवितीयाए्चमाह- -
मधुंमन्तंतनूनपायुज्ञदेेपुनःक्वे । अध्ारूणुहिवीतय ॥ २ ॥

मधुँऽ्मन्तम्‌ । तनूऽन॒पात्‌ । य॒ज्ञम्‌ । देवें । नः । कृवे । अय ।
कृणुहि । वीतये ॥ २॥

, देकवे मेधामिन. अमेतनूनपदेवनामकलंअदयास्मिदिनेनोऽसमदीयंमधमनतरसवनं
यतंहबिः वीतपेभक्षणार्थं देवेषु छुणुहि कुरु प्रापयत्यथः ॥ मूपरुमनतं फठिपाटिनमि"
मनिजनागृकूपटिनाकिधतश्चेति मन्पतेर्पत्ययोधकारशवान्तदेशः निदितयनुदत्तेः प्रत्यय
स्यनिचादादयदात्तोमधुशब्दः। तनूनपाद आमव्रितनिवादः । अथ स्यर्तरारीतयािना
अस्िन्काटेदू्यथेयत्ययान्तोनिपातितःपत्ययस्वेरणान्तोदा्तः तद्धितशासर्वविभकतरियन्य-
.यलादन्ययादृपूसुपदयुपरिसपम्याङकू संहितायामन्येषामगिदश्यतदूपिदीरषम्‌ णुटि र“
िहिसाकरणयोश्च इवितोनुमुधातोरिितुम. टोःतेहिरादेशः भिनििरुष्योरेनिशेप्वा-
-दोषिकरणउमत्मयः तत्सननियोगेनचवकारस्यभकारः तस्यातोलोपदतिटोपः तस्पस्थानि-
पद्धाबाहपूपधगणोनभवति उतश्चपत्ययादसंयोगपूवौदि पिद्भवति उतश्परतययाच्छन्ो-

वाव्चनमितिवचनाद. सिङकपिडइतिनिषातः । वीतये मब्ेेपपचमनविद्भूवीराउदा्पि
क्िमुदाचः॥ २ ॥

~ ठेतीयाण्चमाह-
नराशंसंमिदभियमस्तिन्यज्ञउपंहये । मधुजिहंहविष्छत॑म्‌ ॥ ३ ॥

नराशंसंम्‌ । इट्‌ । मियम्‌ । अस्मिन्‌ 1 यज्ञे ! उप्‌ । हये ।
मपुःजिहूम्‌ । ठुविःरूतंम्‌ ॥ २ ॥
~ स इटदेवयननदेरोअस्िययतमानेयत्तेनरांसमेतनामकमि देषयजनदेभेअस्म च नियत्तेनराशां उपहयेभाहयामि कीः
पिय निह मभरभापिनिदवोपतं मापूैरसास्वादृकनिहुपितंवा विष्ट
हिपोनिाद्कम्‌ ॥ नरगन्दोनूनयेद्यस्माद्बनः परत्ययस्यपित्वाद्धतुसखरए्वरिष्यते श
-सायस्मिनिविरसः द्खभेप्ययिकरणेयन्‌ नराणाशंसदपिसमाते एटुचसदपरतिस्रलेपदि

"मं०१अ०४ सू०१३] ` प्रथमीषटकः -पद७9

उमेषनसत्यादिपुयुगपदितिपुवौ तरप्ेपरतिस्ठरेभवतः सतर्वदनसपतयादिषुपामनसयद्‌-
सयदीर्वचम्‌ । इ शदमोहरतिहपत्ययः इदमइरिवीशदेशः पत्ययस्वरः । प्रियम्‌ मीणातीति-
भिः इुपङनामीकिरःकदपिकः प्रत्ययस्वरः} असिच्‌ उदिदभित्यादिनागिभकेदात्त-
लभ] हृये निवातः मपुशवदस्यञानुदाचतमुकतम. वहु्ीरैपूवदरुतिसवरेणतएवरिष्य-

ते । हवि्टतं हविःकरोतीतिहविष्टद, किपिहस्वस्यतुक्‌ नित्य्तमासेनुचरपदस्थस्येविपतम्‌
छदुत्तसदृपरुतित्वरतवम. ॥ ३ ॥

चतुर्थीश्वमाट-
. अनेसृलतभेर्पविईवितआ्वह ! असिद्धोतामनुदितः ।। ९ ॥

अमर 1 सुलशमे 1 सय 1 देवान्‌ । च्छित । आ । वहु । असिं
होता । मनुतः ॥ ४ ॥ <

इूशब्दाणियेयदेअमन ईमोऽस्माभिःस्तृतःसन्‌ सुसवमेभिगयेनसवरेती करि-
श्िदथे देवानस्थाप्रमित्वाकमंभूमावावह इटृशब्दाणिधेयतवमतव्रसूयितुडितइतिविशेषणम्‌
मनुतः मनुनामवेणमनुप्येणवायजमानादित्सेणितेोषस्थापितः लवहोतदेवानामाहातासि
सुखतमेसुखमस्मिनस्तीतिमतुष्‌ तस्यगृणववने्योमतुपोट्गवकध्यदतिट्क्‌ अतिशयेनसुतरःय-
सवमः तमपोनुदाचत्ातमातिपदिकखरः । रथे स्युक्ीडायां न्वेऽस्पिनितिरथः दनिकुपिनी-
रमिकाशिप्यः क्यनितिक्यन, एकावरपेशेऽनृदात्ताव इतीश्मपिपेथः अनुदाोष्देशेत्यादि-
नामकारटोपः निचादाुदाचलम । ‡दितः सुती निठेतिकः दृढागमः तस्य आगमाअसृदा-
चाश््मनदात्तः प्रत्ययस्वरः । देवानिपिनकारस्य्तदितायोदीवीदरिसमानपदिइतिरुतम्‌ आतो-
दिनित्पमितयाकारस्यनुना सिकाः %ोषगोजवोदू्यादिनारोयचम्‌ तस्य जेपशाफत्यस्येति
पापः तस्पाततिदतादारूणोनभ्रवति 1 आ निपाततादायदाचः ! असि भसपरुवि लरःसिपू
अदिधिषयम्तपरविगपोदुक्‌ तासस्योर्यपदतिसकारस्यसोपः । होता वाच्छीसयेवुन्‌ दी
परवुरनर्पादिनाअनर्‌ डि चादन्तदिशः अधनित्वादिनाउपधादी्ैः हल्टचादियेषौ नि्ला-
द्षुरानः । भरन्तः मन्यतरतिमनुः मनभेनि शृस्ृ्िदिवप्यत्िवसिहुनििद्धिषन्धिमनि-
प्यभ्ेत्युम पयः वनिशत्नुदतरमिच्वादायुदात्तः स्विः दथति्ोतोविेनिकर्मलक्तः द्धति-
सिपिनिहिरदियः मतृनादिलद्तिसमाे सलीपाया.स्यनेसपाहटुगितयादिनासुयदिः वस्य
रतं टगधावण्ान््ठः दलीयाकमंणीनिपूरेषदपरस्वरतम्‌ ॥ ४ ॥ `

१३८ ऋक्संहितानाप्ये - [अ०१ व०.२५

। पृश्चमीश्चमाह- ।
स्तृणीतवर्दिरंनुपग्ृतषृ्॑मनीपिणः । यचरा्तस्य॒चक्ष॑णम्‌ ॥ ५ ॥
ट ५. 1

स्तृणीत । वृहि: । आनुपक्‌। चृतःपुंटम्‌ । म॒नीपिणः) यत्र ।,
अगतस्य । चक्ष॑णम्‌ ॥ ५॥ गननिीर
देमनीपिणोदुद्धिमन्तविजः विभ स्तृणीत वेदरूपा च्छाद्युत पिरिन
कोऽभिःसच्यते कीदशं वहिरस्तरणीयम्‌ आानुपक्‌ अनुकरमेणसक्त परस्सरतंवम्‌ पूत
ठं पृतपूणोनांघु्चाबरिप्यासादिितत्राव्युतं पृषे उप्रिभ्ामेयस्यवर्हिपः तवपृतष्ं यत्रयलि-
हिपि अषतस्यारतमानस्यवृतस्यचकषणदशभवति यद्रा मरणरहितस्यदेवस्य वरहिनी-
मकस्यिदशनंभवपि तदर्हि्दणीतितपूववाचयः॥ स्ठणीत स्तृन्‌भच्छादे प
मपुरूपस्यवहुवचनं छोटोङ्वच्‌ पस्थस्थमिपामितिथस्यतदेशः कयादिभ्यः ईह्यवोरि
तीलम्‌ ऋवरणोचतिवक्तव्पमितिणत्म्‌ प्वादीनां हस्वइिातोहसतवम्‌ प्तिशिष्टसररवरीयस्त्‌"
मन्यवविकरणे्यः भतस्लिङपवमतययस्वरेणोदात्तलम्‌ । बहिः वैनलोपभरेतीनयमनयेगर

भययलवरः 1 आतमृन्वादनुपजीतयनुषङ्‌ पंजरे धालदःपःसः क्रयचेिकिर्‌ अनिदिता-
मितिनरोपः आइन्वोर्पसर्गयोःमाक्पयोगः गतिसमासः उपसरगतसुनोतीत्यादिनापलम। पृव-
ष्ठं पृक्षरणदीप्योः नठतिक्तः पत्ययस्वरेणोदा्तः वृतुकतं पृठमस्येतिवहुव्रीही ूर्॑पमर-
तिस्लरवम । मनीपिणः मामब्रितनिवातः। अदतस्य नविदयतेशतंमरणमस्मिनित्यखतम्‌ वहु-
बरीहपूषदमरुविस्रल॑वाधिवा नचूखभ्यामितयुत्रपदानोदाचतेमपि ननोनरमरमिवरशृवा-
दतपुचसदायुदाचलम्‌ । चक्षणं चशिद्व्यक्तायांवापि वागभिव्यकरिवाचीषातुरिहागिव्य-
क्तिमाररक्षपतिल्यद्चेतिभविल्युट्‌ योरनदिशः तस्यार्धधातुकलाद्‌ चक्षिडःछ्यानिषि स्या-

जगे अनसोश्ेतिमतिपेधः॥ ५॥

पषठीण्चमाह-
पिश्रयन्तागवारधोदापसेदेषीरंस्‌शतः । अयानूरनचयटवे ।॥६॥। २४ ॥
वि श्रयन्ताम्‌ । तुध्ट्ः । द्रः । देवीः । असश्च; ।
अय नूनम्‌ च्‌ । यष्टवे ॥ ६॥२४॥

दारेयनस्मगाखादाराणि विग्नयनतां कपारोदाटनेनविनियन्वां कोरः अताद्षः ऋ
स्पसत्यस्य मत्तस्यवा यर्धयिन्यः देवीयोतमानाः असश्चतः असश्नन्यद्धाटनेनप्रवेषटपरुप्चयप-

मं०१अ०९स्‌०१३] -प्रथमोष्कः ९३९.

हिताः यद्वा भसतशतः पविषटपुरपरहितान्य्गृहान ततुरूपपवेशायद्वारागिमानिन्यएततंज्काअ-
प्रिविशेषमू्तयोधिशरयन्तां विशेपेणकतेव्ताम्‌ द्वारतेकयातयुपमयेशेनवाक्रिभिपोननमितित-
दुच्यते अद्यास्मन्दिनेनुनमवश्यं यवे यष्ट चकारादिनान्रेप्वपीतिवषटव्यम. ॥ ऋताः रं
वधेयन्तीतयर्थे ब्ेरन्तशवितण्यथाक्किप्वेगिकिप्‌ उपपदसमासः अन्येषामपिदपतदृतिपूरव-
प्रस्यदीषैचम बृधिरधातुस्रेणोदातः समतिर्टतरपदपरुतिसरत्वेगसश्वरिष्यते । देवीः
वाढन्दसीतिप्वसवणंदीर्वत्म्‌ देवशब्दावचायजन्तातुंोगादास्पायामितिडीष्‌ प्रयस्वेरेणो-
दात्तः पिभ्यासंहेकदिशउवाततेनोदाचशयुदानः। असशवतः टुचुपस्जगतो जकारस्यव्पत्य-
येनचकारः टटःशवदेशःद्वाराभावे नवयन स्वन्तोगच्छन्तोयेयुागबेशासषुतान.अपतशवः ।
अद्य सथःपहदियादिनादयपत्ययान्तोनिपापिकः वदिवश्ासवेविभक्तिरियन्पमसंत्कलातर-
स्याविभकेर्ुक पत्ययस्वरेणान्तोदा्तः संरितायामन्येषामपिद्यतदतिदीर्वलम. । नूनं एवमा-
दीनामनतह्यनतोदाललम, । यष्टवे यजेसतमर्थसेमेनित्यादिनावयेन्यत्ययः वरशवादिनापवम्‌
, निचवादादुदात्तः)। ६॥ , .
इतिपमरथस्यपथमेवतुषिशोवगैः ॥ २४ ॥
सकतेरपमीषटवमाह-
नक्तोपासांपुपेशंसास्मिन्यज्ञउपंहये । इदंनोँवर्दिरासदे ॥ ७ ॥
नक्तोपतां । सुऽपेशसा । अस्मिन्‌ । य॒ज्ञे । उप॑ । हुये । इदम्‌ ।
न॒ः । वहिः । आसद ॥ ७॥
. नकतशब्द्रपः्दशटोकेकारविशेषवापिनो इहतुतत्काराभिमानिवहिपरयमयु-
उयते नक्तोपासां नकोपोनामिकेवद्धिूरती असिमन्पवमानेयजञकमणि उपहुये आहूया-
मि स्मिथ नोऽस्यदीयमिररेयामासोरणवरददर्भ भरद आपु कीदयो सशता
शोभनत्सयुकते ॥ नकत॑चउपाथनकतोषासा द्ितीयाद्विवचनस्यसुषाटुगित्याकारः मटोपप-
पादीधश्ववानदसो देवतद्ेचेिपर्वोतसमदयोयगपरूनिस्वरतम्‌ । सपेगसा गोभनेरो-
स्येते पू्वदाकारः 1 पेशःशब्दोनविषयतादायुदात्तः यहुत्रीहननूसस्यापित्युनरपदा-
सतोदाच्वस्यापवादुतेन आयुदाद्यचूढन्दसीव्युतरपदायुदा्वम्‌ 1 अस्मिन्‌. ऊदिद्षि-

सपादिनाबिभकतिदाचा 1 भासदे पटूविशरणगत्यवसादेपु षालदिःपःखः आद्य
स्मा्त॑पदादिःभवेकिप्‌ पादितमा्ः छडुचरपदमरतिस्वरतम्‌ ॥ ७ ॥

१९५. कव्संहिवामाष्ये . [ अ०१.द०.२५ः
५2 अष्टमीष्टवमाह- ` भ

` तासंनिहाउप॑हयेदोांरदेव्यां कवी । य्॒ञनोयक्षवामिमम्‌॥ < ए. 2
. ता! सुऽजिहौ । उप । हये 1 होतारा । देव्या । कवी इवि। , `
यज्ञम्‌ । नूः । युक्षताम्‌ 1 इमम्‌ ॥ ८ ॥ ¢

तच्छन्दोऽवस्वेनामवायसिद्धार्थवायी ता तौ यातनिकानापसिदौदाव्रीरपहे आह
यामि नोऽस्सदीयमिर्मयज्ं यकषत वादु्ीयजतामनुविषताम्‌ की सनिहौ शोभनमिहो-.
पेतो परियवचनीशोभनव्ारीवेत्थः होतारा होमनिप्यादको छयाशवी देवसंवन्धनी'
अतएवेमवभ्ी दवयहोनामकौ कवी मेषाविनौ॥ ता तौ दवितीयाद्विचनस्यसाटुगित्यकारः
एकदशरदाचतेनोदानङलुदा्ः। सनिहौ शोभनामिहाययेसतौ ननूरु्यामितयुरपदानतोदा-
सवम्‌ पू॑वदेकादगसवरः संहितायामावदिशः तस्य टोपःशाकत्यस्मेषिदोषः । होतारा गृे-
वे्ट्न द्विवचोकरतोडीतिगुणः अृनित्युपथादीवः पववदाकारः नित्वादायुदाचः । द्या ,
देवानामिमौ दैवा्यजनाग्रितियन्‌ यस्येतिकेयकारोपुः नित्ाद्मत्यमित्यादुदात्तः ृव-
दाकार्‌ः । यक्षतां यनवां टोशिशिपिपरतःसिवहुटेदीपिहुटहणात्तिष्‌ कूलचल॑-
पत्वानि ॥ ८ ॥ . , 4
नवमीणचमाह- ,
इन्यासरंसलतीम॒हीतिसदेवीर्भयो भुव । वरिःसीदन्वसि्धः॥ ९॥
इव्छं 1 सर॑स्वती । म॒ही । तिंखः । देवीः । म॒युःईशरुव॑ः 1 वहिः ,
. ~ सीदन्तु 1 असि्धः॥ ९॥ ध
` भवरमदीगब्दोमदलगुणयुकभारवीमाचे अनधषवमीसतषुसदरोविटासरसवीभा-
पी्यामावतारिदादियािधेयाद्वमूयसिसेदिीद्मानायविधामालीयै॑ सीद
वुभामुवन्तु कादभ्पः मयोशुवः सुचोतादिकाः अश्चिषः गोपिणक्षयेणवारहिताः ॥ द्य
म्री टादसंहस्ववम्‌. किम्‌ धातु्वरः र सिवरटन्तानांयथायादानियादिोवियप्‌ 1
सरस्वती प्रः भरनन्योनिचवादायुदात्ः वदस्यास्ीतिमतुष्‌ अदूषयवादृचं वसीमलर्थेः-
तिभवेनपदलस्यमापितलाव्‌ छतादयावः उगितशरे7डीय्‌ मतय डरी पिचचादनृदासी । मही
मह्वीगदवकारटोरभ्टानदूसः यस्पेतिचेत्यकारटोपः उदृात्तनिवृतिस्वरेणहीपृउदाचतवम्‌

मं ०१अ०४.स्‌०१३] -प्रथमोटकः ` १४९१

तिसः - बरिशव्दानसि . गरिवुरोः्ियापिसृचतस्दतितिसादेशः अर्िरफतररिेफदिषःए
तिसुभ्योनसदृतिनस्दात्तवम्‌। देवीः देवानांपत्येदेव्यः पुंयोगादाल्यायामितिडीप्‌ प्रसेवः
.चेत्यकारतोपः प्रत्ययस्वरेणढीपउदा त्वम. जसि दीषोनसिवेविनिपिद्धदीषैलवं षाट-
दुसीतिपकषेऽश्यमुज्ञायते । मयोपरवः मीनूहसायां हिनसिटुःखमिषिखखंमयस्तद्धावयन्ती-
तिययोुवः अन्तेभवितण्यथंदरुवःक्िप्‌ र्डुनरषदपरुतिस्वरलम। पाः नृहैमैखेपशरेपिदत्ि-
प्रत्ययः प्रत्मयस्वरः। सीदन्तु दुविशरणदौ प्रमेत्यादिनासीद्देशः। अस्थः सिथेरि-
साथस्यशोपणा्थस्यवार्तपदादिभ्योभाविकिपिननावहुवीहिः पर्वपद्पररुतिस्वरंवाधिलानन्‌सु-
भ्यामित्यु्तरपदान्तोदाचत्वम. ॥ ९ ॥
. पलीसंयनेतष्टुपुरोनुवाक्या इहत्व्ारममरिपमिति शंयुवाकायरंमेपितदतिखण्डेसतरि-
मू-सन्तेपयांसिसमुयन्तुवाजादृहतवष्टारममियमिति ।

तामेवापरोनुवाकर्यासक्तदशमीर्चमाह-
इद्वारमग्नियंविग्वष्पमुपंहये । अस्माकंमस्तुकेकंखः ॥` १० ॥

इह । वटांरम्‌ । अपिियम्‌ 1 विण्वऽूषम्‌ । उप । हये ।
, . अस्माकम्‌ । अस्तु । केव॑रः ॥ १०॥

तषारषटुनामकमर्धिहहकरमण्युपहये कीटरो अग्रियं श्ष्टं वि्वर्पं वहुविध्योपेतं
सोऽस्माकंकेवरोत्ताधारणोऽसतु इतरयजमानेभ्योऽप्यधिकमनुगरहकरो वित्यर्थः ॥ वष्टरं तषु
लभूतनूकरणे ठन्‌ स्वरतिस्तिसयतिधुमूदितोयेतोडभावपकषे स्कोसंयोगादोरनेचेतिककार-
रोपः टवं द्वितीयेकयचने -कमोडि्त्वनामस्यानयोरितिगुणे अ्नित्यादिनाउपधामादी
छनोनि््ादादयुदानलम 1 अप्रियं अगरादित्यनुदत्नी षच्छीरेतिषय्‌ आयनेयीत्यादिनाघका-
रस्पश्यादेशः यत्पेविेत्यदोषः आयनादिपुपदेरिवचनंस्वरसति्यथमितिउपदेरिवद्धावाद म~
त्पयायुदा्त्वाय्‌ पश्चित्वादन्तोदातत्वम्‌ । विश्वल्सं विश्वानिल्पाणि तवषटुवेनयस्य तव
छवेपयनामिषुनानांरूपर्दितिमुतेः" ॥ विन्यगब्दस्यायदाचलाव्‌ पूषरपदपरूतिस्वरेपाे
यहुनीरीिनधसैतायामितिपूपदान्तोदात्ततम्‌ 1 अस्माकं असुकञेपणे सुप्यपिभ्यामदिक्‌ म~
त्पयस्वरेणान्योदा्ः पष्टीमहुवचनमाम. अतपरमपियोऽ्ीपियववबाधितानित्पतायतिषदवि-
पित्वा सायभाक्मदिेर्ते अनदशाइपि निपेपेनयन्वाभावच्छेपेोपदतिदृकारटेपिभकय-

र~ ----

, १४२ कक्संहितामाप्ये ` .[{ अ०१ १२९२६

न्ततवेनपश्रा्ापस्यापिस॒टः सामइतिर्िरदृशेस्थानिन्यन्तभेविननिगरृतिः एवमर्थपएवसामदतिसयु-
द्कर्िरदशः । केवरः वृषदिरारतिगणतादायुदात्तः ॥ १० ॥

एकाद्शीष्टवमाह- ।
अव॑खजावनस्पतेदेवेवेभ्योहविः । पदातुरस्तुचेतंनम्‌ ॥ ११ ॥
अवं । सृज्‌ । वनस्पते । देव॑ । देवेभ्यः! हविः । ध । दातुः
अस्तु । चेत॑नम्‌ ॥ ११॥

हेवनसते एतनामकामेदेव हविुग्भ्योदेदेश्योस्मदीयंहषिरवसज समरमेत्य्थः भ-
दतुर्यजमानस्यचेतनंपरणोकयिपयंवि्नानं वससादादस्तु ॥ वनस्पते भआमव्रितनिातः ॥ देव
प्ादादित्वाननिषावः पा्ठिकमाम्‌व्रितादयुदात्तत्वम. । हविः इसश्रत्ययस्वरः । दातुः वदाति
ठच्‌ पितद्यनतोदा्ः डसि कतउदितयुलम्‌ रपरतवंच रातसस्येतिसलोपः एकादेशस्वरेणो-
कारउदाततः। चेतनं पितीसंज्ाने करणेसयुद्‌ योरनददेशः ठवूपधगुणः हितीतिमत्ययातुैस्पो-
दृत्तत्म्‌॥ ११॥

। दादशीषटचमाह-
खाौयज्ञरुणोतुननद्रययज्व॑नोगृदे ! तचे उप॑हये 11 १२1 २५॥

स्वाहां । य॒ज्ञम्‌ । रुणोतन्‌ । इनदर । यज्व॑नः । गृहे ।
तव॑ । देवान्‌ । उप॑ । हये ॥ १२॥ २५॥

स्वाहाराबदोद्विपदानवाचीसन एतनामकमभनिविरोपंदक्षयति तदिरसपादितैयज्ं इनदा-
यदन्दुवृ्टय्थं यज्यनोयजमानस्यगृहे लिनः रुणोतन कुरु तत्य देवानुपहये ॥ रुणोतन
एविरदिाकरणयोश इदिच्यानुम्‌ टोण्मभ्यमृयह्वचनस्य तस्थस्थमिपामितितदिशः तपनप-
मथनुशरेतितनवादेशः शापिपरपिपिन्विरुण्वयोरचेतिउपत्ययः तत्सनियोगिनवकारस्यदभका-
र्व्यागोलोपदतिटोपसलस्यअपरस्मिनितिस्थानिवद्धावादकारस्यटयूषधगुणोनभरवति त
नपःपिच्वेनदिन्वादुकारस्पगुणः । इनद्राय फनेन्धेत्यादिनार. निचवादाद्युदाचः ! मज्वनः
यनदवपूजासंगनिकरणदनेपु सुमजोडनिर्‌ इसि भरसंनायामलेपेपि नरसयोगादमन्तादिवि
निपिधः दनिपःपिचयिनधातृस्वरएवभिप्यते गृहे ग्रहपादाने गेेकतिकप्रत्ययः ्रहिज्पेतया-
दनारपसारणं परपूयेलं त्ययस्वरः । तत्रच दिवीिपत्ययालूवंस्योदाचतम्‌ । देषां

-मं०१अ०९ सू०१४) . ` ` - प्रथमोष्टकः १४३.

-उेतय्संहिवायां दीरयादरीविनकारस्यरुलम्‌ आतोटिनित्यमित्याकारस्यानुनापिकददेशः भो-
भगोद्तियत्म. तस्य टोपःशाकल्यस्येतिरोपः ॥ १२॥
इपिप्रथमस्यपथमेप्श्चविंशोवर्गः ॥ २५॥

देभिरगेदतमादिकस्यद्वादशरच॑स्यसक्तस्य कपिच्छन्दसीपूववव तचसुक्तंवहुदेवताकं अत-
एवानुकम्यते पेभिैशवदेवमिति विनियोगः वयढदरादशादस्यपथमेछन्दोमेदतीयसवनेे्येव-
शसे-रेभिरमरदुबोगिरतिसकं तथाचसत्रितम्‌-अथठन्दोपाृद्ाूिरियुपकरमयेभिरे-
दुवोगिरइपििश्वदेवम्‌ 1

, प्रथमा्रवमाह-

रेभिरग्ेदुवोगिरोविग्वेिःसोमं पीतये । देवेभियांहियक्षिच ॥ 9 ॥

आ । एभिः । अग्रे 1 इवः । गिरः । विन्वेजिः । सोमऽपीतये ।
देवेभिः । याहि । यक्षि । च ॥ १॥
हेऽभेएभिरस्मन्यततसंभावितेः विष्वेभिदवेःसहसोमपौतये सोमपानोपेतयागा्थदुबोऽ
स्मदीयांपरिचि्यौ गिरोऽस्मदीयासतुतीश्चपरति आयाहिभागच्छ यक्षिञामत्ययजच॥एभिमूर्व-
निर्द्टानदिवानामिदमापरामशादिदमोऽन्वदेशेशनुदाचस्ठतीयादावित्यशनुदा्तः शि्वात्सव ~
देशः नेदषद्सोरकोरितिभिसरेसदेशाभावः विभक्तिरुदातैव नचडदिद्मित्यारिनाविभके-
रुदाचतत्म. तजान्तोदात्तादित्यधिकाराद । दुवः नविपयस्यानिततन्तस्येतयायुदाचवम्‌ ! पि-
ग्पेभिः विन्वशब्दोविशेःकनन्तोनि्वादायुदाचः वहुरंठन्दसीविभिसरेचनभवति बहुवषनेश्-
स्येदितयेत्म्‌। सोमपीतये समशब्दः अरतिस्तस्वित्यादिनामनन्तोनिदायुदाचः भोगस्य
पीति्स्मिन्यगिससोमपीपिः । तस्मे तादरथयेचतुर्थ । देवेभिः बहुटंठन्दसीिभिसरेसदिगा्ाव
यहुवचनेव्येदितयेम. । यत्षि यनेर्खोटःसिप वहुुढन्दस्तीतिगोदुर वश्ादिनापम्‌
प्ोकःसीतिकलवं सेर्िरदेशग्डान्दसतानभदति सिपःपित्तेनानुदा्ततवादातुस्वरएव ॥ १॥

दिवीयाष्टवमाह-
अआात्वाकण्वांअहूषतगूणन्विविभतेपियंः । देवेभिरग्न आगहि ॥ २ 1

आ । त्वा । कण्वाः 1 अहूयत्‌ । यण । वितर । त । वियः!
द्वेभिः1 भम्र । अ 1 गृहि ॥ २ ॥

४9 ककसंदितामाप्यै .` ` { अआं०५ ध>.९६

हेदि मेधाविनपने कण्वामेधाविनः ऋविजः ला यज्ञनिप्पादकंतामहूषत आहूयनि
तथा तेधियस्वरीपानिकमौणि गृणन्ति कथयन्ति ततेदिभदेवेभिशषेः सहआगदिभागच्छ
विपरद्यादिपुचतु्िशतिसंस्यकेपुमेधाविनामसकण्वकभुरितिपठितम्‌ ॥ ठा त्वामोद्ितीयागा-
-दतिवदेशःसवीनुदाततः। कण्वाः कणगब्दाधैः अगिषरटिकणीषीत्यादिनाकन निचाग-
-युदा्तः। अहूपत हजखधीरयाशबदेच छन्दसिदुड्लङधिरदतिवमनिुदः ित्वादालनेषं
-तस्पभलनेषे्वनतद्तयद्दिशः चःसिच्‌ एकाचदतीटपतिपेधः बहरंखन्दसीरितंमसारणं
परपर्वत्वं हदतिदीरथतं आदेशमत्यययोरितिषत्वं छान्द्त्वादूकारस्यनगृणः अहागमः। गृ" ,
न्ति गृशब्दे ट्‌ कष कषन्तः कयादिभ्यः पवादीनांहस्वदिधातोहैखलतं शनाश्यस्तयोरा-
तदयाकारणोपः ऋवणा चेतिवक्तव्यमितिणतं तिङ्स्वरए्वशिष्यते । . विप आमव्रितनिषा-
तः। ते अनुदात्तमित्यनटौ तेमयापेकवचनस्येतिप्ठयाः तेयदिशः । देवेभिः छानदसरेसो-
भावः। गहि गमूपुगवै छोटःपिषू सेहंपिच कर्वरिशेपु तस्ययहुठंछन्दसीतिदुक्‌ अनुदा
सोपदेशेत्यादिनामकारठोपः तस्यासिद्धवद्बाभादित्यसिद्धलादतेदिरिपिदेद्रभवति ॥ २ ॥
, वरतीयाश्चमाह- ५.
इन्दरवायूट्दस्पतिमिरिपूपणं भगम्‌ । आदित्यान्मारतंगणम्‌ ॥२॥ |

, इन्द्रवायू इतिं । वृस्पतिम्‌ । मित्रा । अब्निम्‌ । पूणम्‌ । भग॑म्‌ ॥
. , . आदित्यान्‌ । मासतम्‌ । गणम्‌ ॥ ३ ॥

~ `. इ्रादिदेवान्मारतंमरुतावायूनांसंवन्धिनंगणच हेभमे यक्षीतिषद्दयमनुवसैते ॥ इन
श्वामुश्दनदवागू देवतादेवेतिमरापस्यानङरभयत्रवायोऽमतिपेधोवक्तव्यदतिपरतिपेधः दे-
धरतादन्देचेतिमापस्मोभयपदपरुतिस्वरस्य नो्तरप्देनुदाचादावितिनिपेधः समासानतोदा्त्मे-
ध बृहति तदृहतोकरपत्योधोरदेववयोरभिधेययोःटूतदोपोवक्तव्यङतितखोपः सुडाग-
पश्च यहच्छन्दमृदयुदाकेचिद्र्णयन्तीतिवामनः पारक्षणे पातीदिपतिः पतिईतिः प्रत्ययस्वरेण"
युदाच्तः समापने उभेवनस्पत्यादिषुयुगपदितिडभयपदपरूतिस्वरत्वम्‌ । मित्रा द्वितीयायाः
खदुगित्यादिनाविभकतेरजदेशः । आदित्याय अव्तेसत्यानिभदित्याः दित्यदित्यादितयप
तपुचरषदाण्णयः परत्पयस्वरः। मास्त मस्वांपिकारः अनुदात्तादेरन्‌ नि्वादायुदासः॥ ३ ॥
॥ . चतुर्थीश्रिमाह-
प्रवो [3 यन्त्दन्द॑मोमत्सरामादयि = ~ ष
भर पन्तुदन्दबामत्स्रारमादयिष्मषंः । टृप्सामव्वैश्रमूपर्द॑ः ॥ £ ॥

-मं०१अ०४ सू०१४] प्रथमोष्कः १४५

धर। वः। भिय॒न्ते इन्द॑वः । मृत्सराः। मादयिष्णवः । द्रप्ताः.।
मर्व । चुमूऽसद॑ः ॥ ४ ॥
हैहन््ादिदेवाः वोयुष्मदथमिन्दवः सोमाः प्रभियन्ते पकर्पेणसंप्यने कीदशाः मत्स-
रास्दृषिकराः मत्सरसोमोमन्ेस्टपरिक्मणदतिय स्विः । मादयिष्णवः हरहेववः दरप्सा; षिनदु-
समाः मध्वः मधुराः चमषद्‌ःचमुषु चमसादिपयेष्ववस्थिताः ॥ प व्ययहिताधेरिव्यवरितमयो-
गः । भरियन्ते भिभोयङ्गि रिद्शयग्चिद्शुदतिरिडदेशः मोवा दयहोर्भन्छम्दसीतिहकारस्यभ-
कारः। इन्दवः उन्दने उम्दन्विानाणीति निदित्यनुव् उनदेरिचादेरितिरत्ययः अदेरि-
कारश्च निच्वादायुदा्तवम. 1 मत्सराः पदठ्पियोगे चिदित्यनुढनौ रषूमादिभ्यःकिदितिसर-
प्रत्ययः तितुव्रतथसिखुसरकसेपुचेतीटूमतिपेधः चिचादन्तोदातः। मादयिष्णवः मदीहषैम्ठेषन-
योः मदेण्यनाद णेश्ठन्दसीदिदष्णुच्‌ णेरनिरीतिणिखोपेपामे अयामन्तात्वाय्येन्िष्णुविति
अयदेशः पिचादृन्तोदात्तः। मध्वः मधुशब्दयुदात्तजक्तः मधुश्दस्यव्यतययेनिगत-
मृ संज्ापूकोविपिरनित्यदति जसिचेतिगुणोनवति । चमूषद्ः चुखमुजु्ञमुदने चम्यते
भ्षयतेयेपुचमसतेपु ते चम्वः छपिचमीत्यादिनाउः तवसरीदन्तीतिचमुदः सत्सुदविपेत्यादिनाक्षि-
ए एुपामदेरारुतिगणतात्यलम्‌ रदुत्तरपदपरुमिस्वरतवम्‌ ॥ ४ ॥

पृथ्वमीष्चमाह-
ईैरतिताम॑वस्न्‌ःकण्वासोटक्वंर्िपः। हविच्म॑न्तोजरंरुतः ॥ ५ ॥
ईकते । त्वाम्‌ । अव॒स्यवः । कण्वासः । ट॒क्तश्वहिपः।
हषिप्म॑न्तः। अरमूईकूतंः ॥ ५ ॥

हेभमन त्वं शे फतिजःसतुवनति कीदशाः अवस्यवः अवनेरक्षणं रचेतून देवानि-
च्छन्तः कावासोमेपाविनः दृक्त्वा्िपः आस्वरणार्धछिनदभौः हविप्मनोहविर्मुकाः अ~
रैरतः अंकतीरः; ॥ ईवते $दसतुतो अनुदातेचचाटोक् अदिि्तिश्यःपङतिरपोटक्‌
सस्यान्ते देरव तास्यनुराततेत्यादिनाटसावेधावुकस्यानुदात्तताच्‌ धतुस्वरःगिप्यते ।
आवस्पवः अवन्तीत्यवादेवाः तानविथायेनेच्छन्ति सपआत्मनःस्यच्‌ क्यचिचेपिरतवनपरवति
नछन्दस्यपुरह्येतिनिषातसरवपातिपदिकेभ्योटाटसायांुगवक्तव्यइिष्‌ क्यच्छन्दसीसुपर-

१.
नि° ११.२७. ॥

१९

१४६ क्तंदिताभ्ाष्ये , {अ०१ व०२७

` त्ययः अकोः ्रतययस्वरेणानतोदात्ततवम्‌ । कण्वासः कणशबदारथः कणनिष्वननिसतोवा-
दिपेनेतिकण्वाक्रलिजः अपिपीतयादिनाकन निच्वादायुदाचः आनेरषुगित्यसक्‌ । दृ"
तबहिषः बृक्तमुक्तम. वहु्ीहैपर्वपदपरतिस्रत्. । हविष्मन्तः हविरेषामस्तीिहविष्मन्तः
दीमदर्धेदिभतेन भप्दलानरुलम्‌ 1 अरेः अदंकर्वन्तीति अरंरुतः क्वपवेतिकिपू
हेस्यस्यतुक्‌ कपिरादीनांरं्ञाछन्दसोवौलेो रवमापदयतेदतिटकारस्यरेफादेगाः ॥ ५ ॥

. पषटीएृदमाह- ।
घृतष॑ठामनोयुजोयेतावरंन्तिवह॑यः । आदेवान्त्सोम॑पीतये।। ६।२६
चृतःपं्ाः 1 मृनःऽसुज॑ः । ये । तवा । वहनि । बह्वयः । आ 1

देवान्‌ । सोमऽपीतये ॥ ६॥ २६ ॥
हेभग्ेलातवा ये अश्वाः रथेनवहन्वि कीदशाः पृतथ्ठा पुष्टाब्रतेनदीप्ठाः मनोयुज
मसकलमातरेणरयेयन्यमानाः बहूयोवोारः ैरशवैः सोमपानतुयागाथदेवानावहेतिशे-
पः ॥ पृतध्ठः पक्षरणदीप्योः पूतंदीतंशं येपविधतशृष्ठाः पृवशन्दःप्रत्ययस्वरेणानतोदा्ः
यहुत्रीैपूर्पदप्रतिस्वरवम्‌ । मनसायुंजतदृतिमनोयुजः ऋविग्दपृमित्यादिनाकरिन. ~
दु्तरपदुभरतिस्वरतम्‌ । ता लामोद्ितीयायाङइत्यनुदा्स्वदेशः। वहन्ति शप्तिपोरनुदात्त-
लादातस्वरः यदत्योगानिाताभावः वद्भमः निरिवनुडत्तौ वरहिभिशरयद्ाहालरिषयो-
निदिति निपत्ययः तस्यनित्वादाययुदात्तवम्‌ 1 सोमपीतये उक्तम. सकारेपरतोनकारस्य संरि-
यां नश्रेपिधुडागमः खरिवितिषर्वं चयोदितीयाःशसिपीप्करसादेरितिदितीयस्थकारः ॥ ९॥

इतिपथमस्पममेप्शोवगेः ॥ २६॥
सक्तेसपमीषटचमाह-
तान्पजंत्रोकनाटोम्रपलीवतस्कधि । मध्व॑ःसुजिहपायय ॥ ७॥
तान्‌ 1 सज्॑रान्‌ 1 कूतृश्टधः । अर । पलीऽवतः। कथि ।

मध्व॑ः 1 सुध्जह 1 पायय ॥ ७ ॥
हेभगरे वानिददादीनदिवान्यजवान्यजनीयान, ऋतावृधः स॒त्यस्य यज्ञस्य पा वर्धकान्‌.प-
लीवतः परीपुकतान. छुधिकुरु देरुजिद्ुरोभननिहोपेत मध्वोमधुरस्यसोमस्मभागंदेवासाय-

मै०१अ०४ सू०38] प्रयमोषटकः - ` तः

य ॥ जवान्‌. अमिनक्षियजिवन्धिपतिश्योवन्नितियनेरन्यत्ययः। करतादृधः वृशुददधी अन्त-
भौवितण्यरथाक्किप्चेतिक्षिप्‌ अन्येपामपिदप्यतङतिपरपदस्यदीर॑तम्‌ वरधेधौतु्रः समाप
दुरपदरपरुतिस्वरत्वम । अग्रे पादादिलानामव्रिवनिवाः पाठठिकमादुदात्तलम्‌ । प्रतीतः १-`
्पर्पन्तसंपोगेदतिडीय्‌ इकारस्यचनकारः तारपासन्त तिमतुप्‌ छन्दसीरइतिवतवं पतिश-`
व्दोडतिप्त्ययान्तत्वादाययुदात्ः डोवूमतुषोरनुदाच्लात्सप्वशिष्यते। रुधि रुनोयोदःसिपभ्ने--
पिितिदिः वहुरंन्दसीतिविकरणड्क्‌ शरुशरणुपखृत्यश्ठन्दसीपिहेरधिरदेशः जिचाहु-
णाभावः। मध्वउक्तः । सुनिहू आमव्रितनिवातः । प्रायय पापाने पिवन्त॑पयुकेति हेतुम-
तिचेतिणिच्‌ शाच्छासाहाव्यदिपांयुगितियुक्‌ पचैस्याम्रितप्याविद्यमानवस्वे अव्वाव्यव-
धायकतान्मधवदतयपेक्य तिङतिडइतिनिषातः ॥ ७ ॥

अष्टमीष्टचमाह-
- येयज॑च्रायईढयास्तेतेपिवन्तुजिदयां । मोरम्ेवप्॑रूति । ८ ॥

(न
ये 1 जनाः । ये । ड्या; । ते । ते । पिवृन्तु । जिह्वयां ।
मधोः । अग्र । वप॑ट्ऽकति ॥ ८ ॥
येदेवायजवाः यष्व्याःपथायेदेवारडयाः सुतया; तेस्वपि पपट्रुतिवपट्कारकेवपट्कार-
युक्ते यागेवा हेऽमन तेत्वदीययानिषहुयामधोःमधुरस्यसोमस्यभागेपिवनु ॥ ये यजवाः गतम्‌ ।
चाः $स्तुतौ कहसोरण्यद वित्स्वस्तिमाति ईउरददरशंसदुहाण्यवदत्यायुदात्तम, द्वितीयस्य
तेयब्दस्ययुष्यदादिशस्यसवांनुदा्तवम्‌ । मोः प्रत्ययस्यनिच्ादायुदात्तवमुक्तम्‌। अभे भाम-
ब्रितनिषादः1 वपटूरति करोतिःसंपदादिस्योभावेकिप्‌ वप्त्यस्यकरणंयसिन्यागेदतिवहुी-
हिः वपृहित्यस्यनिपातनादाधदाचतवम्‌ यदुरीरीपूषैपदपरुतिस्वरत्वम्‌ ॥ ८ ॥
नवेमीषटचमाद

आकीर्भस्यरोचनादिभ्वान्देवोउपर्वुधंः । विभोरोतेदव॑श्षति ॥ ९॥
आकम्‌. सूर्यस्य । रोचनात्‌ । विरवन्‌ । देवान्‌ । उपःधुर्धः ।
विरः 1 होत । इह । व्॒षति ॥ ९॥ . `

विपोमिधावीदोवा होमनिप्पादकोऽमरिः उपपुपःपःकाटेयागगमनायपनृष्यमानानि-
नबाद्देवान्सयस्यसन्पनोयेदनात्लगंटोकादिहकर्मणि भाकीं वनत्रि मह्‌ ॥ भाङी

=

१४८ ` ऋवसंदिताभाष्ये {अ०१व०२७

निपातभाुदाचःः । सुरस्य सयेशब्दोराजसयसर्तादिनाक्यप्यत्ययान्तोनिपातितः क्यपः
पिच्ादवतुस्रेणायुदाचतः । रोचनाद्‌ रोचमानाद. सुषदीपतो अनुदातेतश्वहृखदेरितिकतैरियुच्‌ -
बितद्यन्तोदा्ततम्‌ । विभ्वान्‌ विः कननोनिचादायुदात्ः। उपधः उपगरध्यनदतयुपवधः
किप्रेतिकिप्‌ धातुस्वरेणउकारउ्दात्ः समासेरुदुततरपद्भरुतिस्वरतलम ।विपः छनेनदे्ादिना
रन्‌ निचवादाययुदा्ः । होता हृयतेस्ताच्छीव्येव॒न वहुख्न्दसीतिसपसारणं परपरवलं गुणः
निच्वादाययुदाचः। इह श्दमोहतिदपत्ययः शदमइशितिदश्‌ शिच्वात्सवदिशः प्रत्ययस्वरः ` ।
वक्षति वदेभाथनायांदिडर्धेठेद्‌ तस्यतिप्‌ कर्वरिशप्‌ ामिष्रतः सिवहुटंरेटीतिपिप्‌
इत्कत्वपत्वानि तिङ्तिङ्इतिनिवातः ॥ ९ ॥

अग्निष्टोमेप्डगशसलस्ययाग्याविष्विःसोम्यंमध्विति स्तोषमगरेशसादितिखण्डेसमित्‌- `
दिन्वेभिभसोम्यंमधवितियाज्येति ।
तामेतांयाज्यासकतेदयामीष्टचमाह-
विन्वैमिःसोम्येमध्वहन््रेणवायुनां । पिवामिजस्यधामंमिः 1 9० ॥

विन्वैिः। सोम्यम्‌! मधुं । अग्न । इन्द्रेण । वयुनां । पिवं ।
मित्रस्यं । धाम॑ऽभिः।॥ १०॥

देअमेलविन्वेभिःवःूपभगादिभिपतैरिदेणवायुनामिनस्यसन्थिरिधौमभिसेजोभि-
ूर्विविरोपल्मेश्वसहतोम्यंसोमसंवन्धिमपुमधुरभागंपिव ॥ विन्वेभिः्हुठंठन्दसीतिभिसरेदे-
शावः सोम्यं सोममईतिय्यनुवृत्तौमयेवेतियमत्ययः सोमस्यवरिकारदयर्थे यस्येतिरेतिोषः
प्रत्ययस्वरः । मधु फटिपाटिनमिमनीत्यादिनाउपत्ययः निदित्यनुवृततर्िच्वादाययुदाचः । वायुना
छवापाजी्पादिनारण्‌ जतोयुक्विणृतोरिवियुक्‌ प्रत्ययस्वरः 1 पिव पापे जोरसे
दिरदेशः शपिपृपित्यादिनाभ्िदिशः अकेरिरितिदेडक्‌ शपःपितवादातुखरः पादादिवालनिषा-
तः श्चयोतस्तिडदतिसंहितायांदीर्ः। धामभिः धान्‌आतोमनिनितिमनिन्‌ नित्स्वरः॥ १० ॥

एकादशीषचमाह-
स्वेदोतामनुर्दितोभ्ैय्ञेपुंसीदसि । सेमंनो अष्वरंय॑ज ॥ 93 ॥

त्वम्‌ । होतां । मनुःदितः 1 अपरं । य॒ज्ञेषु । सीदसि 1 सः । इमम्‌ ।
नः अष्वृरम्‌ 1 य॒ज्‌ ॥ ११॥

मं०१अ०४ सू०१४1 प्रयमो्टकः. ` १४९.

हेऽमे मनुर्हितः मनुपाहोवारित््ेणमनुप्येणदितः सपादिपोहोता - होमनिष्पादकोय-
स्व॑पततेपुसीदपि तिष्ठि सत्वनोऽस्सदीयमिनमष्वरयङ्गंयजनिप्पादय ॥ मनुर्हितः मन्यतेइति
मनुः ननेरुसिरितयनुदृ्तौ वहुटमन्यवापीतयुस्‌ अर्विृवपीत्यादिनानिरितयनुदृ्ौ निंचा-
दा्युदात्तः । हितः धाजोन्षितिकपत्ययः दधातेर्हिरिपिहिरादेशः मनुपाहितोमनुरदितः कवै-
फृरएणेरतावहुलमिपित्तमात्तः रुत्लरापयादेनठतीयाकर्मणीतिपरवपदपतिस्वरतम्‌ । सीदति
पुमिशरणगत्यवसादनेषु उटम्‌ शपिपााभमेत्यादिनासीदादेशः भिवातः । सेममित्यतर
. सहिवायां सोषिदोपेचे्ादपूरणमितिसोखेपिगणः । अध्वरं नविदयतेष्वरोयसिन्तोध्वरः
नजूख्यामि्युत्तरपदान्तोदात्ततं नोभध्वरमित्यनसंहितायामेडःपदान्वादतीपिपू्वह्पपापं भ-
रत्यान्तःपादमव्यप्दतिपररुतिभावानिवरतते ॥ ११ ॥
दादशीग्रचमाह-
युष्वा्रंपीरथेहरितिदिवरोदितः । ताभ्दिरवडहावंह 1 १२ ॥ २७
युक्षव हि । अश्पीः । स्थ । हरिः ।देव । रोहितः । ताभिः।
देवान्‌ । इह ¦ आ । वृह ॥१२॥ २७ ॥
हेदेवाम्ने रोहितः रोदिच्छब्दाभिषेयास्तवदीयावडवाःरथेयुक्षव युज योनय हिशब्दः पाद्‌-
पूरणार्थः कीदृशी; अर्पीः गतिमतीः हरितः हररथारूढान्पुरुपानेतुंतमथाः ताभिवंडवाभिरि-
हासिमन्कर्मणिदेवानावह ॥ युष युजिर्योगे खोद्‌ सवस्वि्वादातमनेदं थात्े सवाप्यापामौ
रुधारि्यःभम तस्यबाहुरकालर्‌ कुलपवे परत्यस्वरेणान्उदात्तः संहितायां द्रोवसिड-
इतिदः । भरपीः ऋगतौ रन्तिगच्छन्तीत्परुप्योवडयाः ऋहनिश्यामुषन्‌ धाो्ुणोरप्रलम्‌
निच्वारायुदृचोरुपशब्दः तस्पाल्लियांछनसोढोप्‌ शसति पथमयोःपूव॑सवर्णदतिदो्ः ।
र्थे स्मेरोणादिकःक्थन्यत्ययः निच््वादाययुदाचः । हरितः दसरुहियुपिभ्यदतिरितिदरतेरिति-
प्रययः इकारःपत्ययस्वेरेणोदाचतः । रोहितः र्देरपितेमेवसप्रेणइतिः $इकारःभ्ययस्व-
रेणोदातः । पाभिः त्वेकायदतिविभकेःपापमृदाचतं साववर्णेतिनिपिप्यते । देवानित्यत्रष्‌-
वँबदटूतवानुना्तिकौ ॥ १२ ॥
1 इतिप्रथमस्यप्रथमेसपरविंशोवरगः ॥ २७ ॥

इसोममित्यादविकस्यद्रादगासेस्यतकतस्य कपिच्छन्दसीरुयय्‌ यचप्येतत्तक रूल-
एतुदेवाकंवथापि प्यूदणिन्दादिदेवता्राणिमिदितानि वथाचानुकरम्यते-दन्दसोममृवन्यं

१४८ | ऋक्संदिताभाप्ये [अ०१व०२७

निपातभादयुदाचः । स॒र्स्य सय॑शब्दोरागसयसर्येर्यादिनाक्यप्यत्ययान्तोनिपातितः क्यपः
पिच्वादधातस्वरेणाुदात्तः । रोचनाव्‌ रोचमानान्‌ रुचदीपे अनुदात्तेतशवहखदिरिषिकतैरियुच्‌
वितदत्यनतोदाचतयम्‌ । विष्वान्‌ विः कनन्तोनिच्वादाचुदाचतः। उपतुधः उपवध्यन्दुपधः
करिपेतिरकिप्‌ धातु्वरेणउकारउदात्तः समासिर्दुतरपद्परतिस्वरवम । पिपर; ऋमेनेत्यादिना
रन.निचादादयुदाच्ः । होता हृयतेस्ताच्छीव्येवन. वहखंठन्दसीतिसपसारणं परपरवलं गुणः
निच्वादादयुदान्ः । इह इदमोह्दतिहमत्ययः इदमईशितिडश्‌ शिचात्स्वदिशः पत्पयस्वरः ।
वक्षति वेाथनायांदिङरधेठेट्‌ तस्यति कतैरिशप्‌ शपिपरतः रिवहुटंेरीतितिष्‌
उत्वकत्वपत्वानिं तिङ्कतिडदूतिनिषात्ः ॥ ९ ॥

अग्नठमेमउगशखस्ययाग्यावि्वेभिःतोम्यंमधिति स्तोवमगरेशखादितिसण्डेपरितम्‌- `
विन्वेभिःसोम्यंमध्वित्ियाग्येति ।

तामेतां याग्यांसक्तेदशमीशटचमाह-

विन्वेभिःसोम्यंमष्वन्रदन्रेणवायुनां । पिवामिचस्यधामंभिः ॥ १० ॥

विन्वैभिः। सोम्यम्‌ । मधुं । अश्न । इन्द्रेण । वायुना । पिव ।
मिन्स्यं । धाम॑श्िः॥ १०॥

देऽमेलंविश्वेभिःसवःपूपभगादिभिैरिदेणवायुनामिवस्यरंबन्यिभिधामभिस्तेजोर्भि
मूर्िविगोपर्मैशसहसोम्यंसोमसंवन्धिमधुमधुरंभागंपिय ॥ विन्येभिःहुटेखन्दसीतिभिसरेसादे-
बाभावः। सोम्यं सोममतियद््यनुद्तोमयेेतियमत्ययः सोमस्यविकारङ्यर्थेमस्येतिचेविटोप
प्रत्ययस्वरः । मधु फटिपाटिनमिमनीत्यादिनाउपरत्ययः निदित्यनुदतेरमिचादादयुदा्ः । वायुना
छवापजीत्यादिनाउण्‌ आतोयुकूचिणरृतोरितियुक्‌ प्रत्ययस्वरः } पिव पापनि रोटनते-
हरदेशः शपिपरेत्ादिनापिदेशः अतेदिरितिदेक्‌ शपःपिच्ाददातुस्वरः पादादिखाननिषा-
सः श्यचोवसििडदतिसंरितायांदीर्थः। धामभिः धानूआतोमनिनितिमनिन्‌ नित्स्वरः॥ १० ॥

एकादशीग्रचमाह-

संदोतामनुर्हितोमरयत्नेपुंसीदसि । सेमंनोअध्यरंयंज 1 99 ॥

त्वम्‌। हतां । मनुःऽदितः । उग्र । यृततेपु । सीदसि । सः । दमम्‌ ।
नः1 अष्वुरम्‌ । य॒ज्‌ ॥ ११॥

मं०१अ०४ सू०१४] परथमोकः ` १९९.

हेभमे मनुर्हितः ममुपारोनादिच्येणमुप्येणरिवः सभादितोदोवा . होमनिप्पादृकोय-
स्तंयेषुसीदसि रिषि सववनोऽस्मदीयमिममध्वरपङ्ंयजनिप्पादृय ॥ मनुर्हितः मन्येति
मनुः जनेरुतिरित्नुवृतौ हुटमन्यवापीलयुस्‌ अर्गिपृवपीत्यादिनानिदित्नुदृनौ निच्ा-
दायदः । दितः धाोनिषठितिकतधत्ययः दधतिर्हिरितिहिरदेशः मनुपरहितोपतुर्हितः कव
करणेरतावहुटमितिसमासः रुत्छरापवदेनठतीयाकर्मणीपिपर्वपदपरुतिस्वरम्‌ 1 सीदति
प्टुविशारणगत्यवततादनेषु चटःश्‌ शप्पायानेत्यादिनासीदादेशः निवातः । पोममित्प्र
. संहितायां सोषिटोपेवेसादपूरणमितितोटेपिगृणः । अध्वरं गविधतेष्वरोयस्मन्तोध्वरः
नजूसुभ्यामिुत्तरपदान्तोदात्ततं नोअध्वरमित्यत्संहितायामिडःपदानवादतीतिपूररूपभापं भ-
छत्यान्तःपाद्मव्यपरेदतिपरतिभावानिव्तेते 1 ११ ॥

† दादणीग्रचमाह-
युश्वाद्यर॑पीरथंडरितिदिबरोदितंः । ताभिदेर्वोटहाव॑ह्‌ 1 १२॥। २७१
युक्षव । हि 1 अर॑पीः । रथै । दितः देव्‌ । रोहितः । ताः ।

देवान्‌ 1 इहे । आ । वृह ॥१२॥ २७ ॥

हेदेवामरे रोहिवःरोरिच्छन्दाभिधेयास्वदीयावडवाःरथेयुश्च युज योजय हिशब्दः पाद्‌-
पूरणार्थः कीदशी; अर्पीः गतिमवोः हरितः हर्रथाल्दानुरूपानेतुसमयः ताभिरवडवाभिरि-
हास्मनकर्मणदिवानायट्‌ ॥ युष युजिरूपोगे रोट्‌ सखप्तिचादालनेपदं थासम्त सवाप्यावामो
रादिप्यःशम. तस्यवादुरकाहुक्‌ कुलपते प्त्ययस्वरेणानउ्दानः संहितायाद्यचोतस्विड-
इतिदीर्थः। जरपीः ऋगतौ रन्वगच्छन्तीतयरुप्योबडवाः इटनिश्यामुपन. धातोर्गुणोरपरलम्‌,
नित्वादादयुदासोरुप्रबदः तस्माल्वियाछानदसोडीप्‌ शति परथमयेोसवर्णदतिदीरथः 1
र्थे स्मरेणादिकःक्यनयत्ययः नित्वादायुदा्ः । हरितः दसृरूदिसुपरिण्यदतिरितिहरतैरिति-
प्रत्ययः इकार्‌ःभःययस्वरेणोदात्तः । रोहितः रुहेरपितेनैवसपरेणदतिः इकारःपत्ययस्व-
रेणोदाचः ।. ताभिः सवेकाचश्तिविभेःाघमुदा्तलं सावर्भषिनिपिभयते। देवानितय्ू-
ववदुतानुनात्तिकी ॥ १२ ॥

॥ इतिप्रयमस्यप्रथमेसपर्विशोवर्गः।॥ २७

इनदसोपमित्पादिकस्यदरादस्यसकस्य फूपिष्टन्दसीपरवत्‌ यदपयेततसूै रुल-

मूवदवताेतयापि प्रतूयमिन्दादिदेववान्वराणिषिनिवानि वथाचातुकन्यते-दनदरसोममृदव्य

१७५० चक्संरिताभाष्ये [अ०१ब०२८

तमनरीार्तीलाषयमि्येन्रमेवावरुणीचतसोद्रविणोदसभग्विन्य्ियदुदवताःसवमेति ।
विनियोगस्तुसमरतिद््व्यः 1
तसिन्सक्तेपमथमाग्रचमाह-
इन्द्रसोमंपिवंछतुनालवाविशन्तिन्द॑वः । मत्म॒रासस्तदोकसः॥ १॥
इन्द्रं । सोम॑म्‌ । पिवं 1 कृतुनां । आ । ता । विशन्तु । इन्दवः ।
मत्सरासः । तृतऽओंकसः ॥ 9 ॥
देद्द ऋतुनासह सेोमंपिय इन्दवःपीयमानाःसोमाः तवा लरंभाविशन्तुकीटशाः मत्सरासः

दृपिकराः तदोकसस्तनिवासाः सर्वदात्दृद्रस्यायिनइत्यथः ॥ इन्र पा्ठिकमामवरिताघु-
दात्तलम. । सोमं अ्िस्तुस्वित्यादिनामन. निच्वादादुदात्तः । परि प्रिवामिवस्येतयत्रोकम.
आलापि्लित्यु्रवाक्यगतास्यातारथेनसहसमुचया्थश्वशब्दोदुषः अतशवादिटोपेविभापेती-
यँमथमाविङ्विभक्तिननिहन्यते । विशन्तितिचठोपसाम्येऽपिदितीपलानिहन्यतएव संहिताया
मदणदतिप्रपस्यगुणस्यकत्यकडतिशाकल्यमतेपरूतिभावादुकावः । इन्दवः प्रयोभियन्तदयतो-

क्म्‌ । मत्सरासः तवोक्तं आनपेरखगित्मसक्‌ । तदेवओकःस्थानयेपतितथोकताः बहुमी-
हिपू्वपदमरुतिस्वस्वम्‌ ॥ १ ॥

द्वितीयाए्चमाह-
मरंतःपिव॑ततुनापोजायज्ञंपुनीतन । वू्ंदिषठाखंदानवः॥ २॥

मरुतः ! पिव । तुना । पोात्‌ । य॒ज्ञम्‌ । पुनीतन । यूयम्‌ ।
हि 1 स्थ । सुध्दानृवः॥ २॥

हेमरूतः ऋतुनासह पोषासोद्नामकस्यक्रविजः पानातसोमेपिबव नोऽस्मदीयंयज्ञ एनी-
सनशोधयव देशदानवः शोभनदातारोमरुतः हियस्मायूय॑स्य युप्माकंशोधयिव्ववमसिद्म्‌
तस्मच्छोधयतेत्पथः॥ प्रित अनतिडोदुषदेशाच्छपःपरवाटतर्वधातुकानुदा्तं धातुस्वरः¶-
वामरितस्यावियमानवसेनपदाद्परत्वानिषापाभावः पपेयलरुतिभावः।पोवाव पोतुःसंयन्धिपषं
पोर वस्यदुमित्यण्‌ तद्धितेप्वचामदिरितिपाप्दिः सर्वेषिधयन्छम्दृ्तिविकल््यन्तदतिनप्रववि
नन्वेवमनंपस्यक्रकारस्याचोन्णितीविवृदिःामोति त्वाष्रेजागवदृत्यत्रहि विपतिपेधेपरकार्-
मितिप्रयाभादद्यामनयोपथरक्षणादृदिवौप्यतेयुक्तं इहतृपरस्याआद्विदिश्टान्‌-

मं०१अग्४स्‌०१५] प्रथमोकष्टः १०५१

सवेननिवत्येलादन््दृदधिाेतयेवेति परव्॑खबाप्यादिदृदधिरोकारःक्रियतां तस्यतु छन्दिसि-
आओकारोभविष्यति । पुनीतन पुनूषवने जर्‌ रेशेङ्दितिरबुद्धावाच्स्य सस्थस्थमिपामितिता-
देशः क्यादिष्यः्ा इहस्यथोरितीकारः तनप्नथनाश्चेतिवनदेशः प्वादीनांहस्वइषिह-
स्वः प्त्ययद्रयस्यापितावधातुकमपिदितिटिन्ात्स्तू्वयोरिकोगुणाभावः । यूयं युष्मदः
-परस्यजसेदेपथमयोरमित्यमदेशः नविभकततस्मादपिमकारस्येंजञापपिपेधः यूयवयोजसी-
तिमपयैनस्पमूयदेशः ` शेषेटोपः अत्रयूयदिशात्मागवान्तरङ्गलालयापिपदिकस्यान्पोदातलम
शेपनिवातः तोयूयदिशः स्थानेनवरतरतिसरवनुदाः वतररेपेरोपोऽन्त्ययोपडतिपक्परवस-
वणीदीर्धलेवाधिलायोयममिपू्वदतिप्रातिपदिकानेनउदातेनसहअनुदाचस्यसुपरएकादेशः सए-
कृदिषारदातेनोदाचदवयुदातः टिखोपपक्षेतुरदाचनिवतिस्वरेणविभकतरुदात्तवम। रथ असु धुवि
सटोमध्यमवहुवचनं थ अदिपभतिश्यःपदतिशेडुक्‌ भ्नसोरलोपदत्यकारलोप्ः व्यत्ययेन
पत्वं हिवेतिनिपेधासिङतिडदतिनिषातोनभवति संहितायामन्येपामपिटश्यतदतिदीरवलम्‌
अनेसुदानयेयूयंहिस्थेषिविवक्षितम्‌ । सदानवःदाभाम्पानुः सोःपादि्मासः आमव्रित-
निवातः अव्रयूयमित्युदश्य सदानवःस्थेतिनविधीयते येन अनामव्रिततवानिवातोनस्यात््‌
किनतुसुरानयरति सिद्धवहवतेनृसंबोध्यान्येपगपुमार्तसकतेपुमरतापसिद्धासभावातिशयाद्‌
युयंस्येतियुप्मच्छन्देनपतिनिर््शपपुनीतनेविपरारथनेप्दनेतेपहितुववंदिशब्देनोच्यते ॥ २ ॥

ट्तीयागचमाह-
अभियज्ञग॑णीहिनोभानोनेष्टःपिवंचतुनां। तदिरंत्रभाअति ॥ ३ ॥
अभि 1 य॒ज्ञम्‌ । गणी । नुः । आरवः । नेष्टरिति । पिवं ।
ऋतुना । त्वम्‌ । हि । रल॒श्धाः । असि ॥ ३ ॥

, _भगन्दुः्लीवाची तथाचयास्कभाह-मेनाप्रातिख्ीणामेनापानययेनाभागच्छन्ते-
नाति । भाः अस्यतन्तीतिप्नावान. नेष्ट्नदोतत्व्ादिवमाह कसिभिदेवसनेनेष्टयेन
चषैवताव. देपरादः परतरीयुकनेसवषः नोऽसदीयंयज्तमभिग्रगीहि अभ्निेदेवानांसमीषे
सतहि श्लुनासहत्वंसोमंपिव दियसमा्वं रवधामसि रतानांदाताभवसि पस्मात्सोमपातुमर्-
सीप्यधेः)। जगि उपसगा ्ाभियनंभितिपयूदासादरनोदा्तम, । णीहि मृद लोटि
सिपेोहिः फमादिष्यम्ां हेल्चिारीदत्यपोरितीवम्‌ भापत्ययस्यद्विाणाशावः

दणाक्नावः प्वादीनां
व 7.
१ नि* ३.२१.

१७२ ऋक्संहिताभाप्ये [अ०१ १०२८

हसः विङतिडदतिनिषातः । प्ाभस्पसन्दीतिमतुप्‌व्यत्ययेनदलम्‌ संबद्धौमतुवसतोररितिर-
त्वं विसर्गः पदादिवेनामव्रितनिषाताभावालया्ठिकामव्रितायुदात्तलम. ्ावङ्यस्यविगेपण-
-तयाविशेषवचनवानामव्रितेसमानाधिकरणेइिनिपेधाभावादविधमानवचेनो्रस्यनषटा्द्‌-
स्यपािकमादयदात्तलम. । पिव शपःपितवादातुस्वरः पूरयोरामधितयोरविदयमानवचे-
-ननिषाताभावः । रतानिदृधातीपिरतथाः करपवेतिकिप्‌ धातुस्वरः समाेरदुत्रपदप्रर-
,तिस्ठरलेनसपएवशिष्यते । अपि सिपः पिताद्वातुस्वरः तिङकनिडडतिनिवातोनभवति हि-
चेतिपरतियेधाद्‌ ॥ ३ ॥

-

चतुर्थीशचमाह-
` अेदिवौइदावंदसादयायोनिपुचरिपु । परिभूपपिवंकरतुनां ॥ £ ॥

अग्र । देवान्‌ 1 इह । आ । वह । सादय॑ । योनिषु । चिपु।

परि । भूय । पिवं । कृतुनां ॥ ४ ॥

हेन देवानिहास्मि्करमण्यावह ततोयोनिपुस्थनेपुिपुसवनेपुादयदेवानुपवेशय व~
तसतान्परिधरूष अंकुर ऋतुनासह तंसोमंप्वि ॥ अमनेदेवानित्ययंपादोगतः । योनिषु युमिश्रण
यदि्रीत्यादिनानिपत्ययः निचवादाचुदाच्तः तपु पटूतरिचतुर्योहिखादिरिपि विभक्तस्वाच-
लम्‌ भूष प्रूषअचङ्करे तिङतिडदतिनिघातः। पिव ऋतुना गतो ॥ ४ ॥
प्वमीषटचमाह-

जाह्ल॑णादिन्द्रराघ॑सुःपिवासोमंमूरूनुं ।॥ तवेद्धिसृख्यमस्त॑तम्‌ ॥ ५1
प्रलंणात्‌ । इन्द्र राध॑सः । पिव । सोमम्‌ । करतून ! अनुं ।
तवं 1 इत्‌ । हि 1 सुख्यम्‌ । अस्तृतम्‌ ॥ ५॥
देष्व ्राणाद्‌ न्रा्णाच्छं्निसवद्धाठ्‌राधसोधनभरूतार्पात्राव्‌ सोमंपिव किंर्वाकरतूल
अनु कतुदेयाननुसत्य ऋतयोपिपिवन्वित्यर्थः हियस्मानेव्‌ तवस्य अस्वृनशतूनामिच्छि-
र्म वस्मादतृभिःसह्ानंयुकतम. ॥ ब्रा्तणाद ब्रतशब्देनाजव्रलवदितीयोालणाच्छंसीकथ्यते
सपति्ररोपनिवयिनानुदात्तादि तस्य संबन्धीरच्छि्टश्मसःसय तस्येवादयययनियवद्त्यव-
यवुबरियक्षायामनुद्त्तादेरन्‌ तेननिच्यादाययुदातश्चमसपरोऽनास्षणगब्द राधसः सर्वधातुभ्यो
शुन.निखादधुदात्तः । पिव पदादिलयादायुदात्तवम्‌ अयोतस्ि्दिदीर्यम. फतूरन्वितयत्

मं०१.अ०४ सू 9५]. अयमोषकः .. १५३

दीवोद्रिसमानपाददतिनकारत्यरतवम्‌ अत्रातुनासिकसयदुवत्यूकारस्यातुनासिकलम्‌ । तव
युप्मदस्मद्याहन्तोश्‌ शिचत्सरवीदेशः तवममौडसीतितवदिशः युष्वदस्मदोडंसीव्याचुदातत-
त्वम सख्यं सख्युःकरम॑सष्यं सख्युर्यः यस्येतिषोपः पत्ययस्वरः 1 अस्तं स्वृणोतिर्दिा-
यंस्यंक्तः नूपरसः अव्ययपूर्वपद्रतिस्वरतवम्‌ ॥ ५ ॥

पष्ठीमचमाह-
युवंद्ुछतवतमित्रावरुणद्‌कम॑म्‌ । तुना यज्ञमाशाथे ॥ ६५२८

युवम्‌ 1 दक्ष॑म्‌ । धृतरा । मि्चावरुणा ) द्ःद्भ॑मू । कतुनां ।
य॒ज्ञम्‌ । आशाथे दति ॥ ६॥२८॥

हेषूतमवा स्वीरुदकर्माणो मिवरावरुणादेमिवायरूणो रेमिननामकवरुणनामकोदेवी भू-
वंउभोयुवां कतुनासह भस्मदीयंयज्माशाधेव्यापृथः कीशंयतं दकं भवं दूडणंदशद्भि-
दमूषिनाशमितुमशक्पमित्यथैः ॥ यवं पथमाद्विवचनस्यडेमथमयोरमित्यमदिशः युवायो्धि-
चनेदषिमपयेनतस्ययुवादेशः येषेखोषद्पिच्टिपेन्त्योपोवा अमिपूषवंभाप्रायमेवसालं दिति
-पपकषेददासनिष्तिस्वरेण अमृउदातततम.अन्त्यठोपपक्षेएकादेशउदाततेनोदातः ईतयुदातेवम्‌ ।
"दें द्षवृद्ौ दकष्॑यनेनेतिकरणेवन्‌ पवेहिपटिङ्रलनियमः अन्यस्यामियपदतिन्कंलमे 1
.धृतत्रता पिवावरुणा धृतानिेतानियाश्यिधृतततौ मिवथवरुणश्वमिवावरुणो उभयत्र
सुपारणित्यादिनाविभक्तेरकारः मिवरशब्दस्यदेवतादरनदेदेत्यानदददेशः प्रथमस्यामत्रितनिषा-
तः द्वितीयस्यपादादित्ादाधुदाचतं संहितायां छादसंहस्वतम। दृढं दृह्भस्मीकरणे दुःवेन `
द्तदतिदुहं श्पटुःयुप्ित्यादिनादुरित्युपष्ेदग्येःवस्‌ व्यत्ययोबहुरमितिरशब्दस्यरुका-
रोरेफस्पसेपः दृकारस्यडकारे्टकारस्यचणकारः दितीतिमत्ययातू्वृदाचतं च्वुत्तपदले-
नसष्वशिप्यते । आगाये अशून्या छन्दसिददटस्टिटदतिवर्तेमनिदिद्‌ मध्यमद्विवचनमा-
थां देरेवं अवमदेरित्यभ्यासस्यदीषैः अभेतेध्ेपिप्रपतोनुडागमः अनित्यमागमशासनमिति
निदरतते ॥ ५1
इतिप्रथमस्यमथमेषटाविंसोवरगः ॥ २८ ॥
सक्तेतपमीम्त्रमाह-

ट्विणोदादर्विणसोग्रारहस्तासोअध्वरे। य्॒ञपुदेवमी रते ॥ ७ ॥

२५

१९५४ क्संहिताभाप्ये [ अप ३०२९

दरूविणःध्दाः । दरविणसः । प्राव॑हस्तासः। अध्वर. । यन्तुं 1
देवम्‌ । ईते ॥ ७ ॥

अध्वरभनिटमेपररुतिस्वरूमे यत्तेपुविरुतिर्पेषु उक्थादिपुचदेवमभिमीकतेकविनः सतु-
वन्ति कीरथाकविनः द्रविणसोधनार्थिनः यावहस्तासः अभिपवसाधनपापाणधारिणः की-
टशदेवं द्रविणोदाः धनमदं यदा धनप्रदोऽश्निः सेोमंप्िवितिशेपः। पमेतंमच॑या्कएवंनि-
यक्ति-द्रुविणोदाःकस्माद्नंद्रविणमुच्यते यदेनद्भिद्रवन्तिवदंवाद्रविणं यदेनेनाभिद्वन्ति तस्य
दाादरविणोदरास्तस्येषाभवति दरविणोदाद्रविणसश्यादि । सोयंयास्कोक्तोनिर्वचनपपश्वः तसि-
नेवमरन्थेवगन्तव्यः ॥ द्रविणोदाः दुदक्षिश्यामिनन्‌ निचादाददातोद्रविणशब्दः पदृदातीति
द्रविणोदाः किप्चेविकषिप्‌ पर्प्दस्यसकारोपजनःछान्दसः रुतोतव दुततरपदपररतिस्वरलम
देवविशेपणवेनैकवाक्यतापकषेदिती यायाभुमदिशः अथवादररिणमालनङ्च्छनििदरविणस्य-
न्ति सुषालसनःक्यच्‌ सर्वपातिपदिकेभ्योराटसायांइगवक्तव्यदतिक्यविपरतःसगागमः पवि-
णस्यतेः संपदादिताद्भविक्िप्‌ अतोठोपः करटुपनस्थानिवद्धवतीवितस्यस्यानिवत्तपति-
पेधाद्यटोपः पएवंदविणसूशब्दोधनेच्छावचनः दरविणेच्ादस्यतियेषटधनपरदानेनोपक्षयतीतय-
धं दमुउपक्षयदतयस्मादन्तभौवितण्यथो्किप्वेतिकिप्‌ पवंदविणोदःशब्दःसकारान्तोभववि
तथाच-्राविणोद्साःमवादाभवन्तीतिं नैरुक्तोव्यवहारउपपदयते अतेद्रविणोदसूशब्दः भि~
वाक्यलेस्वाथ परथमा एकवाक्यवेतुव्यत्ययेनदितीया्थोभवति दुविणसदत्यवापिवाक्यभेदृपष
दरविणः सोमस्येत्य्थे सकारोपजन्छान्दसः आददातततवतुनियमेनस्थितम्‌ ऋतिगिगेपण
लेनेकवाक्यतवप्षतुक्यजन्वात्किप्‌ अतोोपादिपूर्ववद अनतुपकषेक्यचश्चि्तनान्तोदात्तवेषा-
पेव्यत्ययेनादयुदा्तवम.। अआवयुकताहस्तायषंतिमावहस्तासः आजसेरसुक्‌ ग्रावशब्दोवरषा-
दितवायायुदा्ः बहुबीहै पपदपरुतिस्वरतम्‌ । अध्वर नविद्तेष्वरोिंसायस्मिन ननूयभ्या-

मि्ु्तरपदान्तोदा्त्वम्‌ । ईकते अनुदाततेचवादासनेष्दं अदिपभतिश्यदपिगगोड्क्‌ सस्य
अद्दिशः॥ ७ ॥

+ अष्टमीर्चमाह-
हो वेणोदाददातुनोवसरनियानि नि रषिर देवेपुताव॑नामदे |
इविणोयार्ददातुनोवखनियानिश्रण्विरे । देवेषु ॥1<॥

दरविणःश्दाः । द्दातु । नुः । वर्सन 1 यामि । शण्िर । देवेष
ता 1 वनामहे ॥ < ॥

१ नि०<.१.1 >नि०८.२.।

मै०१अ०४ सू०१५] प्रथमोश्कः १५५

्रविणोददेबोनोऽस्मभ्येवसनिधनानिददातु यानिधनानिशर्विरे हविरपयुक्रवेनभू-
यन्द ता तानि्तवाणिधनानि देवेुनिमिततभूतेुवनामहेसंभजामः प्दवान्यषं तानिखीकु-
गृह्यथः॥ दविणोदाः गतम्‌ । वस॒नि शृद्क्िहीत्यादिनाउपत्ययः निदित्यनदरनेरायुदात्तः ।
शरण्िरे शरुभवणे छन्दपिुदरद्रिदतिवतेमनेधि्‌ स दर्‌ छनदस्युभयथेतिसावधातुक-
लिव्पत्पयेनशरुः चत्सनियेगेनशुभावश्च उवडप्रे दुशुवोः सार्वधातुकइतियणदेशः विवद-
त्यनोदान्तलं यदतानित्यपितिनियावप्रतियेधः शे्छन्दसिबहुखपिरिशेजोपः नदोपःपामिप-
दिकान्तस्येतिनदोपः । वनामहे बनपणसंभकत व्यत्पयेनासनेपद्म्‌ 1 ८ ॥

नवमीषटचमाह-
इविणोदाःपिवीपतिजुदोतप्रच॑तिष्ठत । नेष्ाटुक्गिरिप्यत ॥ ९ ॥

द्रविणुःश्याः । पिपीवति । जुहोत । ध । च्‌ । तित्‌ । नात्‌
करतुऽिः! इष्यत्‌ ॥ ९॥

द्रविणोदाः देव ऋतुभिःसहनषटरार नेष्टसंन्धिपा्ाद पिपीपवि सोमं पातुमिच्छपि त-
पेकविजः इष्यत होमस्यानेगच्छत गवाघ जुहोत होमंकुत्त हुवापरिष्ठतसं होमस्था-
नातस्थानान्तरेमिगरस्थानमग्िकुरुत ॥ दरविणोदाः गतः । पिपीषति पापाने पातुमिच्छतीतिसन्‌
छानदसर्ईकारः तिङतिदद्द्विनिषातः । जुहोत योण्मध्यमवहुषवनं चस्यठदृवद्धावाततादेणः वस्य
तपनपनथनाभेतितवदिशः तस्यपिचादटूणः अप्यस्तानमादिसितयनुदृनौ अनुदा्तेचेतयनु-
दत्तवा भीहीभहूमदजनधनदरिदाजागरापत्ययात्‌र्वपितीत्योकारउदात्तः 1 तिष्ठत छाग
विनिदरचौ खोद मध्यमबहुवधनस्यथस्यलङदरावातदेशः शपिपापमेत्यादिनारिष्दिगः
समवपरविश्पःस्थदइतपासनेपदंनभवति ततरानुदृत्तस्यनिरद्गरहणस्यानन्वयांथावाव्‌ अवचश-
गदनव्यवधानाद्‌ तेपराग्धातोरितयुपसगैलेनपाक्मयोक्तव्यस्यापिपरशबदस्य व्यवहिताधेति छ-
नदुचिव्यवहितपयोगः अत्रचशब्दोनुहोतेतिपूरवणतहसमृचमार्थः नपुनरिप्यवेतयुत्तरेण ॒वे~
नापरथ मताचवापेगेप्रथमेतिनिपेधाभावातिङःतिङ्इतिनिवावः 1 नेरा पोबादनतंपुनीवनेत्य-
धर पोषरशु्दे यदुक्तं तद्द्रव्यम्‌ दृप्यत दृषयती सण्मस्यमवहूवचनुम ॥९॥

द्थामीण्चमाह-
परच्वातुरोय॑गतुभिररविणोदोयजांमदे । अधस्मानोटदिर्मव 11 १०॥

१५६ क्संहिताभाष्ये : - [अ०१व०३०

- . यत्‌ त्वा । तुरीय॑म्‌ । कूतुऽभिः । द्रविणः्दः ! यजामहे । `
अध॑ स्म्‌ । नः । ददिः 1 भव्‌ ॥ १०॥

हेदविणोदेदेव यदयस्मा्रारणादतुभिःसहतुरीयंचतुर्णपरणं ला लांयजामहे अधेत्ययं
निपातसतच्छन्दाथः तस्माकारणानोऽस्मभ्यं दृदिरषनस्यदाताभवस्म अवधश्यंभव ॥ तुरी-
य॑ चतुर्णपूरणं चुरण्ठयवावादक्षरठोपभेतिछपरत्ययः तस्यपत्ययस्वरेणोदाचास्रागेव जायने
यीनीतयादिनाह्यदेशः आयनादिपूषदेशिवद्रचनंस्ररतिद्यथैमिविवचनाद्‌ रतेभदेशे पत्य-
वस्वरेणकारउदाचतः। द्रविणोदः उक्तम पादादित्ादामनव्रिताचुदा्तलम । यजामहे अपः
पिखेनतिडग्थटसा्वधातुकस्वरेणधातुखरपव पू््यामव्रितस्याप्यविद्यमानव त्वाव यद्तयोगा-
द्ाननिषातः व्यवहितयोगेऽपिरिसनिपेधदयक्तम.। अध छान्दसोधकारः। स्म चादिरनुदात्तः
संहिवायांनिपातस्ययेतिदीर्ैः। ददिः इदाञूदाने आदगमहनजनःकिकिनीटिद्वेतिकिमत्ययः
दिदद्ावाद्धिवंचनादि आतोरोपदण्ित्याकारोपः प्रत्ययस्वरः १० ॥ ।

एकादशीग्रचमाह-
अशिंनापिवतंमधुदीयंम्रीशुचिचता । छतुनां यज्ञवाहसा ॥ 9१ ॥.
अश्विना ।.पिवतम्‌ । मधुं । दीर्यी इति दीदि्अग्री ।
शुचिव्रता । तुना । यज्ञ॒ऽवाहसा ॥११॥

` हम्विनौ धूमो सोम॑प्वितं कीटशोदीय्ी दोतमानाहवनीयाचभ्नियक्ौ -शु-
चित्रताशकमौणो ऋतुनाकतुदेवतयासहयन्तवाहसायज्गस्यनिवौहकी ॥ भग्विना संवोधनदवि-
वचनस्यसपा ुगित्याकारः आमव्रिवायुदात्तः ! पिवतं शपःपित्वादनुदाचततवम, गिङट-
, सार्थधातुकस्वरेणधातुस्वरएवरिष्यते ! मपु एदिपारीत्यादिनाउपरत्ययः निदित्यतुवरचेरमित्वादा-
धुदाचः 1 दीययी दिवुकरीडदौ. अन्येश्योऽगरिद्यन्तदतिषिद्‌ ेसूक्तटोपादटिटोपोवरीयानि-
तिपथुमवकारस्यटोपः प्रथमंपरत्ययटेपेहिविणीश्रयविधीप्रत्ययदक्ष्ण॑नास्तीतिनिपेषाद्रटिरो-
पोनस्पाव. छान्द्तंदिवचनं तुजाद्रिवादभ्यासदीर्ववग. यङ्गनताद्ासंतापूर्वको विधिरनित्य-
हृतयभ्यासस्यगणाभावः दीदिरम्निययेोस्तोदीयम्री आामविवादुदात्ततम्‌ पादादिवाननिषावः।
चिता शचिनतंययेसतीसुपांसदटभित्याकारः दीयमिगर्दस्वसामान्यवचनतेननायव्रिषद-
दयभरियमानकचवमतिपेषादा्टमिकनिवाततरम. पूवंस्यपराद्रवद्रावात्‌ देकस्वर्यम.। यत्तवाह-
सा वुपापणे यत्नंवहवद्मियत्तवाहसो वदिदापाजुष्यश्टन्दसरीत्यसुन. वषहिगपिकाकयो-

मं ९१ अ०४ सू०१५] ध्रथमोषकः १५७

रपिपरपदमरतिस्वरलनेपिवचनात्सोपपदानामपिभ्यतीलुकतम्‌ गिदितयनुतेर्पथादृदधिः सपा
सुटुगित्यादिनाविककतेरकारः भआमवितनिवावः असामथ्यंसूरेस्यनपरादगवद्रावः ॥ ११ ॥

॥ दवादशीघ्रचमाह-
, मार्ुपत्येनसन्त्यछतुनांयज्न नीरस । देवान्देवयतेयंज ॥ १२।२९॥.

` गार्हश्पयेन । स॒न्त्य । कतना । यज्ञनीः 1 अपि । देवान्‌ ।
देवध्यते । यज ॥ १२॥२९॥

हैसन््य फृलपदाप्निदेव गाहूपत्येनगृहयतितंवन्धिना्पेणयुक्ःसन. ऋतुना ऋतुदेवेनसह
यन्ननीः यद्भस्यनिवाहकोपि तस्मा्वदेवयते देवविषयकामनायुक्ताययनमानायदेवान्य-
ज ॥ माहैपत्येन गृहपतिनासंयुकतेज्यः यस्येतिडोपः जिवारादव्िरायुदा्ततेच गहष-
तिलमितपर्थे पत्यतपुरोहिवारिश्यहतियक्िलनतोदात्ततंस्याद. ! सन्य सनेभव पणुदाने
किूकोयेतिक्तिय्‌ नकतिबिदीषैशेतिदीषैनटोपाभावः भरवेठन्दसीतियव्‌ तनसाधुरिषिवा-
निषातः। यद्तैनयतीतियत्तनीः सत्सद्विपेत्यादिनाक्रप्‌ छटुत्रपद्परुतिस्वरः । देवपते दे-
वानामनच्छतीतिदेवयन तस्मे क्यचियेतीतवनभवति नच्छन्दस्यपुषस्येविनिपेधाव्‌ कश्वाष-
स्येत्यालविधानादात्निपियेपा्स्यदीर्घस्याप्येषनिपेधद्तयुक्तम-शतुरनुमोनदघयजादीईतिविभकतेर-
दात्ततवम्‌ अ्रक्यचश्रिवादन्तोदात्ततवं शपःपित्वादनुदात्तवंः शतुश्वलसावधातुकस्वरेण उभ-
योऽक्यचासेहैकादेगेपकादेणाततेनोदाचदयुदाचः वस्मादन्तोदा्तचापरस्याविभक्तेःःपतृर-
नुमोनथजादीदतिरिभकेष्दानलम्‌ ॥ १,.॥ -
६ ` इतिपरथमस्यप्रथमेएकोनतिंशोवर्गः॥ २९ ॥,

` चतुरथेनुवाके आत्वावहन्तिविनवर्चसक्तम्‌ ऋपिच्छन्दसीपूयैवदनुवतति पिगोपादेशा- `
शावादन्दोदेवता ` मिनियोगस्तुभातम्तवेनभेनावरुणस्योनीयमानेसक्तम. आववापहन्तुहरय-
इति. तथाच ` द्विदेवलेश्वरन्तीतिखण्डेसूबिवम-उन्नीयमानेभ्योनवाहात्वावहन्चिति तथापोद-
रिनिगत्तेभात्वावहन्तुहर्यईतितिस्ः रथाचप्तरि्िम्‌ अयर्पोडशीतिषण्डे-आत्वाृहनतुह्र-
यदूतिषिस्नोगायन्यईपि । |
. .दस्िनसूकतेमथनाणूवमाह-
आत्वावहन्तुहरंयोडपंणंसोमंपीतये । इन्द्र॑तासूर॑चल्षसः ! 9.11

१७८ कक्सं हिताभाप्ये {अ०१वण०्द०

आ। ला । वहन्तु । हर॑यः । दप॑णम्‌ । सोमऽपीतये । इन्द्रं ।
तवा । सूरऽचक्षप्तः॥ १ ॥
हदन्द्र दृषणंकामानांवर्षितारवातासोमपीतयेततोमपरानार्थं हरयस्वदीयाभश्वावहन्त
असिमन्कर्मण्यानयन्तु तथासूरषक्षसः सूरयसमानपरकाशयुकताकविजस्वामव्रेभकाशय-
निनितरशेषः ॥ हरन्तीविहरयः अचः इन्टापधातुष्यहवीन्‌ निच्वादादुदाचः । दृपणं कनि-
्दृपितक्षिराजीत्यादिनाकनिन. किच्वाहपूपधगुणाभावः वापृूषैस्यनिगमेहतिविकसि-
तमुषादी्थलम्‌ । सोमपीतये देभिर्इत्यत्रोक्तम। सूरचक्षसः चकषिद्व्यक्तायावाचि सव॑-
धातुभ्योऽसुन चक्षिःस्याम्‌ इृतिन्वति अनसोःपतिपेधोवक्तव्यदृतिनिपेधाव, पूमेरणे स~
वतोतिस्रः सुसधव्रिधिक्यःकनितिकरन. किचादूणाभावः निचवादाुदाच्तः सुरवव वक्षः
ख्यानं धरकाशोयेषां वहुनीहैपूरपदपररुतिस्वरतम्‌ ॥१॥
द्वितीयाश्चमाह-
इमाधानापुंतसुबोहरीडहोप॑वज्षतः । इन्द्र॑मुखतंमेरये ॥ २ ॥
इमाः । धानाः। पृतेऽसत्वैः 1 हरी इति । इह । उपः । वश्चुतः।
इन्द्र॑म्‌ । सुरध्तमे 1 रथ ॥ २ ॥
इरिगन्ददन्दरथस्पवोढारावभ्वावाचे तथाचभरुत्यन्तरम्‌-हरयौःस्थतिति हरिष्यांवे-
ोदवताममयत्वितिच एदेवाक्षिमेत्वनिषण्डकारआह हरीहन्दस्येति वाद्पोहरीदमायागार्थ
येद्यामासादिततरनपुरोवर्विनीर्भानाः भृटयवतण्डुलानृद्ि्य सखतमेरये इन्दमवस्थाप्य इहा-
सिन्कर्मणिपदशषतः वेदिसमीपेवहवां कीटशीथोनाः धृतसुवः अ्ंकरणोपस्तरणाभिषारणे-
नपूतस्चाविणीः ॥ धीयन्तदृतिथानाः धापृवस्यज्यतिश्योनइतिनः प्रययस्वरः। पृतरुवः पृतं "
सुवन्तीतिपृतसुवः क्रिपि पुग्ावन्छान्दत्तः पातुस्वरः समातेरदुचरपद्परुतिसखरवम्‌ सोपा
योगूवेतेनपणपावादूवहादेशः । हरी दूरे सवधातुश्यदन्‌ निच्वादायुदात्तः ्रगृ्-
वातसंहितापरतिभावः। वक्षतः पा्थनास्येचिडुरधेदेट्‌ तस्यप्रथमपुपद्विवचनंतस्‌ टेटोडारा-
वित्डागमः पिपा िवहुरेखेशीतिसिप्‌ दतलकलवपत्वानि तिङतिडतिनिषादः । सुखव-
मे गतम्‌ ॥ २॥
ठ्तीपाश्चमाहू-
दन्णानर्दवामहदन्ैपय्यध्येे । दन्टरसोम॑स्यपीनये ॥ २1
१ तेन सः १.४.२८. र तैनसं.१,६.४.1

मै ०१७०९ सू०१६] भ्रथमोटकः १५९

इन्द्रम्‌ । भरातः! हवामहे । इन्द्र॑म्‌ । प्रऽ्यति। अष्वर । इन्द्र॑म्‌ ।
सोर्मस्य । पतय ॥ २॥

प्रातः कृमारभेमातःसवने इन््रहवामहे आहूयामः तथेवाध्वरसोमयागे प्रयविमगच्छति
प्रार्यवर्मनिसति माध्य॑दिनिसवनेतमिददंहवामहे तथायज्तसमाप्यवसर ठतीमसवनेसोमस्य
पीतयेसोमपानर्थहवामहे ॥ प्रातः स्वरादिप्वन्तोदासोनिपातितः । हवामहे हैनोररिशपिषर-
तोहुःसंपस्ारणमित्पनद्ौ बहुरुखन्दीपिेपरसारणं परपवेतं गुणावदेशौ । परयति इण्‌
मतो लटः्शत अद्धिमभतिश्यःशपतिरपोटुक शतुितवादृणाभावः प्रापिसमास्तः छद्रहणेग-
तिकारकमूवस्यापिग्रहृणमितिवचनालत्ययग्रहृणइतिनियमाभावाव शतुरनुमोनद्यजादीडतिवि-
भक्तेएदाचतम्‌ । अध्वरे उक्तं संहितायांउदातस्वरितयोर्यणःस्वसितोनुदात्स्येति अकारस्य
स्वरिततयम्‌ 1 पीतये पापरने क्तिनि छान्दंसमन्तोदात्तवम,.॥ ३ ॥

चतुर्थाष्टवमाह-
उप॑नःसुनमाग॑हिदरिभिरिन्दकेशिभिः। सुतेरित्वाररवामहे ॥ 2 11
उप॑ । नुः 1 सुतम्‌ । आ-। गहि । हरिभिः । इन्द्र । केशिऽभिः।
सुते । हि । खा । हवामहे ॥ ४ ॥

हदन्द्र केगिभिकेसरयुके्रिभिरवैस्लंनोऽस्मदीयंरुतमभिपुतंसोमंपतिरपसमीषेआग-
हि भागच्छ एते अभिपुतेसोमेनिमित्तमूवेसति हियस्माक्तारणात्वाहवामहेत्वामाहूयामः तस्मा
दागच्छेतिपुथैवाचयः ॥ गहि गमेखटमपेिः शपश्तयनुदृ्ोयहरठंढम्दसीतिपपोडुक्‌ इषग-
मियमोछदृतिछतंनभवति नदुमतांगस्येतिपतिषेधाब अनुदतोपरेयोत्ाद्िनाभनुनापिकमेषः
चस्यापिद्धवद््राभादित्यततिददलादतेिरिरिदेदुग्भकति 1 केशिभिः क्िपोरन. रोन्ोपशरेतिभन.
मवर्थायईनिः पत्ययस्वरः। हवामहे हतयनुदृ्ती वहुरंखन्दसीतिसंसारणं शपःपिचादनृदा-
त्वे तिदम्थतसावंधातुकस्वरेणधातुखरएव तिङ्कतिङ्डतिननिवातः हिविपिमतिपेधाद्‌ ॥ ४ ॥

पच्चमीरचमाह-

सेमनःस्तोम॒मागदयुपेदसवनसुतम्‌.। गौरोनठरंपितःपिव ।} ५1 २० ॥

सः। इमम्‌ । नः ¦ स्तोम॑म्‌। आ 1 गहि । उप । इदम्‌ । सव॑नम्‌ ।
सुतम्‌ ) गौरः! ज । तृप्तः । पिद ॥.५॥ ३०॥

9६० ऋव्संदितांसाप्ये . [अ०9 व०३१

हेदन्द सरव॑नोऽस्सदीयमिमंसतो्मसततिं प्रतिआगहिभागच्छ आगमनेहेतुरुच्यवे उप
देवयजनसमीपे दतमभिपुतसोमयुक्तमिद्‌ मिदानीमनुष्ठीयमानं सवनं परातःस्वनादियकर्मवत-
ते तस्मारीरोन गोरष्टगदवठपितःसनिमंसो मंपिव ॥ सः इममिव्यत्रसंहितायांसोविरोपेचेतादप्‌-
रुणमितिसुटोपः । गहि गतम्‌ । सवनं सूयतेसिमनसोमदत्यधिकरणेल्युद्‌ दितीतिपत्ययाूव~
स्योदाचतं सयुडनतात्स्म्याः दुपाखपोभवन्तीतिवक्तव्यमितिवचनाद्‌ द्वितीया अभिषुततोम-
युक्तमिदसवनमितिकरमण्येवाद्वितीया तदाछतगव्दादर्ीभादिवादच्‌ । ठ्पिवः जिदपागि-
पासरायां निष्ठा निषठतिक्ः प्र्यस्वेरेणोदाततः पशवादिद्‌ आगमाअनुदाचादत्यनुदाच्वम.॥५॥

इतिपरयमस्यप्रथेर्रिशोवर्गः ॥ ३० ॥
सक्तेषषठीषचमाह-
इमेसोमौसइन्दैवःसुतासोअओधिवर्दिपि । तँन्दरदंसेपिव 1 ६1
दमे । सोमासः । इन्द॑वः । सुतासः । अधि । विपि । तान्‌ 1
इन्द्र । ससे । पिव ॥ ५॥ ¢

इनटुब्दः उनदधिदनेदतिधातोरुसनः इन्दवः छेदनयुक्ताईमेवेधामवस्थिताः सोमाः
तत्तताजगताःसोमावर्हिपियज्ञे भधिआायिक्येनसतासः अभिपुताः हेदन्द सहते वटार्थ त~
न्तोमान्‌ पिव ॥ सोमासः भजततेरखगिति जसोऽसुगागमः । इन्दवः उक्तम. खतासः पू्वबद-
सुक्‌ संहिता्ापरुत्यानतःपादृमव्यपरेइतिपरुतिननावात्वरपूरतनभवति 1 वर्हिपि वहिनयेपः
श्रेत्‌ पत्पपस्वरः! तोदनेत्यत्रदीवीदरिसमानपदेइतिरतं तयोर अनुनासिकः । सह
से पहूमर्पणे अघुनन्तोनिच्वादायुदाचः ॥ ६॥
सप्मीएवमाह-
अयेतेस्तोमोअग्रियोददिस्प्ग॑स्तुरान्तंमः। अयासो्म॑सुतंरपितर ॥७॥
अयम्‌ । ते । स्तोम॑ः। अगरियः। हदिऽस्पृक्‌ । अस्तु । रम्‌§तंमः।
अयुं । सोम॑म्‌ । सुतम्‌ । पिव ॥ ६॥
देददरभयमस्माभिक्रियमाणभ्लोमः स्लोतरविेपः अग्रियः श्रेठःसन. वेतव इ“
रिसक्‌ मनस्गमीडवः गन्म: सुखतमोऽसु अथस्नेरन्तरं सतमभिपुतंसोमंप्ि ॥ नः
परियः ममादितयनदृती पच्छीपेविषनू विचवाद्ोदानः। ददिसृतीतिददित्छ्‌ सृगोप्‌-

भं०५ ०४ सू०१६] पभथमोषटकः १६१

दकम्‌. वतुपेरुतियहुरमित्यटुक्‌ किन्पत्ययस्यकुरितिशकारस्यकुतवं श्दुत्रप्दमरूहि- "

स्वरम्‌ ¦ शन्तमः सखकरदरव्यवषनोऽप्रगमृशष्दः ततस्तमप्‌ अत्रषुखपकर्यस्यगुणदरारागु"

णनिष्ठदुवयेसंकान्तलाददव्यमकपंदतिनिपेधावफिमित्तिडच्ययेत्यादिनाआम्‌नभवति द्यस्य
{पकरपाकावाद्‌ ईदगथंर्वहिसनिपेधः। अथासोमं संहितायां नि परातस्यवेतिदीर्षः॥ ७ ॥

अषटमीष्वमाह-
विश्वमित्सवनसुतमिन्द्रोमदायगच्छति । इच्चदासोमपीतये ॥ < ॥

विर्व । इत्‌ । सर्वनम्‌ । सुतम्‌ । इन्द्रः । मदाय । गच्छति ।
द्च्हा। सोमऽपीतये ॥ ७॥

गृषहाशतरुषातकडृन्धः सोमपीतयेसोमपानायमदायततपानजन्यहू्पीयच विष्वमितार्वेम-
पिठुतमिपुवसोमयुकतंसवनं पावःसवनादि्पंकरमगच्छति ॥ विभ्वं अिष्रपीतयादिनाकरन,
नित्वादादयुदाचः । सवनं सुवं पूर्ववद्‌ । मदाय मरेनुपसर्गह्यप्पत्ययः पिचादातुस्वरः । ग~
च्छति दपुगमियमांटः। व्हा दतहववान्‌ बलभद्रकम्‌ इनहनूपनित्यादिनानिदलंदीषै-
चं सीचेतिप्रतिपसवाद्भवति शुदुत्तरपदपररूतिस्वरतम्‌ 1 सोमपीतये व्यधिकरणबहुव्रीहिरि-
तयुरुम. तसुरुपेवा दासीभारादिलवातूर्पदमरतिस्रतलम ॥ ८ ॥ .

। नवमीष्टचमाह-
; सेमजःकाममाणणगोनिसेैःशतक्ततो । स्तवांमतास्वाध्यंः ॥९।२१॥

सः इमम्‌ । नुः 1 काम॑म्‌ । भा । पृण । मोभिः। अनिः ।
शतक्रतो इतिं शतक्रतो । स्तवांम । त्वा ! सुऽआध्य॑ः ॥ < ॥३१॥

` हेशतक्रतो सवनोस्मदीयमिमंकामंकान्यमानेफरंगोगिस्पे सतह आणसर्वतःूरम व-
यमपिस्वाध्यः सुधुसवेतोध्यानयुक्ताःसन्तसवात्वस्तवाम्‌ ॥ सेमं संहितायां सोचिटोपिरेवादपर-
णमितिसुोपः। कामं कमर्वनि कपौलतोवभोन्तञदानइत्यनतोदात्तवेयपि वृषादिपुपागदाचुदा-
त्वम्‌. पण पृणप्रीणने _लोटःेरहिः तुदादिश्यःशः वस्यङ्न्त्वाहणाभावः अपोहेरितिदेरंक्‌ ।
गोभिः सवेकाइतिपापरविभकतेरदाचलंनगोश्वन्त्वाववरणेतिपिषिष्यते । अन्ैः कन॑न्ई-

* त्तं -जत्तामथ्या्परादवद्धावः 1 स्तवाम टुमूसततौ धालदेःःसः रोडु्मवहुषचनस्यरो-
२१

१६२ च्रक्संहिताभाप्ये [अ०१ ०२

. येरद्दिषिटद््ावाद नित्यं डितदिसकारस्यटोपः आद्तमस्यपिचेत्याडागमः शत्ययस्यपि-
तादनुदासवं धातुस्र्व । सवाध्यः ध्यैविन्तायां स्वाडोरपसरगयोःपाक्म्रयोगः अन्येभ्योऽ-
पिद्छयन्तदृतिक्िप्‌ दरिमरहणस्यश्रिध्यनतरोपमहणा्थंतादनरंपसारणेततिपरपूव॑ं हटि
दीर्घः जशिषरनेकायहतियणदशः गतिकारकोपपदात्छदितयु्रपदमरतिस्वरतं उदाच्पणो-

इतपू्ादितिजसउदाचलवंनभवति तव्रासवेनामस्थानमित्यतुदृतेः भतडदाचरस्रिियोरयणः
स्वरिसोनुदालस्थेतिस्वरिवत्वमेदभषवति ॥ ९ ॥

इतिप्रथमस्यपथमेएकर्तरिशोवरगः ॥ ३१ ॥

इन््ावरुणयोरियादिकंनवर्यसु्तं अतर्वनवशब्दानुदरतावनुकरम्यते -इन्दरावणयेरिना-
वररणयुवाकुपाद्निसृताविति भनेदेवताविस्प्ट ऋपिच्छन्दसीपू्वदनुते अयंतुविरेपः युवा-'
कुदीतपादिकेदरेकवैप़दनिचृनामकच्छन्दोयुकते विनियोगस्तुसपर्तिटिगिकोवाकथिद्वगन्त्यः

तस्िन्सुलेपरथमाप्रचमाह~-
पवरणयोरहंसम्राजोरनआरणे ! तानोंगृकातईंडश ॥ 9 ॥

इन्द्रावर॑णयोः ! अहम्‌ । सम्राजोः । अव॑: । आ । दृण ।
ता। नुः) मूखातुः 1 दसै ॥१॥

सहमनुषठातासश्रानोः समीयीनराज्योपेतयोः सम्यग्दीप्यमानयो्ा इनदावरुणयोर्देव- :

योऽसंयन्यि अवोरक्षणंआद्रेस्ववःप्रर्थये ता तैदिवी रेवं वियेऽस्मदीयवरणेनिमिनप्रतेत-
तिष्कातः भस्मान्छुखयवः॥ इ्दशब्दोरत्ययान्तः वरुणयब्दृउनन्यसयान्वः उभोनिचव दरा
यद्रास्ी समाप देववादनेचतिपूषदस्यानडदेशः उभेयुगपद्वि्नुदृसदिवतादन्देवेतियुमणुष-
यपदृपरतिस्वरलम्‌। सत्राजोः राजृदीी सत्सदवपत्यादिनाकिप्‌ समोमोऽनुखारदायनुसा-
पे मोरागिसमःकावितिमकारदेशः छृदु्रपदपरतिसखरवं करवृकर्मणोऽछतीतिकतरिपष्ी। भ~
व्रसणादिपृभवेऽखुन निवादायुदात्तः 1 ता इपांसुटगित्यादिनाद्विचनस्याददिशः ष्टि
विभरकेर्दात्तनिदृचिस्वरः । एवटातः एृडदसने पाथनायांदिङर्थटे द्विवचनं वस्य त्‌ ठेयो-
इारादित्याढागमः वुदादिष्यः्शः ड्चिाहूपधगृणाभ्नावः । इट्य वदादिपुदपोनाटोचने-
कथचेतद्मरबदेगपषदेदयोःकन्‌ उप्पदसमा्े दकिमोरीगुरीदवदमहग्‌ शिचात्तवंदि

कनः कित्वाटृणाभावः जिचाट्तरपदस्यायुदाचलम्‌ उपपद्मासेष्टुसपपदपरुपिसरवे-
मदेदेषरिष्येे ॥ १ ॥

म॑०१.अ०४ सू०१७ ] प्रथमोष्टकः. १६३.
- दवितीयाए्चमाह- ३
` गन्ताराहिस्थोव॑सेदवेविभरस्यमाव॑तः । धतरिंचर्पणीनाम्‌ ॥ २ ॥
~ गन्तारा । हि । स्थः । अर्वते । हव॑म्‌ । विस्य । माऽव॑तः।

धर्तारं । चर्पणीनाम्‌ ॥ २॥

हैश््दरावरूणो अवत्ते अवितुमनु्ठतारं रक्षितुं मावतोमद्विधस्यपिपरस्य बाहणर्विभो-
हवमाहृन॑गन्तरिस्थोदि प्रा्शीरीभवथःसदु कीदशौ वर्षणीनांमनुष्याणाधतीरो योग
षेमसंपादनेनधारयितारो ॥ गन्तारा गमेलाच्छीव्येदन. द्विवचनस्यसषंसट्गित्यादिनाभा-
कादेशः कद्ोडिगुणः अपृननित्यादिनेपधादीर्षतं ठनोनि्वादायुदात्ततम्‌ । स्थः अस्‌
भुवि 'उङ्ूमभ्पमपृरपदिवचनं यस्‌ अदिपशतिश्यःशपईतिशपोट हिषेतिनिषातमतिपेधः।भव-
से भवरक्षणे तुमरथसेतेनित्यसेन्‌ निचवादाययुदा्तः। इयं हेनोवहृरंछन्दसीत्येमिततिकिरेम-
सारणेपरैलेच कदोरमित्यपू गुणावादेशौ अपःपित्वादनुदानलं धातुस्वरएव । परिपस्य टुव-
पूवीजसैताने अस्यकमेन्धेतमादिनासनिपातिवोनि्तादादुदा्ः 1 मावतः वतुप्प्रकरणे य्‌-
प्पस्मद्यंछन्दसिसादृश्यउपरसंस्यानं वतुप्‌ पत्ययोच्तरपदयोरस्मदोमपरयन्तस्यमादेशः आसर्व-
नान्नदतिदकारस्यभकारः सबणदीर्धः मतुपःपिच्वादनुदाच्तवम. परातिपदिकान्तोदानवे
सएवशिष्यते । धौरा पृनूधारणे णवुट्वृचावितिटच्‌ एकाचउप्देशेदतीटूपतिषेधः गुणोरपर-
तं अपृनित्यादिनाउपधादीवैः सुपां सुरुगित्याकारः ठचश्रिच्वादन्तोदात्तत्म्‌, । चपैणीनां
रपेरदेश्वचदईतिअनिपरत्ययः तत्सनियोगेनककारस्यचकारः परत्ययाधुद।तततवाधित्वा छा-
न्दृसमन्तोदाततत्म्‌ अतएवनपमन्यत्रस्यामितिषिभकेर्दात्तवम. चवि मतुपि योहखान्त चः
अन्तेदान्तःपवउत्रस्यनानउदाचत्वमितिम्यास्यावम.॥ २ ॥

। ृतीयागचमाह-
अनुकामेत॑पेयेथामिन्द्रंवरुणरायओ । तावानिरदिष्ठमीमदहे ॥। ३॥ ` '
, अनुऽ्कामम्‌ । तरपयेथाम्‌ । इन््र॑वरुणा । रायः । आ । ता ।
, वाम्‌ । नेदम्‌ । ईमहे ॥ ३ ॥

+ इन्द्रावरुणा देइनद्रावर्णी अनुकामं अस्मदीयाभिराप्मनुरायोधनस्वपदानेन आतरष- `
येथां सवेपोस्मा्दूमानङुरुतं वर्य॑यदायदाधनंकामयामरेपदातराप्रयच्छतमित्य्थः ता वाः

म॑ ०१७०९ सू० १७] ` प्रथमीषकः -१६७

र्वपदस्मानर्‌ आमवितायुदाक्तत्म्‌ संहिवायांडादसेहुस्वलम हवे हयतेरुरतमेकवचनं इ-
दर शद्तुवरतौवद्ंठन्दसीतिडक्‌ हदत्यनदर्ोवहुरखन्दसीतिसंमसारणं परपषैवं भवि-
शुषावित्यादिनाउवड्‌ नवहुशुवोरित्यादिनायणदेशः सुहेतिरेवहिमतिपरोक्स्यतदलपुनरस्य
उक्षणिकताद इटःपरत्ययस्वरेणोदाचलं पाद्यदिवाननिषातः। रपे अहन निचददृश-
ततवम्‌। अस्मान्‌ शसि द्िवीयायेत्ालम्‌ शसोनदइतिनतम.। मिग्युपः जिजये विटःकुशेति
कुः दावः सनटिेर्जेरितिदितीयस्यकुवं कसोःकिचादुणाभावः कादिनियमावापस्येरो- `
वस्वेकाजाद्धपाभितिनियमेननिवृत्तिः दवितीयावहूवचनंशत्‌ भसंतायां वसोपतपसारणमिवि
संमसारणंपरर्वलं एरनेकायद्तियणदेशः शासिवसिघसीनां तित्वं परत्ययस्वेणउकार-
उदात्तः रुतं रुनूकरणे रेोप्मध्यमद्विवचनस्य खङ्द्वावालमदेशः शगेबहुंखन्दसीपिट्क्‌
तिङ्कतिडददृतिनिपातः ॥ ७ ॥

॥ अष्टमीमूचमाह- ।
इन्द्रावरुणनूनुवांसिपांसन्तीपुधीष्वा । अस्मभ्यंशर्मयच्छतम्‌ ॥ < ॥

इनद्रारुणा 1 नु । नु 1 वाम्‌ । सिसांसन्तीपु । धीपु । आ ।
` ऊस्मभ्य॑म्‌ । शर्म । यच्छतम्‌ ॥ < ॥
इन्दावरुणा हेदन्दादरुणो धीप्वस्मदीयवुदिपुवां युगा सिषासन्तीषु सनितु संभकत सम्य-

ऊ पतितुमिच्छन्तीपुतदानीमपिमनतादस्मभ्यं शमखलं नून्‌ अपिशयेनक्षिपंयच्छतेदतं पहि
तिरसख्यकेपुक्षिमनामद नुमक्वितिपटितिम तस्यद्विरदृच्ययखाग्‌ अविशयोठश्यते॥ इन्द्रावरुणा
उक्तम्‌ । नुन्‌ शपितुनुषमसुतङ्ोर्प्याणामिति पू्वस्यदीर्वतम। सिपातन्तीपु बनपणतंभकतौ
धात्वदिःपःसः इच्छायांसर द्वि्भीदोहटादिरेषः सन्यतइतीलं अदेशमत्यययोरितिपं
सनीवन्तेत्यादिनाविकस्पादिडिभावः -जनसमरवनांसनक्षरोरितिनकारस्यभाकारः उप्रिरटः
शठ कर्तरिशप्‌ उगितश्नेषिडीप्‌ शपश्यनोर्मित्यमितिनुम्‌ डीपःगपश्यपि्वच्छुश्वरसावै-
धातुकत्वेनचातुदात्तवम. सनोनिच्वादाद्युदात्ततवम्‌ पदेवरिप्यते । धीु सविकायरतिषिभकते-
स्वाम्‌ । अस्मभ्यं अस्मन्यममरिप्ुतदृ्यत्रोक्तम्‌ । यच्छतं दाण्दाने शि प्मत्या-

दिनापच्छदेशः ॥-< ॥ :

नवमीष्टवमाह-

भरवमश्नोतुसुषुतिरिनद्रौबरुणयांहुवे 1 वागूधार्थेसधस्तुतिम्‌।।९।। २२

१६८ ऋक्सदितामाष्ये [ अ०१ व०३९

भ। वाम्‌ । अश्नोतु । सुसतुतिः । दनद्रौवरुणा 1 याम्‌ । हुवे!
याम्‌। ऋधाथे इतिं । सधस्तुतिम्‌ ॥ ९॥ ३३ ॥

इन्ावरुणा देदनदरावरुणो यामस्मतर्वकांशोभनस्तुतिपतिहुययुवामुभावाहयामि कथं
सधस्तुति. युवयोरुभयोःसाहित्यनक्रियमाणयास्तवक्रिययायुक्तां यां सुष्टुतिं प्रतिरभ्य क
. धाय युवावरधाथे तास्शीखष्टतिः शोभनसुरिहेतुभूतक्रकसमूहोवामशनोत युवां व्यामोतु ॥
अशनो अशृब्याती ययेव्पत्ययेनपिप्‌ स्वादिष्यःशरः । सुष्टुतिः नर्विधेभ्‌"
स्ययुष्तिमित्यतरोक्तम्‌ ।इन््रावरुणाहुवेऽकते अवतु यदत्तयोगादनिषातः। करथाये कषवौ
खड व्यतयेनासनेपदम मध्यमद्विवचनेशोबहुरुंखन्दसीविसुर्‌ पतययस्वरेणभाकारउदा्तः य~
च्छब्दोगाननिषाः । सधस्तुतिं सहसतुतिर्स्यासटतोसासधस्तुतिः अत्रसषटतिरिव्न्यप्दा-
थ स्तुतिशब्दस्यस्तूयतेअनयेतिकरणसाधनलेनक्रक्परते अयंस्तुतिशब्दोभावसाधनतयासतव-
नक्रियाप्रः तसमन्भावसाधनवेनक्रियापरे अयंकरणसाधनतयाकक्परईतिसमस्यमानपदा"
यादन्यः सहेत्यवहकारस्यम्यत्ययेनधकारः सहशब्दएवमादिवादन्तोदात्तः बहुनीहितेनपू"
पृदुप्ररुतिस्वरत्वम. ॥ ९॥

॥ इतिमिथमस्यपथमेचयश्िशोव्गः॥ ३३ ॥
इतिचतुर्थोनुवाकः ॥ ४ ॥

सोमानमित्यादिपटूसक्तामकेप्चमानुवाकेसोमानमित्यादिकंनवचैसुक्तम्‌ ऋपिच्छन्दसी
ूवैवद देवताविरपस्ेवमनुकरम्यते सोमानमितिप्रालणस्पत्या्चु्यामिन्वरोमश्
प्म्योदक्षिणाचान्याःसादससत्यानाराशंसीवान्येति सक्तगताआद्याभशववोबणसपति"
देवताकाः तासामध्ये्ावीरइत्येतस्याश्तुध्यौक्रचोबलणस्पतिरिन््शवसोमभेतितिस्नदषताः
त्वन्तमिलतस्याश्म्यादृक्षिणयासहपूवो क्तास्तिसेदेवताः पीमारम्यतिसणांद्तसि"
दवता नराशोसमित्येतस्यानवम्याःसदसस्सिर्मराशंसोवाविकस्प्यते वरिनियोगस्तुपू्ैवव्‌ ॥
¢ तसिन्सक्तेपथमाश्चमाह-
सोमानं खरंणेरुणुहिन॑लयणस्पते । कल्तीवंन्तयओंशिजः ॥ 9 ॥

सोमानम्‌ । स्वरणम्‌ । रुणुहि । वर्मणः । पते । कुक्षीव्तम्‌।
यः 1 ओौशिजः॥ १ ॥

मं०१अ० ५सू०१८] प्रथमोषटकः १६९

है्सणस्यते एतन्नामकदेव सोमानमभिपवस्यकरतासमां भनृषठातार॑सवरण्देवेपु्रकापानवन्तं
छुणुहि कुरु अवदृन्तः-कषीवन्तैरतनामकषटपिं इवशब्दोऽत्राध्याहैव्यः कक्षीवार्सथादे-
` वेपुपसिद्धः तद्वदित्यर्थः यःक्ीवानृपिरो शिजःउशिजसूत्रतमिपितिपूरववयोजना कक्तीकोनु-
शद्पुमुनिपुपसिदधिमलिरीिरा्ाये-वैवपरआाटूणारकक्षीवाभौशिजोवीतह्यः भरायस-
ससद्स्युभीस्कुतस्य पनाकामाअचिन्वतेपि । ऋगन्तरऽप्यृपिलकथनेनुष्ाव्पसिद्धिः सुव्य
ते-अरहैक्षोवोकपिरसिविपरईपि । तस्मादस्यानुानार॑परिराम्तलंयुकतं सोयंमव्रोया-
सकीव्॑याल्यातः-तोयानंसोतायकाशनवन्तुस्नसणस्पतेकक्षीवन्तमिवयओशिजः्क्षीवान्‌
कक्षयायामोगिजरउगिजपु्ररगिष्ेःकानिकर्मणोपित्यंमनुप्यकक्षए्वाभ्ितःस्यातसोमानं
सोवारमापकाशानयन्तंकुर्बलणस्पतइतिं । अस्पिनमत्रेनोमानमिविपेननलणहतिषेदेनसवितं
तातं रत्तिरीयाभमनन्ति-सोमानंसरणमित्याह प्नोमपीथमेवायरन्ये शगुटिरकणसप-
तदत्याह बसव्मेवावरुन्धइदि ॥ सोमानं सनोतीति पुज्‌अभिपे अन्येष्योऽपिद्न्तरति
मनिन्‌. दशिग्रहणस्यत्िध्यन्तोपरसंगहृणार्थवानिच्वेऽपिनायुदानतवं कितुपत्ययस्वरएवं उ~
ज्छादिपुषासनोमनशब्दोदषटव्यः वहुख्यहणादौणादिकोवामनिर्रएव्यः । स्वरणं प्रयातं खू-
शब्दोपतापयोः छत्यल्युटोवहुरमितिकर्मणित्ुद्‌ छितीत्यकारज्दानः ! उणु उविर्हसक-
रणयोश्व श्दितोनुमधातोरितिनुम्‌ ओोटःसिपोहिःशप्रिपेधिनिरुण्व्योरचेतयुषत्ययःवत्सनियो-
गेनवकारस्यचाकारः तस्यातोलोपृतिटोपः तस्यस्थानिवद्धावानूर्वस्यरूपधगुणः ह~
. खाव्कारस्यनगुणःउतश्वपत्ययाच्छन्दोवावचनमि तिहेनदुक्‌ सपिशिष्टस्वरवीयस्त्वमन्य
, विकरणे्यदूतिवचनाद्धरेवमत्ययस्वरेणोदाचतम्‌ पादादितवाननिषातः । बहमणः पृठचापपि-
, पमेत्यादिनारहितायांपितर्णनीयत्यसकारः ुवामचितपराग्रवद्धावासदद्मस्यामेचितनिषातः।
, कक्षीवन्तं ककषेभयाककष्या अश्वोद्रंवन्धिनीरलुः भवेखन्दसीपियलरत्वयः साभस्यास्ती-
दथेभासंदीवदधीवचकीषव्छक्षीवदितिकपिविशेषनामकक्षीवच्छन्दोनिपरतितः छन्दसीरड-
'पिवत्वै यपत्ययस्वरेणतददिशोनिषातितईकारउदात्तः म॒तुपूखपौपि्ादनुदान । ओगिनः
वृशकान्तो षृजीत्यनदती वेःकरिचेनिदजिपत्ययः तस्यकिच्ादररिन्येत्यादिनासृप्रारणं प्प्‌
वैलेगुणाभावः सतस्यापत्यमितिपाग्दीन्यतोऽण्‌ आदिदृद्धिः मत्ययस्वरेणान्तोदाच्त्म 1१॥
दवितीयाश्चमाह-
योरिवान्योऽम॑मीवहावेसुविपछिवर्धनः । सनं. पिपक्तुयस्तुरः 1 २ ॥

१ तरसं. ५.६. ५.१२ तः> ३. ६. १५.। ३ नि० ६.१०. ४ ते° सं, १,५.४.।
२२. +

9७० कक्संहितामाप्ये [अआ०१व० ३.

यः । रेवान्‌ । यः ! अमीवऽहा ! वसुवित्‌! पुटटि्वर्थनः 1
सः नः । सिसक्तु । यः। तुरः ॥ २॥

योवरलणस्तिः सेवान्यनवानयश्वामीवहारोगाणांहन्ता वडुविवधनस्यटव्धा पृिवर्धनः
पृेवधयिता यश्चतुरःलरोपेतः शीवफटदः सृत्रणस्पतिरनोऽस्मान, सिपक्ुतेवां १रिगा-
नुगृहाविव्यर्थः अवरसिपकुशब्दस्यसेवार्थलंयास्कभाह-सिपकुसतवतदतितेवमानस्येिं । प~
त्यायकोशब्दावितिेषः ॥ रेवान्‌ रपिरत्यास्तीतिमतुद रयेमतीयहुटमितियकारस्यसंपसारणं
"परवत छन्दुसीरईपिवतं आहूणः ननुवलस्यातिद्धतद्रहिरङ्लाचमागेवगुणेरते शवणौ-
श्ावानवतं नचान्तादिवचेत्यादिवद्धाविनदवणैसंपाद्नम वर्णा श्रयविधीतत्मतिपेधाद्‌ अन्य-
थाएदटरभिरितयतर्तव्णदीरवस्यान्तकद्रावेनभकाराद्तोभिसरेपितसदशःस्याद नचनिर्‌-
'वकरागतेनचवलयस्यानवकाशरतम्‌ अग्रिवाकैद्भस्वंवः । ञप्र्ाणिहसिद्त्यादाववकाग-
छाव सत्यं अवगृणपदृततेः धागिकारालरोमतुप्कदाषिदधिवर्णालरस्वमतुपःश्वदिकार्दै-
शनइवरणाावेऽपिभवतिवलमितिखन्दसीरइतिसप्रतायिवक्षितम्‌ अमुभैवाभिपयेण दि
इतयादिकेमुदादत्यापरि अनेदृत्िरुताभरिवानित्यप्युदातम्‌ हसनुदूयामित्यत्रभरगब्दाम-
तुपदुदा्ततवक्त्यमित्यतरिणव्दोरेणाव्दस्याप्युपटक्षणम्‌ अतएव रेवोयादीमतुषदा-
लवंदटम्‌ अथवाह्वनुङ्क्यामित्यत्रापिकदाचिददवस्वातरस्यमतुपउदाच्तलमित्येवव्याद्यर्य
एवं _ चर॑मसारणपरपर्वत्वयोःख्वयेगणाल्माूहस्वावरोमतुवितिरिवानपवानित्यादीसवोदा ~
नंस्यति जयमेवसर्पोभिपायोवार्विकठतव्याल्यातदति । अमीवहा अमरेगिद्यव-
स्मदरन्यत्ययेनअमीवगष्दोनिपातितः वंहन्तीविबहुरुंन्दसीतिकिपए्‌ छ्टुत्तरपदपररुतिस्वरलम्‌।
वसुवित्‌ वएुविन्दतीतिवट्वि्‌ क्रिपूवेतिक्िप्‌ उत्तरपदुधरुतिस्वरतवम्‌ । पषिवर्थनः वर्धयेन-
न्यादिवादल्युः छितीतिपरत्ययासूर्वस्योदात्ततवं पृषटव्धनदतिकर्मणिपष्टवासमासः छटुत्रपदमट-
तिस्वर्वम त्िपकत पचसमयाये ठोरि यदुरछन्दुसीतिपःशटः ग्टावितिद्विवे दटादिरेषव
बदुरछन्दसीःयभ्पा्ठा कारस्करः 1 तुरः दुरत्रणे इगुपधननाप्ीकिरःकः पत्यमसखरः ॥२॥
व्नीयाष्रचमाह-
मनुःशसोअर॑स्पोधूर्तिःप्णङ्मरस्स्य 1 रन्नांणोवह्मणस्पते 1॥ ३॥
मा। नुः । शंस॑ः । अरस्य धूर्तिः धरण॑कू्‌ 1 मर्त्यस्य 1 रकं ।
मः] व्रह्नणः।! प्ते ३॥

ग्निना रतेननान ज एकरप नक्त

-भ०३अ०५सू२३८ ] . प्रथमोदकः .. ७9

अररूपोमर्यस्यरपदर्वकर्ुमसत्समीर्प्राप्यगुडुह्पस्यमनुप्यस्यपूर्तिहिसकःशंसः शंस-
नमपि्षपदृयर्थः वादयोवाग्वगेषोनोस्मानसापणक्मांएणक्तु शदुणाप्रयुकोपिकषेपः कदाचि
दस्मान्मापामोवियर्थः तदर्हे्रहणसते नोऽस्मान्‌ रसषपाटय ॥ मा निघातः । शंचनशंसः
भवेषम्‌ निचादादयुदात्तः ! अररुषः अरतरररिव्यन्भौविवण्यथीव्‌ कगतावित्यस्माद्रुर्‌ गुः
णोरं पाययस्ठरेयपि दृपादितादायुदोत्तः । धरि धुरवीदिसायां किनूकोचसंनायामितिकि
चू तितुवतथततियसरकेपुचेतीटयपिपिधः उपधायशरत्युपधादीरवलं वटिनरोप॑वाभिवारणपि-
प रादधोप्िवकारटोपः । प्रणर्‌ पृची रडलिपू ` इतश्नतीकारटोपः दृतडन्यादिलेपः कु-
लं धादिष्यःमम.तस्यन्यत्ययोवहुटमित्यडागम्‌ः यणदेशः सकारस्यागमानुदात्तवववाधिवा
व्यत्ययेनउदा्त्म्‌ चादिरोपेविभषेतिनिषात्ताभावः । मर्त्यस्य म्रडग्राणत्यागे अपिद्सिमृद्‌-
त्यादिनाओणादिकस्लन्मत्ययः मर्तु भ्वहृतय्थभवेछन्दसि इतियव्‌ यतोनावहत्यायुदाचलम।
रप्र रक्षपलने गपःप्चिादनुदा्ततं धातुवरष्वश्निप्यते पदादिवाननिवाः 1 रक्षाणः
द्मयोतस्तिढद्विदीयैः उपसग॑दरहुरमितिवहूटग्रहणावर अतुपसमगौदपिनसोणलम्‌ । ब्रह्नणस्~;
ते पष्ठ्यापति पतेषिसतंहितायांवित्र्गस्यसुकारः सछवामव्रितपराद्नवद्धावातदद्रयस्यापत्रित-
निघातः ॥ ३॥

। चतुर्थीचमाह-

स्ावीरोनरिष्यतिपमिन्टोबह्॑णस्पविः । सोमेहिनोनिमर्त्यम्‌॥ 2॥ `

-. सः। घ । वीरः। न 1 रिष्यति 1 यम्‌ । इन्द्रः । ब्रल॑णः। पतिः ।
.सोम॑ः । हिनोति । मर्त्यम्‌ ॥ ९ ॥ -

इन्देदेवो्मर्ययक््यमाणंहिनोतिपामोतिवर्धयतिवा तथावसणस्पतिरदवोहिनोतितथासो-
मोहिनोति सय सएवयजमानःवीरोवीर्युकतः्तन. नरिष्यति नविनर्यति ॥ घ चादिरनुदात्तः
संहितायां कचितुनुषम्ुतङ््ोरुप्याणामिपिदी्ंः । घलणस्पति> उक्तम । हिनोति दिगती-
वृदधीच स्वादिभ्यःशुः तिषःपिचवादुमत्ययसवरषए्वरिप्पते ॥ ॥

पञ्चमीषचमाह-

स्वतर॑सणस्यतेसोम॒दन्द॑मर्वम्‌ । दिणापा्वंदैः ॥ ५॥ ३९. * `

८.

3७४ ऋक्संहिताभ्ाप्ये `. -{अआअ९१ब्‌०३६

-णिनैरेशस्योवतीति । अवापनिवत्सदसस्पतेरिनैरःशस्यमानतानराशंसलं शतमेवाभिपरा-
यंददिनिधायप्राह्णमेवमान्नायते-मजिनरोवास्ंसइतिं । अपोमनुप्यैःशस्यमानोयःसदस-
स्पतिर्योानगशंसनापरकेदेवः तमपश्यंशाखरटयादृएवानसि कीटभेयधृष्मंअत्याधिक्येनधा-
र्युकतंसपथस्तमं भविथयेनपल्यातंसदममखसंभातेजस्कं तवरद्ान्तः-दिवोनं दुटोकानिव
आदित्यचन््रादिभिरपिष्ठितायुटोकविगेपायथातिजस्विनः तद्दयंनराशप्तमेजसवीयर्थः ॥।
सुधृष्टमं गोभनंपृप्णोतीतिसधृक्‌ क्िपूरेतिकिप्‌ अतिशायनिकस्तमप्‌ पकारस्यजन्वाभाव-
श्छान्दसः छटुचरपदपरूविस्वरत्ेनककारउदात्ः । अपश्यं पावाध्मेत्यादिनापषयदिशः दुद्ट-
दय्डद्वहूदात्तदत्यटउदात्त्वम्‌ परादादित्वादनिवातः। सपथस्तमं प्रथम्यने प्रथनंपथः सर्व-
धातुष्योसुन. निच्वादादूदाच्तं सदप्रथसावर्ततदृति तेनसेपितुस्ययोगेदतिवहुव्रीहिसमासः
वोपसर्जनस्येतिसादेशः पूर्वपदपरतिस्वरवेपपि परादिग्डन्द्तिबहुटपरितिउत्तसपदायुदात्त
त्वम ॥ दिवः ऊटिद्मित्यादिनाविभक्तरदानतम. । सश्मखसं सीदतीति पटूविशरणाद
अन्येभ्योऽप्दश्यन्तदृतिमनिन्‌ निचवादायुदात्तः सद्ममहोयस्येतिवहुीहीहकारस्यव्यत्ययेनघ्र
कारः ॥ ९ ॥

इतिपरथमस्यमथमेपशरमिशोवमः ॥ ३५ ॥
प्रतित्पमितिनवर्धसनँः ऋषिच्न्दसीपूर्ववद्‌ देवतातवनुक्रम्यते-परतित्यमाधिमार्वमिति
कार्ीरीीमवित्यमेपाधाय्या तथाचसृत्रितम्‌-य्कामेषिःकारीरीतस्यां परतित्यंचासमध्वरमौयेः
आप्निस्ववसंनमोभिरितिधाय्येदति ।
तामिवाखक्तगतांपथमाणचमाह-
प्रतिर्यचारुमघ्वरगोपी पायपरहूधते 1 स॒रुद्धिरम्नजाग॑दि 1 १

भ्रतरं । त्यम्‌ । चारम्‌ 1 अच्यरम्‌ । गोऽपीयायं । ्र। दयते 1
मर्नूः्निः। अपरे । आ 1 गदि ॥ १॥

प्यष्डस्दः सवनाम वच्छबदर्यायः हेअपे योय: यारूरगकल्यरहििः तप॑ तथाविधं
पारृष्वरमतिदटाय गपीधायगोमपानायपटयये प्रफपगसंहयरो तस्पादृरिमनष्यरे लं 4-
श्द्धिः देिरपमषटमागदटि मागष्ठ रेप्क्‌ याफनववयास्यातां -नंपतियानमप्वरमो-

१२५ नाग २-५.। २.० १०.३६.।

~ ५ ‡

मे०१अ०५.सू०१९} ˆ प्रथमोएकः १७५ `

मषानायपहूयसेसोमिमरुद्धःतहागच्छेति॥ परति निपावभायुदाचः। त॑ त्यदादीनामः मातिप-
दिकः । चार सनिजनिसरीव्यादिनोन्युण्‌ अतउपधायादतिद्रदिः निच्वादाचदात्तः ।
गोपीथाय निशरीधगोपीधावगथाहतिथक्पत्ययान्तोनिपातितः } प निपास्वरः ॥ १॥

वि . “ दिवीया्चमाह-
` ` नदिदेवोनमर्योमहस्तवकवुंपरः । मरुद्धिरप्रभार्षहि ॥ २ ॥ `

नहि । देवः न 1 मर्त्यः । महः । तवं । कतुम्‌ । परः म॒रूत्‌ऽनिं 1 ..
अगे ! आ । गहि ॥२॥ ।

र

हे अपम महोमहतस्तववनधिकतुं करमविगेपपरठैव्य प्रोनहि उक्छृटोदेवोनभवति
लु तथा मर्ोमनुष्यश्वपरोनभवति येमनुष्यास्तदीयं क्तुमनुिठन्ि येच देवास्तवदी-
, येकताविच्यनेतएवोर्छटाद्यथैः मरुद्धिरितयादिपूरववच । नहि एवमादीनामित्यनतोदात्तः। .
देवः पचायनन्तथिच्वादन्तोदाचः । महः महतस्तटोपच्ठान्दसः वृहन्महुतोरुपस्यानमिति
-दि्कतरुदा्तवम.। तव ुष्मदस्मदो$ीतयायुदा्त्वम्‌ । कतुं रुनपकतुः प्रत्पयायुदात्तवं
गहि गमुसपगती लोरःेिः बहरंछन्दसीिशगोदुक्‌ अनुदा्ोप्ेशेत्यादिनाअनुनासिकलोपः
तस्यासिद्धवदतराभादित्यसिद्धवादतेहिरितिदुङ्पवति निवातः ॥ २ ॥ ।
(1 वृतीयाग़चमाह- 9 |
. वेमोप्नंसोबिदुधिवदेवासो मदः । ॒रुद्धिर्ाग॑दि ॥ २ ॥.
`, ये म॒हः रज॑सः । विदुः । विश्वं ।देवांसः। अहुः । मस्त्‌ऽभिः।
अप्र 1 आ 1 गृहि ॥२॥ „ ~

हे अभ्रे यमरूतोमहोरजसोमहसं उदकस्यवयेगपरकारं विटः तमहद्भिरियचयः की-
दामहतः विषये स सपविषगणोपिवाः । सपमणयिमरुतदिुेः 1 देवासोयोवमानाः -अद्र-
दोदरोदरिताः वधेणेनसवैभूतोपकारिवाव वथाचोपरिषटदानाये-उदीरयथागरूतःसमुद्‌-
तोपूयृधिवपंयथापुरीपिणदति 1. शासान्तरेपि मचा्वरस्यवालणमेवमाजायते भैर प~

` ` तयर्येत्याह 1 मरुतवदृटयाईतदति 1 रजः शब्दोयास्केनवहुधान्या्य जोर

------------------------र=---------------
१८ेन्सं. २२.५.1२ ऋनं, ६.२ १५.1३ तेना ३,.३-९.। ९ मि०५९.।

१७६ क्संदितासाप्ये [ अ०१ १०३७

सीरनउच्यतउदकंरजउच्यतेदोकारजास्यच्यनेरगहनीरनसीउच्येतेइति ॥ रजत्तः नवि-
पयस्यानिसन्तस्यतयायुदात्ः विदुः विदज्ञने विदोरयोवेतिशे्ुंसदेशः प्रत्ययसरः यद-
त्तयोगान्नियाताभावः! विवे! विरोःकनन्तस्य निखादाुदात्तवम.। देवासः भजतेरषक्‌
देवरब्दःपचाद्यभन्तः चिचादन्तोदाचः। अहः संपदादिष्वाद्धयिकिपिसति वडु्ीहय नमूद-
श्यामित्यन्तोदा्तवम्‌ करिव तसुरुपेदिव्ययपरवपदमरुनिस्वरतंस्याद नचरुदृतरपद-
पररृतिस्वरत्वं यतोनचू नमतिर्नचकारकति ॥ ३ ॥

चतुर्थीष्चमाह- ।
यग्रार्कमांनृचुरनांश्टासओओजंसा । मरुद्धिरमर आगहि ॥४ ॥

ये । उग्राः} अर्कम्‌ 1 आद्चुः । अनाधृष्टाः । ओज॑ता ।.
म॒रुत्‌ऽजिः 1 अग्रे 1 आ 1 गहि ॥ 21

ये म्तः उर्यासतीवाःतसः अरकमुद्कं आनृतुः अ्ितवन्तः र्पणेन संपात
इत्यथः त्मरुद्धिप्यिन्वयः कीदशामरूतः भोजसावटेन अनाधृ्सः अतिरसा प“
्व्पीऽपिप्रवरादयर्थ अरगबदस्योद्कवानितववाजसनेयिनभामनन्ि-आपोवारक
वनिधेयनंचएवामनन्ति-सोषनचरतस्या्थैतभपोजायन्ताचैतोवमेकमभूदितिवदेवाकंस्यकः
तमिति । सजगता हिरण्यगर्भउदकंसष्टमुयुक्तभर्चर्‌ उद्कसत्य्तकत्मत्वमहिमपल्याप
नेन स्वास्यानं एूनयनचरव्‌ तथा पूजयतोहिरण्यगरभस्यसकाादुदकमुखनं ददानीम
मत्तः कमभूदित्यवोचद तेनोद्कस्याकंनामनिष्पनमि्यधेः। आंदृचुः अरचतैसस्षेथामित्ा-
दिनानिपातिवः पराययसरः यद्टत्तयोगा्ननिवावः। नापृष्टः भव्ययपर्पदपरतिस्वस्वम्‌।
आओभसा उनर्वखरेोपश्रेः्सुन निचादाययुदात्तः ॥ ॥
पश्चमीप्चमाह-

येशुध्रायोखपसःसुश्रजासेरिशादैसः। म॒रुद्धिरप्र आमहि ॥ ५।३६॥
ये । शुभाः । वोरध्वपसः । सुष््चासंः । रिशादसः । मृस्तूऽभिः।
श्ग्र1जा। गहि॥ ५॥३६॥

¶ उप्श्दोरक्मःययाग्तः ऋरयेन्धतिपचेण तव्रहिखक््यानरोधेनस्यत्ययान्तारकयत्य-
याभ्ताग्निपतिताः। > अकारस्यस्थानेक्धकारोनिषान्यते. ।

०१ अ०५स्‌०१९) प्रथमोकष्ठः १५७

येमरुतः शुभत्ादिगुणेपेताः तेभरुद्धिरित्यचवयः शुराः शोभनाः पोरव्षसःउपरर्ल-
पृथराः सक्षनात्तः शोभनधनेोपेताः रिशादसः रिपिकानभक्षकाः मधमित्यारिष्वएविंश-
तिरस्यकेपुधननामससषतेभगदतिपण्तिम ॥ भाः फायितव्चीतयादिनागुभेरोणादिकरर प-
व्ययस्वरः । पोरवरषसः पोररपैयेषां वहुनीीपपदपरुतिस्वरतम । सक्षत्रासः बहुनी
नञूयुष्यापित्यु्तरपदान्पोदा्तलं आयुदातद्यच्छन्दसीत्येवतुनेभवति क्षबशब्दस्यान्तो-
दात्त्वा. रिशंतिहिन्तीतिरिशाः तानदन्तीपिरिशादसः सर्वधातुभ्योसनपत्ययः नि-
पस्वरेणउत्तसपदमायुरातं छृदु्रपद्परतिस्परेणसषएवरिष्यते ॥ ५॥
इतिप्रथमस्यपरथमेपू्रंसोवरमः ॥ ३६ ॥
सूकेपष्टीग्चमाह-
येनाकस्माधिरोचनेदिविदेवास॒आासंति । मरुद्धिरणआग॑रि॥ £ 1
ये ! नाक॑स्य । आध ! रोचने । दिवि । देवासः । आते ।
म॒र्त्‌ऽश्जिः। अग्रे । आ । गहि ॥ ६॥
येमरुतोनाकस्यापि दुःखरदिवस्यसैस्योपरि दिविचुलोके रोचने दीप्यमाने येदेवासः
स्वयमद्ीप्यमानाआसे तैमेरदधिरियन्वयः ॥ नाकस्य कंडुस॑तद्यसिनास्ति असावकई-
तिबहत्ी्िरुतवा पश्वानञ्‌ नअकोनाकदतिनञूततुरूुपः नरोपोनजदइतिनटोपोनभवति नभा-
णनपादित्यादिनाप्रकतिभावाद तुपेतुल्यारथत्यादिनाअव्ययपू्वपदपछतिस्वरलेनउदात्तवं प~
थमेततुरुयेरु्वा पृशा्रुव्ीहौरत्तरपदान्तोदाचवंस्याव्‌। भयिगब्दउपधैथे उपसगेभतिर-
पकोनिषातः। रोषने सुदीप अनृदाचेतथहटादेरिपियच्‌ वितदतयन्तोरात्तवम्‌ 1 दिवि ॐ-
हिद्मित्यादिनाविभक्तेरदाचतम्‌ । देवाप्तः आजरेरगितयसक्‌ । आसते आसउप्वेशने अ~
गुदतत्वादासनेषदं जस्यभदादेशः अदविपभतिश्यः्शपदिशपोडक्‌ अपुदातेचाहसाव-
धातुङनुदत्तम्‌ यहृत्तयोगरालनिवातः ॥ ६॥
सप्तमीग्रचमाह-
यईखयंन्तिपर्वतान्तिरःसंमुदरम॑णवम्‌ । मरुद्धिरघ्न आग॑दि।॥ ५ ॥
ये । ईखय॑न्ति । पर्वतान्‌ । तिरः । समुद्रम्‌ । अर्णवम्‌ ।
` -म॒रुत्‌ऽभिः। सरे ! आ । गहि ॥ ७ ¶
मरूतः पैवा्मेयानींखयन्विचाख्यन्वि चथा अर्णवेउदकयुक्ंसमुदं तिरस्कु्ैन्तीति
शेपः निन्ररस्यजरस्यवरगायुललयेचाठनेपिरस्कारः रर्रद्धिरियिनयः ॥ ईखयन्ति

१७८ कक्संहिताननाप्ये ` [अ०२१०१

उ्रणलेत्यादावीतिगेतयथः हेतुमपिचेतिणिष्‌ इदितोनुमधातोरिपिनुम्‌ णिजन्तधापोधित-
इत्यन्तोदाचलम्‌ शपःपिच्वादनुदात्तवं॑तिङ्श्वरसार्वधातुकस्तरेणधातुस्वरए्वरिष्यते । परव-
तान्‌ पुवैपैमवैप्रणे ओणादिकोतचू प्रत्ययस्वरः ॥ ७ ॥
अष्टमीएूचमाह-

आयेतन्वन्तिररिमिसतिरःसंमद्रमोज॑सा । मरुद्धिर्रआ॑हि ।॥ ८ ॥

आ । ये । त॒न्वन्त । मशः । तिरः । सुमद्रम्‌ । ओज॑सा ।

म॒रुत्‌ऽभिः। अग्रे । आ । गहि ॥ < ॥

येमरतोरसििभिः स॒यकिरगेःसह आतन्वन्ति आपषन्ति आकाशमितिोषः कव
ओजसास्वकीयेनवठेनसमदपिरस्ुर्न्ततैरुद्धिरियन्वयः ॥ तनुषिस्वर टटेन्ञोऽन्तः तना-
दिृभूष्यउः सतिरिषटस्वरवटीयस्तमन्य्पिकरणेश्यइपितिडपवायुदा्ततवग. । रम्मिभिः
नियोभिरित्यनुदृ्तौ अश्नोतिरशचेतिमिः प्रत्ययस्वरः । समुद्रं उन्दने स्फायीतंवीिरक्‌
समसिरुदु्तरपद्परुतिस्वरः॥ ८ ॥ नवमीष््चमाह-
अभिलापूर्वपीतयेमृजामिंसोम्यमधुं । मरुद्धिरप्न आग॑हि) ९ २७१।

अभि । त्वा । पूर्वऽ्पीतये । छजाभिं । सोम्यम्‌ । मधुं !

म॒रुतूऽभिः। अग्रे! आ । गृहि ॥ ९॥ ३७॥ 91 ।

देअगने पपीतयपूर्वका परवृत्ायपानाय लपिसोम्यमपु सोमसंबन्धिनमधुररसं भि~
सृजामि सर्वतपाद्यामि अतस्तमरुद्विःहावमागच्छ ॥ अश्न एवादीनामन्तदूयन्ो-
दात्तः । वामोद्ितीयायादृतित्वदिशःसर्वानुदात्तः। पूर्वपीतये पूरवाचासोपीतिश्च पैतकर्मधार-
येत्यादिनापुवद्धावः । सजामि सूनवि मिप्ःमित्वादनुदानलं विकरणसरः। सोम्यं
सोममरहंतियइनियः ।पत्ययस्वरेणान्तोदाततः। मधु फल्पारिनमीत्यादिनाउपत्ययः निदितयनुवू-

ततेरायुदात्ततवम्‌ । अन्यद्रतम्‌ ॥ अत्रयस्कः-अभिसनामित्वपूर्वपीतयेपवपानायतोम्यमुो-
ममपंसोमरेमरुद्धिःदहागच्छेतिः ॥ ९ ॥

॥ इतिपथमस्यपथमेसतिंयोवगंः ॥ ३७ ॥
वेदाथस्यपकाशेनतमोहारईनिवारयन्‌ । पमर्थायतुरोदेयादवियाीर्यमेश्वरः ॥ १ ॥
पृतिपरीमदाजामिरानपेन्सेदिकमामषव्ंकमीवीरदफभूपाटताघान्यपुरपरेणसाय

णावर्पिणविरयितमाधवीयियदाधेपफाशेकवरं हिवाभाप्यपधमाष्केपयमोऽध्यायः सूरण ॥
9 भषिपन्पिविषच्पनितमिनविहाधन्योपतच्‌। ९ निः पनरा

श्रीगणे
॥ शायनमः॥
यस्यनिःश्वसितवेदायेविदे भ्यो लिटनगव ॥ निरममेतमहवन्देविदयावी्थमहेश्वरम्‌ ॥ १ ॥
अथपथमाऽ्टकेदवितीयोध्यायआरश्यते । पतरायंदेवायेत्यष्टर्वसूक्तं तत्य कपिच्छन्दसीपूर्ववत्‌
करभुदेवताकलवमनुकरम्यते-अयमषटावार्भवमिति। विनियोगस्तुस्स्यरेद्निकःसपापोवादरषटव्यः।
वयूदस्यपथमेछन्दोमे वैग्वदेवशसे अयंदेवायजन्मनङ्तयार्भवस्ठवः अथखछन्दोमाइतिखण्डेष-
परितम्‌-अभ्गितवदेवत्तवितेतांयन्नस्यशम्भुवायंदेवायजन्मनदूति 1
। तसिन्सकतेमथमाणचमाह-
उभ्मूअरयैदेवायजन्म॑नेस्तोमोविपेमिरासया 1 अकांरिरलधार्वमः।१॥
, अयम्‌ । देवायं । जन्म॑ने । स्तोम॑ः । विरि: ! आसुया ।
अकारि 1 रलृऽधात॑मः॥ १ ॥
कपोहिमतुप्याःसन्तस्तपसदिवलवमासाः तेचा्सकेदेवताःतत्सङोनायमानवाबिनाज-
ममशृ्धनेकवचनान्तेना्निदिरयते जन्मने णायमानायकनुसंपल्पायदेवायततीवयर्थं अयं ,
स्तोमः स्तोतरविरेषः पिमेिः मेधाविगिक्रीतिग्निरासयास्वकीयेनास्येन अकारि निप्पादितः
कीशः स्तोमः रतधातमः अतिशयेनरमणीयमणिमुक्तादिधनपदः स्तोत्रेण तुष्टक्रभ-
बोधरनेमयच्छन्तीत्यथः ॥ जस्या आस्यगाव्दानृतीयेकथचनस्यसुपांसदुगित्यादिनायाना-
देशः व्यत्ययेनपह्परियक्नारस्ययेषः विदहत्यनमोरातः । रतेथातमः रनातिदधातीतिरतणाः
छृदुलरपदुप्ररुतिस्वरतम्‌ ॥ १॥
दितीयाण्टचमाहू-

यदन्दरौयवचोयुजांवतसुरमेनसाहरी ॥ शमीभिर्यज्ञमाशत 11 २१ `

ये।दन्दरौय 1 वृचःऽचुजां । तृतः । मन॑सा 1 ह्री इति । रा्मीभिः।

य॒ज्ञम्‌ । आरात्‌ ॥ २॥

येकवः इदा इ्दभीत्र्थवचोमुजावाडनादिकंविनावाद्धवणरयेयुज्यमानौसुशि-
षितीहरीएतनामकावम्वोमनसाततुः संपादिववन्दः कशरणांसत्यसङ्कस्पला्तङकत्समप्रेणे-

१८० ऋक्संहिताभाप्ये [अ०२बव०१
स्यानयीसंपलावित्यथः तेकरमवः शमीभिः अ्चमसादिनिष्पादनरीःकरमभिः यक्मस-
दीयमागातव्याहवन्तः अपःभमद्त्यादिपुपह्िशतिसंस्याकेपुकमेनामसशमीपिमीतिषप्तिम्‌ ॥
वचोयुना वचसायुञजते सतमूित्यादिनाक्िप्‌ स्ाचटगितयादिनाविभकेरकारः शटुतस-
दपरुविस्वरः । ततक्षुः तभूलकषूतनूकरणे चिरि केसुसदिणः परदादिताद्निषातः। शमीरः
शमयन्तिपापानीतिशम्यःकरमाणि ओगादिकदन्‌ रुदिकारादरिनद्पिडीप्‌ वृषादिवादायुदातः
आगत अशृव्यागि उड़ि ज्षस्य अददेशः सवादिश्यःशरुः तेस्यवहुटंछन्दसीतिदुक्‌ अहागमः
तिङकपिडदतिनिवातः ॥ २ ॥ ।
ठतीयाए्चमाद-

तज्नासंत्याभ्यापरिज्मानंसृखंरथ॑म्‌ ॥ तकषन्येनसवरईषाम्‌ ॥ ३॥

| ॥ परं रथम्‌ 1 & 1
तकन्‌ । नात्तवयाभ्याम्‌.। परिऽज्मानम्‌ । सुऽ्खम्‌ । रथ॑म्‌ । तक्षन्‌ ।
धेनुम्‌ । सव्‌ःऽइ्घाम्‌ ॥ ३॥

नासत्याश्यांअग्विदेवपीलर्थरथंतक्षन्‌ ऋभवोदेवाः कंविद्रथमतकषन्‌ तक्षणेनरपादि-
तवन्तः कीदशं परि्मानं प्रितोगन्तारं ससंरपयुपवेशनेखखकरं किचेन कािद्रातकषन्‌ धा-
तूनामनेका्थवाकषतिरतरंपादनवाची कोदशधिु सवषां सवरश्ीरस्यदोगीम्‌॥ वक्षन. ष-
इंछन्दसीषडभावः। नासत्या्यां नविद्ये्त्यंययोस्तावतत्यो नसत्वीनासत्यौ नभ्राण-
पादितयादिनानदोपा्रावः । परितमानं अनेरिूस्य्वनुक्षनितयादिनामन्सत्येभकारे-
प्आदयुदाच्वंचनिपातनाव । सथरईवां सवःपयोदोग्धीतित्तवईुवा दुहःकवूव्ेतिकप्‌ सबरि-
तिरेफान्त॑मातिपदिकश्ीखाचीतिरपदायविदः कपृःपरि्वादुनुदा्तवं धातुस्वरष्वशिष्यते समा
सेरुदटुचरपदपरुिस्वरः ॥ ३ ॥
दितीयेखनदोदेवयसेयुवानाभिरमुनरिाभवस्टवः द्ितयसया्िवोेविि
सण्डेतिवम्‌-महीयोभृथिवीचनेोयुवानापितरापुनरिपिठ्चाविति ।
वसिमस्ठेप्थमांसक्तपतुर्धटचमाह-
सुबानापितरापुनस॒त्यम॑त्राजूयवः 1 कूञवोविष्र्यं्रत ॥९ 1
युवाना । पितरा । पुनरिति । सत्य्मदाः 1 जु्य्वः।
कर्वः । विट । अकृत्‌ ॥ ॥ ठ

भे०१ अ०५ सू०२०] . प्रथमोष्कः . १८१

कभवएतमामकदिवाःपिरोस्वकीयोमातापितरोपर्वददधादपिपुनयूयानातर्णावक्रवरतव-
म्तः कीट्शाः सत्यमच्राः अवितथमव्रसामथ्येपिताः पुरश्वरणाघनुष्ठनिनसिद्धमनव्रवायदतकर-
महियमव्रारयुज्यन्तेतत्ततकलंवथेवसंप्यते तस्मानोरणयोःपिनोयुंवलंंपादपिर्ुरमर्थादर्थः
ऋणूयवः कऋजुतमासनदच्छन्तः छररहिवाङ््य्थः अवष्वेतेपामनुषितामवराम्िखन्ति वष्ठी
वष्टयोदपाषियुकताःवपुकरयपएतदीयस्यमव्रसामथ्यस्यापतिवातोतरन्यापिव्यते कशुरब्द॑या-
स्कपव॑निरवक्ति-कभवररुभानतीविवर्देभान्तीपिवर्तेनभवन्तीपिवेति। युवाना युवनडान्दोयौतेः
कनिनन्तोनिच्वादाघुदा्तः सुपां सटुगित्यादिनाविभक्तेराकारः। पितरा पर्ववदाकारः। त्प्यम्‌-
वराःवहु्ीहैपुवैपदपररुतिखरः। कनुशब्दोधावपरः ऋमुत्वमालनदच्छन्तीपिक्यव्‌ अरुत्सार्वधा-
तुकयोदीदतिदीर्ः । क्याच्छनदसीत्यु्ययः प्रत्ययस्वरः । विष्ट विपुपापी क्वृक्तौचसत्ा-
यामिपिक्तिच्‌ तिततरेतयादिनादटूमतिपेषः तस्माजतदयाडियानिकारणापुपरसरूपानमिति
तस्यदैकारदेशः सचारोन्यस्येपि सकारस्यवति तततजआदूणङतिगुणेरेपथमयोःपुवैस्यणेडति
पव॑सवणदीषैः संयाधिव्वा प्रताव्‌ जसिेतिहस्वस्यगुणेनभयिवव्यमितिषेद न सेतनापू्वैकस्य
विधेरनित्यत्ाव। भक्त रुनोदुड्‌ भातमेप्दं सस्यअदादेशः मव्रषपेत्यादिनाूर्ुक्‌ यणादे-

अडागमः निषावः॥ ४ ॥

पर्चेमीश्चमाद-
संबोमदांसोअग्मतेन्द्रैणचमुरुत्व॑ता आदियेभिंश्वराजःभिः।५५।१॥

सम्‌ । वः। मदांसः । अग्मृत । उनद्र॑ण । च । म॒रुत्व॑ता ।
आदित्येभिः) च 1 राज॑स: ५191

हेकभवोयुष्माकंरसंमन्धिनोमदासोमददेतवऽसोयाः इन्द्रेणचादित्येणिरादित्यैश्वसमगमतस-
हताःकभूणामिन्दरादिषयः्पहसोमपानंद्तीपसवनेसि अतपएवावाहननिगदआश्वठायनेनेव॑परितः
इन्दमादित्यवन्तंकभुमन्तुविभमन्त॑वाजवन्तेवृहस्पतिमर्तविण्वव्यावन्तमादहेति । कीटरेनेने-
ण म्ततामरुद्धियुकतेन अतप्वमचान्तरमेवमान्नायते-मंरुद्धिरिनदुसस्यंतेअस्विति । कीसरीरा-
दितेभिःराजभिःदीप्यमनिभामदासः माघन्तेएभिरितिमदाःसोमाःमदोनुपस्ेत्यम्‌ वस्या
दुदाव घातुस्वरए्वशिष्यवे ! आवततरखिषिनतेखक्‌! अग्मत मेवद समोगम्बू-
च्छीत्यादिनाभात्मनेषदं सषस्यभददेशःमत्रेयसेव्यादिन चक्‌ गमहुनेत्यादिनाउपधादोप्ःव्यव-

१ निर ११. १५. । २ ऋ० सं° ६-४.३३.।.

१८२ ककसंदिताभाष्ये {अ९२ब०२

दिवाेतिसमेोव्यवरितप्रयोगः निघातः । मरुलता मसत.भस्यसन्तीतिमरुतवान्‌ तत्तोमवरथेद-
पिभरसंयापदसंतायायाधितलाव्नशूतवाभावः स्यदतिमतुपोवतलम । आदितयेभिः बहुछद-
सीतिभिररेसदिशाभविषहुवचेकषलयेदित्येलम्‌। राजभिः राजनशब्दस्यकनिनन्ततेननिला-
- दादुदत्तवम. ॥ ५ ॥

इतिप्रथमस्य द्वितीयेप्रथमोवर्मः ॥ १ ॥
। सक्तेषटीष्टचमाह-
उतल्यच॑मसंनवंत्वधुर्दवस्यनिष्ठंतम्‌ । अकैर्तचतुरःपुनैः ॥ ६
उत । त्यम्‌ । चमसम्‌ । नवम्‌ 1 लषः । देवस्य । निःरुतम्‌।
अक॑र्त । चतुरः । पुनरिति ॥ ६॥ ष

उतभपिच लषः एतनामकस्यदेवस्यसेवन्धितक्षणव्यापारः नरवनूतनत॑च॑मसतेषधा-
रणक्षमेकाष्टपा्विरोप॑निष्ठतं निःशेमेणसंपादितमकरोदितिरोपः वक्षणव्यापारफुशदठस्यल-
एः धिप्याक्रभवः तेननिरपतेतेकंचमरेपुनरपिचतुरोक्ं चतुथा वि कांमसानरूतवन्तः एक
स्पचतरधिधवकरणरूपोयमर्थपवानतरपिविस्टः-पकंचमसंचतुरःछणोतनेपि'॥ नं पुसो
नुयतइतिनवं कमेणिअममत्ययः सहिवनोपवादत्वाठ्‌ घजर्थेसवैप्रभवति ञुपत्ययश्च अकवै-
रिचकारकेरंज्नायामितिकठेन्यतिरिकेसथैवकारेभवति सथपितवरज्ञायामिःूर्कतथापविका
रस्पसेत्ताव्यभिचाराथंलादसं्ञायामपिभवत्येव । संबध्यतेइतिसंयन्धः कमेणिवनित्ुकम ।
षटु: तकूलकषूवनूकरणे ओणादिकस्टृन्‌ उदिच्वादप्षिदभावः स्को संयोगायोरन्तेषेतिक-
कारटोपः) निष्ठ्वं रुनोनिस्पसृ्टा्र्मणिक्तः प्रादिसमासे नित्यतमाततनु्तरपदस्थस्येगिपतं
अनर करवैकर्मणोऽरुतीतिपप्ाप्ठो सद्यपिनदोकाव्ययेतिनिषिद्धा सथापिकर्मुःोषतेनविव-
कषिदतवाकर्दैकरणयेोस्ठ्दीयत्येतस्याःरतिःरीपिकीपषठी यथाकमैणिरोषतेनविवक्षिते मापाणा-
मृश्रीपादिति गतिरनन्तरइतिनिसुउ्दानत्म्‌ ! अक्भरुपत छनोट क्स्य च्पत्ययेनवदि-
शः मचेषततेतमादिनाचै्टक्‌ छन्दस्य॒भयथेतिविङ्आ्ैषातुकत्वावडित्वाभादिनगुणः। चतुरः!
चतु(पीत्यकारउदात्तः । पुनः स्वरारिप्वायुदात्तःपटितः ॥ ५ ॥

` . ठतीपेखन्दोमे ैशयदरेवशचरे तेनोरवानिधतनेतिदकवायार््यी वृतीयस्यागन्समहेषि

सष्डेसपितम-नद्रपेद्दातुनस्तेनोरनानिधचेव्ेकद्विदेति ।

9 अन्यमिषमीत्पादिनाथपचूवित्वादन्तेदाच्तः। २. ° सं २..३. ४.।

म०१अ०पस्‌०२० ] परयमोमण्केः' - १८६

तयोरा्यांकेसपमी एचमाह-

तेनोरनानिधत्तनचिरासासांनिखन्वते ॥ एक॑मेरकसुशस्तिभिः ॥ ७ ॥

ते नः! र्नानि ) धत्तन । चिः। आ । सारपरानि । सुन्वते!
एकम्‌ईरूकम्‌ । सुरस्तिशभिः ॥ ७ ॥

पूर्वासु येप्रतिपादिताकभवसेययं खयास्िभिः भोभनेरसमदीयकरनरयकताः सन्तो-
नोस्माकं संबन्धिन सुन्वते सोमाभियवंकुवेतेयजमागाय, रतानिरमणीयानि सवर्णमणिमुक्ता-
. दीनि धनानि एकेकं कमेणपयेकं ध्न प्रयच्छत खवर्णादीनांमध्ये परिदव्येपावदपेकषिते
तावदितिविवक्षया एकमेकमिस्युक्तं कौटशानिरलोनि भिरा निवारमादृतानि उत्तमानिमध्य-
मानिअधंमानिचेवेवंरत्ानां निरादृत्तिः किञ्च साप्ानिसपसंख्यानिष्पलवर्गलपाणि कर्मणि
च धत्तन संपादयत कीटशानिसप्तागि तरिरा तरिवारमदृत्तानि अस्याधेयद्शीपूणमासादी.
नासपरानाहुवियत्तनमिकोवगैः । ओैपनहोमेैष्यदेवङ््यादीनांसपानापाकयन्नानावर्गो-
द्वितीषः । अँगिषटोमोत्यम्नटोमृत्यादीनां समानां सोमततस्थानावर्गस्वतीयः ॥ रलानि रमुक्री
इयां ` निकित्यनुवृतौ सेस्लपेति नमत्ययः तत्सन्नियोगेनमकारस्यतकारः.नित्वादाययुरीत्तः।
धरतेन ' तपनत्तनथनाश्ेतितशब्दस्यतनदेशः । रपतानावर्गःताप॑स्पनोजठन्दसीपिकरगे
अनुप्रपयः नस्तदितेदतिषिजिषः जिचादादववदधिः आयुदाप्तंच अत्रमरगेवचनेनचा-
नेन वर्मिणोरश्यनते तेनवहुवचनं अन्यथासेकएववर्मलिरादनदतयेकवचममेवस्याव । सुन्वते.
गतुरमुमदतिषिभक्तेरुदाततम्‌ । एकमेकं नित्यवीप्सयोरितिवोप्सायादविभीदः एकशब्दः इणः.
कभन्तोनिर्वादादयुदात्तः दवितीयस्थेकशब्दस्य तस्यपंरमान्नडितमित्यात्रेडितसंक्नायों अनृदा्त-
चेतिजनुद्त्तलम्‌ । -सशस्तिभिः शस्यतेजभिरितिशस्तयकरचः गंससतुतौ करणोक्तिन्‌ तस्य
कच्वानसेपःशोभनाःास्तयदृतिपादितमाते ययपिचकिनोनिच्वादावुदानवेनंटु्तरपद्पर-
तिस्वरत्ेन पदेषपरापतं ततुपरेणमनकतिनयास्यनित्थादिना उत्तरपदान्तोदात्तवेनवाध्यते ॥७॥

यापेयदशपूर्णमासाश्निरोजामयणचातुर्मास्यनिरूटपशवन्धसीत्रामणीतिप्पहविर्य-
क्सस्थाः॥ > पर्वेमहायायषटकामनाषार्वगश्रा्धंखरवणाकरममत्यवरोहर्णश्रखगवः. यान्व-
युजौकभतिसमपाकयन्ञसेस्याः । ओपासनहो मवैम्वरेवयोधरहधपश्चमहायज्ञोषरस्ेणप्‌ ।
३ अम्िषटोमोत्मभ्रिष्टोणक्थ्यः पोडीवाजपेयोतिरानोमोपा मदतिसमसोगयक्कसंस्याः 1

१८४ कक्संहितानाष्ये [अ०्२वं०.

अष्टमीषचमाह-
अर्षारयन्त॒वद्योभ॑जन्तणुङत्ययां ॥ भागेवेपुयक्घरयम्‌ ॥ < ॥२॥

, अधारयन । वह्॑यः। अन्न॑जन्त । सुरसां । भागम्‌ । देवष ।
य॒ज्ञिय॑म्‌ ॥ ८ ॥ २॥

वह्मयश्वमसादिसाधननिष्यादुनेनयजञस्यवोढारकभवःअथारयन्तपर्वमनुष्यतेन मरणयो-
ग्याअप्यृततवाभैनमाणानधास्तिवन्तः तथाचमचान्तरमाक्नायते-तासःसन्तोभग्रतल-
मानशुरिति । किश्चैतेखरुत्ययायज्साधनद््यसंपाद्नल्मेणयोभनध्यापरेणदेवेषुमध्ेस्थि-
त्या यक्गियंयक्ाहभागंहविक्षणंअभजन्ततेवितवन्तः अयमर्थः सो््वनायततिय॑भागमा-
नशुरितयादिमवरान्तरपुविस्प्टः । ब्रालणेपि शभवेगदेवषुतपसासोमपीथमभ्यजयनितयादु-
पास्यानंविस्प्टम ॥ वहुयः निदित्यनुदृतौ वरिश्रीत्यादिनानिमत्ययः। अभजन्त परादादिवाद्‌-
निघातः । सत्यया विभापादृपोरिति छजःकर्मणिक्यप्‌ शोभनंरुत्यमस्याभरननक्रियायाः
सएरूपया बदहु्ीहपूपदपरुतिस्वरतवेवाधित्वा नूरभ्यामित्ु्तर्दानोदाचतं नु श
त्यशबयेक्यपःपिचेनानुदाचादधातुस्वरेणभादिरुदा्ः ततशवायुदा्ं्यचूढन्दसीतयनेनाधु-
वत्तचेनभवितव्यं वेनदिपरसतादपवदेनपरमपिननूरश्यामिलुचरपदानोदात्ततंवापयवदुकतं
एवंतरदिर्जःपवेति सि्याभविक्यपएमतययान्तःरत्याशब्दः क्यपःपिच्ेपिव्यत्ययेनउदा्तं

प्ादिसमासेदु्रपद्प्ररतिस्वरतेनतदेवरिप्यते । भागं कपीततङ्यन्तोदाचः । यतयं
यत्तमईतीररथ यजञविग्भ्यांघलजीडइतिचः तस्यडयदेशः प्त्ययस्वरः॥ ८ ॥
॥ इतिप्रथमस्यदवितीयद्वितीयोवर्मः ॥२॥

इहेनदाग्रत्यादिकंषटुवंसकं ऋपिच्छन्दसीपूयंवद देवतालनुकम्यते-इहपरनदाघमिवि ।
विनिगोगसत अग्मि अच्छावाक इहेागीयपहुयदतिस्तम.सतोवममेशसादितितष्-
शटन्दाप्रीरर्यवामस्यमन्मनदृतिनवेतिसत्िताद । तरथा अभिषटवपदेमातःपवनेभच्ठा-

वाकशासेस्तोमातिथौसनार्थमेतेवसक्तम्‌ वथाचसत्रिम्‌-अभिष्टवष्ाहानीतयुपकम्ेहेा-
प्ीदृन्दराप्रीभागवमिति।

(॥

वसतिनसक्तेपथमाग्रचमाह-
दे्ाभीरपंहयेतयोरितस्तोम॑मुश्मसि ॥ तासो्मसोम॒पात॑मा 1 9 -धदन्यभीरपहृतयोपितस्नम॑यु्मसि ॥ नासोनोमूषात॑मा 1 9.॥

भकण्सै० १,७.३०.। २ कन्संन ३.४८ उद्ना

मं०१अ०५ सू०२१} प्रथमोएकः ` १८५.

इह । इन्द्रा्ी दति । उप्‌ । ह्ये । तरयोः । इत्‌ । स्तोमम्‌ ।
उश्मसि । ता सोम॑म्‌ । सोमऽपा्॑मा ॥ १ ॥
इतसिनक्मणिदृनदापरदेववुषदपेभह्यामि पयोरिव्डन्दा्पेरेवत्तोम॑स्तोवमुश्मरिक-
मामहे सोमपातमा अतिणयेनसोमंपातुंषमोती्देवोसोमंपिववामितिशेपः' ॥ इरानी अन
देवतादनदरेिप्दपदस्यानस्नण्वति तत्रदिदनहतयनुततपु्र्यहणाोकपसिदसाहवर्याणा-
मेवदृ्ेभानडिन्ुक्तं तस्माद्नावग्रहहस्वन्गाच्दः शमासस्येत्पनतोदात्ततवं देवतादनदरेेत्ुभ-
यपदपररूपिस्रतंतुनभवति अयिशब्दस्यानुदात्तादिलेननोचरष्ेनुदात्तादापिविपरतिपेषाव ।
उपमि वशकान्तै र्टोमस्‌ इदन्तोमिरितिदकारोपननः अदादिलार शपोढु्‌ मसेडिन्वा-
द्ूहिन्येत्यादिनासंपसारणं । ता सोमपातमा उभयव सपाुटुगित्याकारः ॥ १॥
| दितीयाष्वमाह-
तायनज्ेुपर्शंसतेन्टाभरीशुंमतानरः ।। तार्पूतरेुगायत ॥ २ ॥
ता । य॒ज्ञेषु । ४1 रसत । इन्दराग्री इतिं । शुमेत्‌ । नूरः । ता ।
गाय॒चेुं । गाय॒त्‌ ॥ २ ॥ |
हैनरोमनुष्या्ृविजस्ता पव ते ताविन्दापीयतेषुभनुष्ीयमानकर्मसुपरपत शतैः वथा
शुत नानाविधैरख्यरिः शोभितीकुस्व चथा तापरवोक्नाविनरासी यायेेपुमायनीछन्दक्केपुम्‌-

चरेपुसामरूपेणमायत ॥ ता सपांयट्मित्याङारः । शुंभव अस्यसहितायामन्येपामपिदिश्यतङति
द्वः ॥२॥

ठतीषाण्वमाह- 1
तामिवरस्युषशंस्लयदन्दराभ्रीारहवामहे ॥ सोमपासो्पीवये ॥ २॥
ता) भिच्रस्यं । णऽशंस्तये । इन्दा इति । ता। द्रवामदे 1 सोमपा 1
सोमऽपीतये ॥ ३ ॥
मिस्यजेदविषमस्यममानु्ातुः पशस्तयतापूर्ोकदेवोतपयेतामितिरोषः यद्रा मिव-

स्वममसतबन्धिमी ताविन्द्ीपशस्तयेमभंसितुमिच्छमदृरिरेषः सोमपानकषगीनाूरो पि
२,

१८६ छवसहिताभाष्ये - [अ०१व०३

भीसोमपीवयेसोमपानार्थं हवामहेआहूयामः । प्रशस्तये तुमरथाोचभाववचनादितितुर्थी र-
दुत्तरपदपरूतिस्वर्वंवाधिलवातादौचनितिरुत्यतावितिगतेःपरुतिस्वरतयम्‌ । सोमपीतये सोमस्य
पीतिर्यसिन्कर्मणितस वहुवीहीपूपदपररुतिस्वरतम्‌ सोमस्यपीतिरितिततुरुपेषा दासीभारा-
दिलावपू्वपदप्रुतिस्वरतलम.। ३॥
चतु्थींशवमाह-
उग्रासन्तांरवामहउपेदंसव॑नंसुतम्‌ । इद्राी एदूर्गच्छताम्‌ ॥ £ ॥
उयरा । सतां । हवामहे । उप॑ । इदम्‌ । सव॑नम्‌ । सुतम्‌ ।
इष्द्रामरी इतिं । आ 1 इहं । गच्छताम्‌ ॥ ४॥

इतंअभिषवेपेतंददमनु्ठीयमानं सवनंपातःसवनादिरूपकर्मउपसामीप्येनमांउयातना
ैरिवधादिषपु कूरी्न्तदिवोहवामहे आहूयामः इनरापरीदेवोदहकर्मण्यागच्छताम्‌ ॥ सन्ता
अस्तेः शतरि श्रसोरोपः। सवनं सुतमितिद्यं सेमंनःस्तोममागहीत्यत्रोक्तम्‌ ॥ ४ ॥
पृश्चमीगचमाह-

तामहान्तासदस्पतीडन्दंभीरस्उलनतम्‌ ॥ अपर॑जाःमन्तत्निणः \\५॥

ता) मृहान्तां 1 सदस्पती इति 1 इन््रामी इतिं 1 रक्षः । उन॒तम्‌। `
अग्रजाः । सन्तु 1 अरिणः ॥ ५,॥
तोपूयोकाविन्ा्ररकषोरक्षसजा्तिनतं ऋगुकुरुतकरयपरित्याजयतमित्य्थैः कीट
शौमहानतामहान्तौ गुणेरधिकै सदस्पती सभापाठको तयोऽपसादाद्छतिणोभक्षकारकषताः
अप्रजाअनुषनाभसन्तु ॥ महान्ता सान्तमहतः्पयोगस्येतिदी्ः । सदस्पती सदससतीईति
समाते पष्ठवाठुकिपातिपदिकस्तकारस्यरुलाभावगछान्दुसः उभेवनस्यत्यादिपुयु गपदिति उभ
यपदुपररतिस्वरतवम्‌ । इन्द्राग्नी भमव्रितायुदात्तवम्‌ । अप्रजाः पजामन्तदतिपजाः अन्येष्व
दश्यतदतिजनेहैपत्ययः नपरजाअपनाःपनागब्दस्यवहुनीहौहि नित्यमसिचूपरनामिधयोरियतिः
जदिशःस्याव्‌ अव्ययपर्वपद्परुतिस्वरः । अंवरिणः ठृजन्तस्यअत्रिशब्दस्यजतश्छान्दसदनुा-
गमः चितेति ऋकारउदात्तः तस्ययणादेरो उदा्यणोहदपरवात्‌ इतिहकार्उदात्ः ॥ ५ ॥
पष्ठीएचमाह-
तेन॑प्चयेन जामृतमपिधचचेतर्नेपदे ॥ इन्दराग्रीशर्मयच्छतम्‌ । ६॥ २॥
उदेद्धिनिग्ेतित्िन. मत्ययस्वेरणान्तोदात्तः।

म०१अ०५ च०२२] प्रथमोषटकः १८७

तेन॑ । सघयेनं । जागतम्‌ ! अधिं । प्रऽचेतुनँ । पदे । इन्द्रानी इति ।
शर्म । यच्छतम्‌ ॥ ६॥ ३॥

हदन्द्र सेन अवश्यफठपदानाद्तितथेन तेना्माभिरनुप्िनङमैणापरचेुने प्रक
पैणफरभागततापकेषेस्वगरोकादिरथनेअधिजागतं आपिक्येनस्नावधानीभवतं ततोस्म्पंश-
मयच्छतंसुगृवादतम्‌ गयःरद्रइत्यादिपद्वाविशतिसंस्पाकेयुगृहनामसुशमंवरमतयुकम्‌ ॥
जागतं जागनिद्रक्षये अदिपभूतिभ्यःशपइतिशपोटुक्‌ ति्धतिङ्दतिनिधातः । प्रेमे
चितीसं्निश्त्यस्मादण्यन्तावशकेहनेोन्तदतिविहितववाद्राहुठकादीणादिकडनप्त्मयः समासे
छटुतरषदुपररुतिस्वरतम. । इनदामी इेन्दामरदत्योक्तम्‌ आमव्रिततवादायुदाचत्वमनविशे-
पुः श्णातिरिनस्तिदुःखमिविरे शृषिसायां अन्येभ्योपिदश्यन्तदतिमनिन.। यच्छतं इपुग-
मियमांछदति्ठः ॥ ५॥

॥ इतिप्रथमस्यदितीयेव्रीयोवगेः ॥ २ ॥

प्ातयुनत्यादिकभेकविशत्यच॑सलत तस्यक्तपिच्छन्दसीपृषैवव देवताविेस्वनुकम्यते-
भरव्नाेकाचतस्नभाषिन्पस्तथासाकिन्यआ्ेय्योदेदेवीनामेकेकेन्धाणीवरुणानयायीनां
दयाबाषएथिव्येपाधिवीषप्णव्योतोदेवादवीवेति सक्ततस्यानुवततइत्यसिनरण्डे-भनिरुका
संस्ार्विंशतिरितिपरिभापितलाद्‌ । पातरयुनेविसके सेख्याविरोपस्यानिरुकतसंस्पार्िशतिस-
स्या्र्न्या सावर्विशतिःएकयाअयिकमासहवतैवहरितका तवादौचतसचोष्विदेवताकाः
पञमीमाराया्टम्यन्ताश्वतस्ःसविद्देवताकाः नवमीदशमीचोभेभधिदेवताके एकाद्श्याकरचो-
देवत्तवन्धिनयोदेव्योदेवताःद्रादश्याइन्वरुणाभिपत्यदन्दराणीवरुणान्यग्राययोदेवताः अयोदशी-

चतुरपा्ावाएथिवीदेवताके प्चदशीपािवी पोडश्याद्याःपदरविष्णुदेवत्याः पोडशी
व्याव ॥ अनमुक्तेषिनियोगोिङ्गिकः मातरनुवाकेआाग्िनेकरतोपातपुंजाविधोधयेतिचतत्त-

सवितंच-अथाग्विनरपोरपापातरूजेपिचवसतइति ! आग्विनग्रहस्यमातयुजेतयेकापुरो-
गुवाक्या द्देवलयशवरनतीतिसण्डेसमितम-आग्विनस्यपावयुनाविबोधयेति ।

वकप्रथमाण्चमाह--
भातयुजाविोधस्‌ाग्विनाविदर्गच्छताम्‌ ॥ अस्यसोम॑स्यपीतयें ।।9॥

१ पृथिवीदेवीं वेताकापोडरीमारभ्येकदिश्यन्त्याम्षाङ्न्देवत्ाकाः अतेदिवादत्यस्या-
पदश्पास्तुरुत्लदिवद्िप्यार्वाषिकल्पेनदेवता ¦ ध ५

१८८ वसंहिताभाप्ये [ अ०१ ष०४.

पातः६युजां 1 वि । बोधय । अविन । आ । इं । गच्छताम्‌ ।

अस्य । सोम॑स्य । पीतये ॥ १ ॥

अनरेताष््मुुदियनरते हेअध्योपरात्युजापातःसवनगरहेणसंुकतावम्वनेदेवीविवोध-
य विशेषेणपुद्धौकुरु अ्विनप्रुद्ो तावण्विनदेवोभस्याभिपयसंस्कारयुक्स्यसोमस्यपी
तयेसोमपानायदृहकर्मण्यागच्छताम॥मराव्तिगृमाणेनग्रहेणसंेतिमातयुजा सतसदरिपेया-

दिनाक्ठिप्‌ सरपांखद्ुगित्याकारः छदुत्तरपद्प्ररुतिस्वरतम्‌ । अस्य ऊदिद्मित्पादिनाविभके-
दात्तत्म्‌ । पीतये व्यत्ययेनक्तिनउदात्ततम ॥ १ ॥

द्वितीयाग्रचमाह-
यासुरथारथीवमोभादेवादिविस्फ्रां । अग्विनातादवामहे । २ ॥

या । सुरया 1 रथिश्त॑मा 1 उना । देवा । दिविरस्पृशां ।

अभ्विनां । ता । हवामहे ॥ २ ॥

योभम्विनदिवायावुजनावण्वनेदिवै सरथाशोभनरथयुकतौ रथीदमारथिनांमभ्य अ
तिशयेनरथिनो दिविस्ए्शायुखोकनिवासिनो ताहवामहे तादृशावन्विनावाहूयामंहे ॥ यत्या"
दिष्वष्टपदेपुखपा खटुगितिद्धिवचनस्याकारः। सुरथा शोभनोरथोययोस्तौखरथो समाता
दा्त्वापवादैयहुवीरैपुवपदपरतिस्वरंयायिला नजूयत्यामिव्ुत्तरपदान्तोदात्तवेप्रति भाद"

दासद्यच्छन्दसीवयुचतरपदायुदात्तत्वम,। रथीवमा अन्येपामपिदछयतदतिसंहितायामिकारस्पदी

घैलम्‌ । दिविस्प्रशा दिपिस्परशतदइतिदिविसपृशो क्रिप्चेतिक्िपू तसुरुपेरुनिवहुरमित्यट्क्‌ ग
तिकारकोपपदात्छदितिरुदुत्तरपदपरूतिस्वरवम्‌ ॥ २॥

वृतीयाग्रचमाह-
यावांकशामरधुमत्यन्विनासूनतावती । तसांयज्ञभिमिक्षतम्‌ ॥ 2

या) वाम्‌1 कशां । सधुंऽमती । अर्थिना । सद्धतांऽवती' । तया ।
यज्ञम्‌ । मिमिश्षतम्‌ ॥ २॥

अभ्विना हेअन्विनेदिवी वायुवयोःसवन्धिनी या कशा अश्वताडनीविधयते तासहभा-
गह्य ` यत्तमस्मदी्यं मिमिक्षतं सोमरसेनसेकतुमिच्छतं कशयाश्वंददेताडयिला सहता

भै०१अ०५प्‌०२२] प्रयमोषटकः १८९

मागःयभयद्वियांसोसरसाहतिनिपपादपितुपदुकतोभववमित्य्थैः फीटशीकशापधुमतची अर्णः
्ोदमित्याद्धििपकशतरोष्यकिपुञ्यकनामछ्ठमधुपुरीपमितिषण्िं तस्माईद्कवतीदु कंभवति भ-
श्वस्यशीभगतपायत्छेदोदकंलवतितेनेयंकशाङ्धिनियथः सूनतायती परियसत्यवाग्यकता रीते-
णकशाताडनेनपोप्वनिनिषपयतेताडनेायांअश्वारुढेनयपआक्रोशःक्रियतेतटुभयं शीघगम-

नेतुवेनयजमानस्यपरियं यदवा श्दोकःथरि्यादिपरतपपृाशृ्ाहापकशाधिपणेतिपरितं अ~
भ्विनोपौवाकूमधूमतीमाधुयेपिवापार्प्यरहिता सुृतावती प्रियलसत्यलेपिताफटप्रदानविपये-
त्यर्थः तयावाचायुकतैयजञमिमिक्षतमितियोजनीयम्‌ ॥ कशा कशगतिशासनयोः पचाद्यच्‌ दषा-
दिवादाचयुदाचः। सूनृता ऊनपरिहाणे खष्ुनयत्यप्रियमिवितन्‌ वथाविषमृ॑सत्यं यस्यां
वाचिसासनुता नचूमुप्यामिलयुत्तरपदान्तोदा्तलवाधितवापरादिणछन्दिव्हु्ं इ क्रकारउ-
दूतः सायस्याअस्तसाकशासमूतावतोतिकशायाःसंनन एवनामाकरेत्र्थः संत्तायामितिमतु-
पोवतवम्‌ । मिमिक्षतं मिहेःसन्‌ हटन्ताचेतिकिचवाहूणाभावः दत्वकलपत्वानि ॥ ३ ॥

चतुर्थीप्चमाई-
नह्िवामस्तिद्रकेयचारथनगच्छंयः 1 अश्विनासोमिनोगृदम्‌ ॥ 91

नहि । वाम्‌ । अस्तिं द्रके । यत्र । रथेन । गच्छ॑यः । अविना ।
सोमिनः । हुम्‌ ॥ २ ॥

अश्विना हेभग्विनौ देवोयुवांसोमिनः सोमवतोयजमानस्यगृहैमतिरथेनगच्छथः सम~
गबांपुबयेषूरकेदुरदेगेनदप्तिनवततेखड्‌ यदा यत्रगहेगच्छथः तचगृहैदूरेनभवतिन हि एवमा-
दौनामन्तदत्यनतोदाचः । अस्ति चादिरोपेविभापेतिनिवाताप्ावः । अतरहिगरहुदूरेवनाल्ि यु
नषश्थेनगच्छथदविततमुचयश्वार्थोगम्यते वशब्दोनपरयुज्यतदतिचस्मेपथमातिडपिभक्तिर-
स्तौषि । यन निष्तस्मचेतिसंहितायांदीषवम। गच्छथः इयेयद्यपिनपरथमातथापि यत्रेतिय-
इृत्तयोगालनिघातः ॥ ४ ॥

वयूढस्यद्ितीयेन्दोमेरेःवदेवशसेहिरण्यपाणिमूतयइतिसावित्यथतसः द्वितीयस्येति
पडेसेतितमः हिरण्यपाणिमूतयदतिचतसखोमहीयीःषथिवोचनइवि ।

तनप्रथमांस्क्तपशमीषचमाह-
ददिरंण्यपाणिमूतयेंस्वितारमुपंहये । सचेत्त॑देवतापदम्‌ ॥ ५॥ ॥

१९० क्संदितानाप्ये ` ` [अ०१व०५्‌

दिण्यऽपाणिम्‌ । ऊतये ! सवितारम्‌ । उप॑ ! हये । सः । चेत्ता ।;
देवतां । पदम्‌ ॥ ५॥ ४ ॥

ऊतये अस्द्रकषणार्थसपितारं देवमुपहये आहूयामि सप्तवितदेवपएतनमचभतिपाय
देवताभरू्ापदंयजमनिनपाप्यंस्थानंचे्ानापयिताप्वति कोशं सितारं हिरण्यपाणियजमा-,
नायदासेखव्णधारिणं यद्रा॒देवताकरैकेयागेसवितास्वयम्रविम्भूतानहनतेनावप्थिवः
तदानींकस्माबिद्िटवध्वयवः तसमेसविवलणे भाशित्रनामकंपुरोदाशकागेद्तवतः वद
पागिवहसेसविनागृहीरंसत्तदीयपार्णिषिच्छेद ततः पारित्रस्यदावारोध्वर्यवः छवणेमयं पणिं
निमयपक्षिपवन्तःसोयमरथःकपीतकरिनाणेसमातनातः-सविवरेभरारिपतिजहुस्तस्य पाणी भ-
चिच्छेदतस्मेहिरण्मयोपतिदधुस्तस्माद्िरण्यपाणिरितिश्रुतइति । पएरणिशव्दहिरण्यशर््द॑वा-
स्कएवंनिवक्ति-हिरण्यंकस्माद्वियतआयम्यमानमितिवाहियतेजनाजनमितिवाहितरमणभववी-
तिवाहदयरमणंभवतीतिवाहरयतवस्यासप्ताकर्मणदति । तथापाणिः पणायतेःूजाकर्णि ॥
हिरण्यशब्दोनविपयतयादायुदा्ः वहुवीरीपुैपदभरुतिस्वरः । ऊतये उदाङ्यनुदृत्ागुवियूति-
सूतिसातीत्यादिनाक्तिननतोनतोदासोनिपातितः। सनितारं ठचशिचवादन्तोदाततलम्‌ । चेता चिती
संशनाने भस्मादृन्तभौयिवण्यथौताच्छीव्येद्न अनित्यमागमशा्मितीडभावः निचादाधुदा
त्तः । देवता देवा्दितिसार्थतर्‌ दितीतिपत्ययासूव॑मुदा्तम । पदशब्दः पचाद्यजन्तः वित
शत्यन्तोदाचः ॥ ५ ॥
॥ इतिप्रथमस्यद्वितीयेचतूर्थोवर्गः ॥ ४॥ +
सक्तेपषटी्चमाह- [
अर्पानपातमर्वसेस्तवितारमृप॑स्तुदि 1 तस्पंवतान्युर्म्ति ॥ £ ॥
अपाम्‌ । नपातम्‌ । अवसे । सवितारम्‌ 1 उष॑ । स्तुहि 1 तस्यं ।
वरतानि 1 उश्मसि ॥ ६॥ ॥
मवहोतासामगण्विजमन्पवासिणूते अवते भस्मात्ररिवुंवितारं उपह
वस्यसविवुःसंयन्धोनिवतानिकर्मणि सोमयायादिल्साणि उपस्ति कामयामहे कीं
सवितारं अपरनपानं णटस्यनपाटकं सन्तपिनशोपकमित्यथः ॥ अपां ऊडिमित्यादिना
विभक्तरुदात्तवम । नुपरतं पारक्षणेभस्यत्रन्तःपच्छब्द्‌ः स्यनजासमातते नभ्राण्नपादितपा-

१ निर २.१०. >. नि° २. २६.

मै०१अ०५ सू०२२] भरथमो्ठकः १९१

दिनानयोपमरतिेधदतिवृनिकारः अभिहि अपोनपातितच्छोषकतात्‌ तर्हिकथमपामितिपषठ
नरोकान्ययनिष्टासरर्धेतिकर्मणिषठयाःपरतिपेधाद्‌ इतिचेततहिं एषारेषरक्षणासतु अम्या-
दिली अपंकरणवया संबन्धिनौ अयेरापिभते : 1 आदित्यानायोदरषटिरििस्तेश्च । भ-
सिम्पक्ष उगिद्चामितिनुमभवोपिनिपातनदवेतिमन्त्यं परतेःकिवन्तस्यतुग्वानिपातमाब्‌
व्यः अथवानपातयदीतिनपा्‌ पतुगतावितिधातोर््नावङ्िषु अध्यादितयोहपानपापकौ
प्रः युततच्छोपकौ अव्ययपूवपदपरुतिस्वरतम्‌ । अवते तुमरथसतेन इत्यादिनाऽ्तेन निवा
दूदाचः । उश्मसि वशकानतौ अदिपिभतिभ्यदृतिशपेोदक्‌ इद्न्तोमसिः इतीकारोपजनः॥ ६॥
सपमीषटचमाट-
विभनक्तारहवामहेवसोंश्चित्रस्य॒राध॑ंसः । सवितारनचक्षंसम्‌ 1 ७॥ -
विश्क्ताम्‌ । हवामहे । वतेः ! चित्रस्य । राध॑सः । सवितारम्‌ ।
नु्चक्च॑सम्‌ 1 ७.1 `
वसोः निवासंहेतो शिनस्यसुवर्णैरजतादिूपेण वहुवरिधस्यराधसोषनस्यवरिभक्तारंभस्य
यजमानस्येतावद्धनदानमुचितमितिविभागकारिणं नृचक्षसं मनुप्याणापकाशकारिणंसवितारंह-
वामहे कैषीतकिनएतस्पावोव्याख्यानर्पेबा्षणे सपितरविभागेहेतुलमेवसमामनन्ति-
यदेतदुसुः चि्रंाधस्तदेषसविताविभक्ताम्यःपजाश्योविभरजतीति ॥ विभक्तारं वृचश्चिच्वाद्‌-
मतोदात्ततवं छदुत्तरपरूतिस्वरतयनवदेवभिष्यते ! हवामहे हृयते्वहुंखन्दपीतिसंपसारणम्‌ । व~
सोः व्तनिवेशृसृलिहीत्यादिनाउः निदित्यनुवतेमिचवादादयुदात्तः।राधसतः असुनन्तोनिच्वा-
दायुदा्तः । दृचक्षसं नूष्तिनृचक्षाः तंन चक्षत चकर्वहुरंशिचेत्यषन शिच्वादनार्षधातुक-
वेनख्याजदेशा्रावः छ्दुचरपदपरूतिस्वरतम्‌ ॥ ७ ॥
अष्टमीगचमाह-
सांपजानिपीदतसवितास्तोम्योनुनः 1 दाताराधौसिश्॑मति ॥ ८ 11
सखायः । आ ) नि ! सीदत्‌ । सविता । स्तोम्यः । न्‌ । नः ¦
दाता राधौसि । गुज्जति ॥.< ॥
सतिभूतादे कलनिजः आनिषीद सर्वेबोपविशननोस्माकमयततविवानृकषिमंतोम्यःसतुति-
योग्यः राधांसिषनानिदातापदातुमुयुक्तः एपसपिवा भति गोपतो ॥.समाना्न्वःल्यानि
9

१ ते. आ. सष्टममपास्के ।

१९२ ऊक्संहिताभाप्ये [ अ०१ब१०५

पकाशन्तदृतिसतायः स्यापरकथने समनिस्यश्वोदात्तदतीणूपत्ययः तत्तननियोगेनडिचंयरोप-
श्च हित्वादाकारेपः समानस्यच्छन्दसीत्यादिनासमानशव्दस्यसदिशः इण्‌ सनियोगनोदात-
लवं जपि सख्युरसंपृदौइतिणिचादृद्धिरायदिश । निषीर्त सदिरपतेरितिषलम्‌ । स्तोमे
पमरिपरायलेनभषः स्तोम्यः भवेछन्दसीतरियव्‌ यत्तोनादह्यादयुदान्लम। दाता दानशरीटः ा-
च्छीत्येत्म्‌ निचादावुदात्तः । राधांसि मतं कर्ठकर्मणोःरुतीतिमपतायाःपठयाः नरोका-
व्ययेतिप्रतिपेधः ॥ ८ ॥
अथिष्टोमेपातःसवने अमनेपतरीरिहावेतिनषटपस्थितयान्या प्रशा्तत्राणाच्छतीतिष-
ण्डेसुतितम्‌-अगरेपतीरिहावहोक्षानायवशानयेति 1
तामतासुकेनवमीरचमाह-
अग्रेपलीरिहावंहेदेवानांमृशतीरूपं । खष्रिसोम॑पीचये' 1 ९ ॥
= 1 ~ 4
उग्रै । पलः । इह । आ । वृह । देवानाम्‌ । उशतीः । उप॑ । तारम्‌ ।
सोम॑पीतये ॥ ९ ॥
हेअमेउशतीःफामयमानादेवानाप्ररिददाण्याथाः इद्देवयजनदेशेभावहं तथाव
देवंसोमपीतयेसोमपानार्थरप्तमीपे आवह्‌ ॥ पलीः इत्य्दमतिगशब्दआयुदा्ः पयुप
संयोगेइतिडी९ तत्संनियोगनतकार् डीप्ःपिचाव्‌ उतिस्रएव । उशतीः वशकान्त खटः
अदिपभृति्यःशपदतिशापोटुक्‌ शतुि्ाव्‌ यरिग्यादिनासेप्रसारणं उगितश्रेतिडीप्‌ शृ
नुमदतिडीप्डदात्तः ॥ ९॥
दशमीश्चमाह-
आप्राजंमदवसेदोर्नौयविषएमासंतीम्‌ ॥ वर्डूचीधिपर्णावह ।॥ १ ०।५॥
आ । ्राः। अग्रे । इहे । अव॑से । होचांम्‌। यविष्ट । भारतीम्‌ ।
वहचीम्‌.। धिपणाम्‌ । वृह ॥ १० ॥ ५॥
देम भवसेअस्मानवितुादेवपलीरिहावहं तथाहेयविष्युवतमम होहोभनिपमाद"
कामव्रिपनीभारतीभरतनामकस्यादित्पस्यपलीधच्लीधरणीयािपरणावानदरेवीचावह पामिपि-
पृणेतिवाजसनेयकम । भरतभा दित्यइति्य सेनोकतवाव तस्यपतनी भारतीतयुच्यते ॥ गम्यन्त
४
१ नि* ८, १३.

मं०१अ०५सू०२२्‌] , भ्रथमोटकः ॥ १९३

तिग्राः गमु ओणादिकोरुमत्ययः इित्ाटटोपः प्रत्ययस्वरः ! हें हुयामसितसि-
स्यसनिति बनन्तोनिच्वादाय्रदा्तः अतिशयेनयुवायविष्ठः अतिशायनेतमविषठनो स्थूरटू-
. त्यादिनायणारिपरस्ययोपः पू्स्यचगुणः । भारतीं शारदाव्‌ डीननतोनिचदाचु-
दाचः। व्र असितस्कभितदत्यादौ ययपिवरवृशब्दस्वजन्तदतयक्तं तथाप्यनतेदृतिकरण-
स्यपदशना्थवात वतह्तृशब्दस्तनन्तोपिद्रटव्यः तेननि्वादाचुदात्तचं शेपनिवतिनककारस्या-
` नुदा्त्वाच्‌ उदात्तयणोहसपरवी, इत्यपिनङीप्उदाचतलम. । धिषणां क्युमत्ययानुदतत पेधि-
पवत्तायामितिक्युः ॥ १० ॥

॥ इतिपथमस्यदितीयेपश्वमेवर्गः ॥ ५॥
सक्तेएकादशीषचमाह-
अक्षिनेदिवीरव॑सामदहःशर्मणाचपलीः 1\ अच्छिननपत्राःसचन्ताम्‌ 119 9॥

अभि । नः । देवीः 1 अव॑सा । महः । शर्मणा । चऽपतीः।
अच्दि्नपचाः। सचन्ताम्‌ ॥ ११॥

देवीरदनयोदेवपत्यःअदततारक्षणेनमहोमहताशर्मणाचसेनचसहनोस्मान्‌ अभिसचन्तां
सभिमृष्येनसेवन्तां कीद्श्येदेष्यः नृपलीः मनुष्याणांपाटयित्यः अच्छिनप््राःभच्छि-
नपक्षाःनदिपक्षिरूपाणादेवपलीनाप्षाः केनचिच्छिद्यन्ते ॥ देवीः पुयोगादाछ्यायांईतिीपन्तः
परत्यस्वरेणान्तोदात्ः दीघोलपिचेतिमपिपेधस्य वाछन्दसीपिपाकषिकचोकेः पूवंसवरणदी-
पेत्वम्‌ 1 अवसा अबरक्षणे अरन्‌ निच्वादायुदातः 1 महः मह्पूजायां किप्‌ सुपांटपोभवन्ती-
तिदरतीयेकवचनस्यडसदिथः सविकायदतिविभक्तस्दावम । वृपली समासान्तोदाततवेषत
. परादिन्छन्दिवहुरमित्युचतरपदायुदातलम्‌ । अच्छिनपत्राः न छिनानिअच्छिनानि अव्य्‌-
.यपूैपपरतिस्वरव अ्छिनानिपतराणियातांताः वहीहोपूरवपदभरुतिस्वरवय.॥ 9१ ॥

दवादशीश्चमाट-
इदेन्दराणीमु॑हयेवरूणार्मस्वरस्तयै । अभायीसोमपीतये ॥५२॥
इह 1 इन्द्राणीम्‌ । उप॑ । हये 1 वरुणानीम्‌ स्वस्तये । अग्रायीम्‌ ।

~ सोम॑पीतये ॥ १२॥
१ =

१९४ ऋक्संहिताभाप्ये [अ०२१०६

दृहास्मिनछर्मणि स्वस्तये अस्माकमविनाशाय सोमपीतयेसोमपानायच इनवरण-
भीनापलीराहयामि ॥ इन्द्राणीवस्णामीं इ्दरवरुणेत्यादिनापंयोयेदीपूपत्ययः आनुमागमश्व
भत्यपसरः। अग्नायीं दृपाकप्यप्निकुसितकुसिदानामृदात्तइतिहीप्‌ तत्सनियोगेन ईकार
स्थेकारञदात्तः। सोमपीतये असरुपूर्ोक्तम ॥ १२॥

द्विवीयेखन्दोमेवभ्वदेवशखेमहोचीः्थिवीचनदतिद्यावाप्रथिन्यनिविद्धानीयस्तरवः द्विती
यस्वा्भिवतितणडेसमितम्‌-महीयौ पृथिवीचनोयुवानापरितरापुनरिमि 1 आग्रयण
महीयोरियेपायावाधयिव्येककपारस्यानुवाक्या आग्रयणंनीहि्यामकितिसण्डेसत्रिम-े-
केचज्मामहिनोभहिमायामहीयैीःपथिवीचनइति । अभिमन्यने्येपाविनियुकता मा्तपेव्या-
वितिखण्डेसम्रितम-अभिलदेवसवितम॑हीयोःपृथिवचनइति । विष्यन्दमानंसाननाय्यं अनये
वाहृवनीयदेगेनिनयेद विष्यपराधदतिखण्डेतयैवस्‌त्रितम्‌-पिष्यन्दमानमहीवौःपथिवीच- -
नइतिअन्तःपरिषिदेरोनिनयेयुरिति । आगन्विनशचेष्येपा संस्थतेषवान्िनायेतिसण्ेतति-
तम्‌-महोवोःषथिवीचनसेहिथावाए्थिवीवि्वर वेति ।

तामेतांसक्तेतयेदशीष्वमाह-
मही दयोःपथिवीचंनट्मंयज्ञंनिमिस्लनाम्‌ । पिषतानोमरीमनिः।।१३॥

मही । योः । पृथिवी । च॒ । नः 1 इमम्‌ । य॒ज्ञम्‌ । मिमिश्रताम ।
पिपूताम्‌ 1 नुः । भरीमऽिः॥ १३॥

महीमहतीयोयुयकेदेवता प्रथिवीमूमिदेवता नोस्मदीयभिभंयजंमिमिक्षतां सकी
यसारधूतेनरसेन मिमिक्षतां सेुमिच्छतां तथा भरीमभिः भरणेःोपेनेस्मान. गिष्ता-
मषदेवपौपूरयताम्‌ ॥ मही महच्छब्दा्‌ उगितशरेगिडीष्‌ अव्शब्दटोपः्ठादसः ृहमहते-
स्परंख्यानमितिङीपउदाचतम । चः दिवृशवदरानिपद्विकस्वरेणानोदात्ः गोतोणिदिविततः
परस्यसोिदद्धावाद्धवन्तीदद्िरपिस्यानिवद्धाविनोदाना । प्रथिवी पथम्याने भेःप्िन्‌
रौपसारणयेनिपिनसत्ययः पिदरीरदिश्य्रेतिदीपू प्रत्ययस्वरः । मिमिक्षतां मिह्तेचने सति
दिभवहदिपौ ठलकलपानि । गं पृपारनपूरणयोः हस्ये टो तत्साम
शप्टुः अर्िपिपतयशित्यस्यारस्वाकारस्यदकारः गिदूयत्ययस्वरः 1 भरीमभिः इधवनूधा-
रणपोपणयोः दभपृ्ृदष्पदूमनितीमन. निचादायुदाचः ॥ १ ३॥

भ०१अ०५सू०२२}) प्रथमोषकः ` १९५

चतुर्दशी एवमाह
तयोरिद्तवत्पयो विपांरिदन्तिथीतिभिः। गन्धवेस्पंशुषेपदे ॥ १९ ॥

तयोः । इत्‌ । धृतऽव॑त्‌ । पय॑ः । विधाः । रिहन्ति । धीतिऽभभिः ।
गन्धुर्वस्यं । धरुवे 1 पदे ॥ १४ ॥

गन्धरस्यधरवेपदंभन्तरिक्षं तथाचतापनीयशासायांसमान्नायते-यक्षगन्ध्ैप्सरोगणसे-
वितमन्तरिक्षमिति ।तेनान्वरिक्ेणोपटक्षिति भाकाशेवरतमानयोस्तयोरिव्‌ चावाएथिम्योरेवसं-
वन्थिषयोनरेधुतवव्‌ पुतसदृणं विपामेधाविनः प्राणिनोधीतिभिःकमेभिः रिपिटिहन्ति य~
द्रा धृतदूतैसासेनेपितरिदमिरिषवयत्ययेनरेफः ॥ गन्धयैस्य भृनूधारणे गविधृनोगमूचद-
तिवप्रत्ययः तत्सनिमोगेनगोशब्दस्यचगमादेशः॥ १४ ॥
स्योनापृथिवीत्येषामहानाक्नीयतेषूमिस्पशनेषिनियुक्ता एतदिद्रचारिणमितिखण्डेस्‌-
तरितम-स्योनापृथिविषेतिसमाप्येति । समर्विहेमन्दपत्यवरोदृणेप्येषाक्रगूनप्या मारगशीर्प्यौ-
प्रत्यवसेहणमितिखण्डेसूप्रितम्‌-तसिमनुपविश्यस्योनाएृथिविभवेपिजपिवेति ।
तामेतांसकेष्वदशीरवमाह-
स्योनाएथिविभवानृक्षरानिवेश॑नी । यच्छौनःशर्मसुपरथंः १1६
स्योना । पृथिवि । जव । अनर्चरा । निश्वेशंनी । यच्छं । नुः ।
शर्म । स॒ऽ्पयंः ॥ १५॥ ६ ॥
हेषथिवि स्योनत्वादिगुणयुक्ताभव स्योनशब्दोविस्तीर्णवाघी तथाचवाजसनेयत्राहणे-
स्योनशब्दोपेवंकंपिन्मवमुदाहत्पव्यार्यातम--इन्दस्योरुमाविस्योनःस्योनमिमि विस्तीर्णो
विस्तीर्णमित्मेववदाेति । यद्रास्योनशब्द्‌ः सुखवाची तथादयास्वाक्यमुदाहेरिष्यते--भनू-
कषराकण्टकरहिता निवेशनी निवेशरथानभूवासपथोविस्तारभूवं शमशरणंनोस्मश्यं यच्छ हषू-
थिवि देहि ] ताभताशचमुद्हत्ययास्कएवव्याच्टे-सुलानःप्रथिविभवानृक्षरामिविशन्यृक्षरःक-
ण्टककच्छतेयेच्छनःश॒भयच्छन्तुशरणंसवतःृष्वितिं ॥ स्योना पिवुवन्तुसन्ताने सिवे्ेयेषि-
विनमत्ययः टेशवयोक््यदेशः पत्ययस्वरः स्योनाप्रथिवीत्यनयोभवेत्याख्यादेनेवान्वयोनप्रस्परं
भुतोसाम््यनेवपरा्वद्धावादोकारस्य नामव्रिताचुदात्तत्म । अनृक्षरा कर्पीगती गच्छत्यन्त-
१ निन ९. ३२.।

१९६ ्रक्संहिता्नाष्ये ` [अ०२व ०७

रितक्षर कण्टकः तनयुषिभ्या क्ररन्‌ पठोःकःसीपिकतं आदेशपत्यययोरितिषवं नोहर
हिः तस्मानुडचीतिनुडागमः ननूपु्यामियु्रपदान्तोदाचतम्‌ । निविशत्यस्यामितिनिवेशनी
करणाधिकरणयेशरेषिल्युट्‌ दितीतिपरत्यातू्वस्योदा्तलम । यच्छ दाणूदाने परत्ना
यच्छदेशः शनोतस्िडदविदीवः । सप्रथः पथपस्याने असुन्‌ प्रथसासहवत॑तइति तेन
तितुल्ययेगेइित्तमासः वोप्र्जनस्येतिसभावः छस्व॑रः॥ १५॥

1 इतिपथमस्यद्वितीयेपटोवर्मः ॥ ५॥

पातःसवनेसोमापिरेके पएकंशखंशंसनीयं व्तेदिवादत्याधाःपद्चः सोाविरेकई-
तितरण्टेसतरितम्‌-महदृनोयओजन्नाअतेदेवाअवन्तनहतनीर्धिविप्णवीभि्रेति । अेरया-
मेच्छावाकापिरिकोक्येपिएताःपद्कचः्तोत्रियानुस्पाथाः तथाचयस्यपशवइविस्ण्डतः
तरिततम-अतोदेवाअवन्तुमइतिस्तोत्रियानुरूपाविति । दशूरणमा्योःधायश्चितहोमेष्यायेि
नियुक्ते तथेवेदृपत्यादइतिखण्डेसत्ितम--अतेदेवाअवन्तुनडतिद्ाप्याव्यादतिभिश्वेवि । याः
ज्यानुबाक्ययेोैष्येटोकिकभापणेभतेदेवाहत्येपाजप्या स्तितंदि-भापधतेदिवाभवन्ुनई
तिजपेदिति। `

तमित सक्तेयोडशीशटचमाहं
अतेदिवाओवन्तुनोयतोविष्णुर्विचक्रमे । पएथिव्याःसप्तधामंमि\१६॥
अतः । देवाः । अवन्तु । नूः । यत॑: । विष्णुः । विऽ्चक्रमे ।
पृथिन्याः। सुप्त 1 धाम॑रिः॥ १६॥
विष्णुभरमेश्वरः स्थामभिः सपि्गायत्पादिभिन्छनदोभिः साधनभूतः यतः पथि"
व्याःपस्मादरपदेशादवियक्रमे विविर्धंपाद्कमणंरुतयान्‌ अोस्मातृथिवीपरेशानोस्मानदेवाभः
वन्तु विष्णोभूयिव्यादिटोकेुछनोभिःसाधौनेःनयंतेतिरीयामामनन्ति-विष्णुमुसािदेवश्ट
स्दोभिरि्ोकाननपजय्पमस्यजयनिति । विप्णोचिविक्रमावतारे पादु्यक्रमणस्यद
यिव्यपादानंपथिवीपदेशादरकषणेनामभूरोक्रेव्तमानानापापनिवारणम ॥ अवः एतच्छन्दातपः

्म्यास्तसिस्‌ इनिवपिद्‌ एवदोगित्यगदिगः टिस्स्वरेणाकारर्दाचः 1 यतः तसिद्रदिणी
रिषङिरिपिविभनिःंतायां व्दायत् टित्छरः । विष्णुः पिपिःकिचेनिनूमत्ययः कितवा"
1

$ पणुदिश्डम्दति दृतिउत्तरपदान्ुदाचतत्वम्‌ + > तैर सं ५. २.१.॥

भं०१अ०५्‌०२२]. प्रथमोकः १९७

गुणः निदित्यनुरृततेरादुदाचतम्‌ । विचक्रमे डरितियोगविभागाद विशब्दस्यत्तपासः समा-
सान्तोदात्ततं यह्वयोगाननिषातः। सप सपांदट्गितिभिसोकः । धामभिः दधतिरातोमनि-
ज्ितिमनिन्‌ नित्छरः ॥ ३१६५॥

शेष्णवोपां यजस्य दृदंपिप्णुरितयेपानुवास्या उक्तदिवतातिसरण्डेसनितम-इदंविष्णु-

विचक्रमेगिदेवःृथिवीमेषपतायिति । मार्हपत्याहवनीययोरमध्ये्वातिकमणेअनयेवण्वपेपुभ-

स्मप्क्िपेदविष्यपराधदतिरण्डेसपरितम्‌-भरमनाशनःदंपतिवपेदिदं िष्णु्विचकःमङइति। आ-

. तिधथ्यायांपधानेस्यहविपएयेवानुदाक्या अथातिध्येढपिरिदण्डेसत्रितम्‌-दरदविष्णुर्िवकेमे

तदस्यमियैमभिपाथोभयामिति ! उपसत्सुवष्णवस्येेयानुवाक्या अथोपसदितिस्र्ठेसितम्‌-
गयस्फनोभमौवददविष्णर्िचक्रमइति ।

तामितासतसपद्शीगनमाह- :
इदंविष्णुविचंकमेत्रेधानिदधेयदम्‌ ! समुंमहस्यपांसुरे ॥ १७ ॥
इदम्‌ । विष्णुः । वि । चक्रमे । तरेधा । नि । द्धे । पदम्‌! #
-सम्‌ऽहृम्‌ । अस्य । पांसुरे ॥ १७ ॥

विष्णुिविकमावतारधारी इद॑पतीयमानंसर्वनगदुदिभ्य विचक्रमे पिरेषेणपाद्क्रमणं
छतवान.तद्‌ वेषानिभिःपकौरेः पनिद्येसवकीयपार्दक्षिपवाद अस्यविष्णोः पसर धूि-
युकतेपादस्थाने समूहं शस्व जगतम्यगन्तूतमर सेयद्कयासकेनैवेव्यास्याता-विष्णु-
िशतेवंव्यश्ोतेवायदिदकरियतद्विकमवेविष्णुसेयानिषतेपदेधाभावायपृथिव्यामन्तरितेिवी-
तिशाकपूणि; समारोहणेविष्णुपदेगयशिरसीत्यर्णवाभः सप्ूहधमस्यरपसुरप्यायनेन्तरिषद्‌
नदश्यतेगिोपमार्थस्यात्‌ सेमूह्धमस्यपांसुरहवपदनदध्यतदतिपांसवःपदेः यन्तेइतिवापनाः
शरतदतिवा्प्नीयाभवन्तीपिवेति' ॥ त्रेधा एधाच इत्येधाचप्रत्ययः चितोनवोदा्तः ! समू
हं वहपापणे निष्ेविक्तः वचिस्वपीरयादिनासंपस्तारणं टत्वभवषटुतवदरोप्दी्ेलानिं गतिरने-
न्तरदतिगतेपरतिस्वम्‌ 1 अस्य दृदृमोनवदरेशेइव्यशनुदानः प्रत्ययथरुपूस्वरेण । पांसुरे

नगपारुपाडग्यभेतिवक्तव्यमितिमत्वर्थीयोरः प्रत्ययस्वरः ॥ १७ ॥
` उपसदिवैष्णव्यागस्पातःकाचेयाग्या सायंकाठेनुवाक्यादीणिपेतयेपास्नितंच-तरी-

. भिपदाविचकमईति स्विररादिदुप्यतदृति !

१ नि १२.१९.॥

१९८ ऋक्सेदितासाप्ये ` [अ०२व१०७

तामितामष्टादशीष्चमाह-
श्रीणिपदाविच॑कमेविष्णंगोपाअदांम्यः। अतोधर्माणिधारयंन्‌॥१८॥
चीरि । पदा । वि । चक्रमे । विष्णुः । गोपाः 1 अदाभ्यः
अत॑ः धर्माणि । धारयन्‌ ॥ १८ ॥

अदाण्यः केनापिहिंपितुमशक्यः गोषाः सर्वैस्यजगतोरक्षकोषिष्णु पृथिव्यादिस्यानिषु
अतपतेपत्रीणिपदानिविचक्रमे कुन. रमाण्यसि्येतादीनिधारयन्‌ पेपयन्‌ ॥ पा दप
सुदुगित्यादिनाविभकतेडीदेशः तस्यस्थानिवदद्धावेनानुदात्तवेपापे उदात्तनिषृिसरेणो
दात्तवम्‌। गोपाः मोपसयेत्यगेकम्‌॥ अदाभ्यः द्रहरेोण्यंदितिण्यत्‌ नजूसमासः भव्य
यपु्ैपदपरुतिस्वर्वम । धारयन्‌ शपःपिच्वादनुदात्ततवं शतुश्वरावधातुकस्वरेणणिचए्वसरः
शिष्यते ॥ १८॥

एकोनर्विशीरचमाह~
विष्णोःकर्माणिपश्यतयतोवतानिपस्परो । इन्दस्ययुज्यःसख॥१९॥

विष्णोः । कर्मणि । पश्यत्‌ ) य॒तः) वरतानि । पश्परो 1 इन्द्र॑स्य ।
युज्यः 1 सखां ॥ १९॥

हेतिगाद्यः विष्णोःकमौणिपाखनादीनिप्श्यत यतेेःकर्मेभि ब्रवान्यभनिहोतादीि
पृस्पशेसर्वोपजमानः स्पष्टवान. विप्णोरनुग्रहाद्नुतिष्ठतीत्यर्थं ताद्शोविष्णुिदस्ययुग्योयो
ग्थोनुकूठः सलाभवति विष्णोरिनदानुकूल्यं ताहतपुवदत्यनुवकिअथहयतर्दिवि्णुरिता्
पपथेनतेततिरीपाआिनन्ति-मसपशे स्पशवाधनसशंनयोः टट दिवे शर्पवौःवयदर्ति
कारःशिष्यते स्रकरोटुप्यते यद्योगादनिवातः। युज्यः युजर्वाहुटकावक्यपू किंस्वाटृणाभा
क्यपःपिच्वाद नुदात्तत्वं धातुस्वरः ॥ १९॥
विंशीषचमाह-
तद्िष्णोपरमंपदसदापश्यन्तिसूरयः । दिवींवचक्षरातंतम्‌ ॥ २०॥
तत्‌ । विरण्णोः 1 परमम्‌ । पदम्‌ । सदां! पश्यन्ति । सूरथः।
दिवि्दैव । चक्षुः 1 आशत॑तम्‌ ॥ २० ॥

५ ~ ~~ ~~~
० २. ४.१२.।

मं०१अ०५ सू०२२]. भयमोष्टकः १९९

स्रयोविद्रंसः लिगाद्यः विप्णो्वन्धिपरमुत्ं तच्छसपतिपदंस्र्गस्थानं
शादय सर्व॑दापर्यन्ति त्वट्न्तः-दिवीव आाकारेयथाआततं स्वैव; प्रसतंवशुनिरो-
धाभावेन षिशदप्यतितद्ूव ॥ सदा सवैकानयेतिदाप्रत्ययः सर्वस्यसोन्यतरस्यादीपिसर्वशब्दस्वं
सभावः व्यत्ययेनादयुदाचतत्म्‌। दिपि ऊदिद्मित्यादिनाविकक्तेर्दा्ततं उयेनविधत्तयलोपः
पूर्पदपरूतिस्वरतंयेतित्तदेवरिष्यते । चलः नविपयस्येत्यादुदात्तत्म्‌ । आततं तनेतिःकर्म-
णिक्तः यस्यविभपितीटूपतिपेः अनुदासोषेशेत्यादिनानलोपः छदुत्तरपदपरविस्वरवेमति ग~
तिरननतरइतिगतेरुदात्तत्म. ॥ २० ॥

एकरविंशीरचमाद- ।
तद्विमांसोनिपन्यबोंजागृबास॒ःसमिन्ते 1 विष्णोर्यसंरमंपदम्‌॥ २१७
तत्‌.। विभांसः । विपन्यवः । जागरऽवांसंः । सम्‌ । इन्धते । विर्ण्णोः।.
यत्‌। परम्‌ । पदम्‌ ॥ २१॥ ७ ॥
पक्त विष्णोरयसरमषदमस्वि ततदेविपरासमेपाविनः समिन्धतेसम्पक्‌ दीपयन्ति की-
दशाः विपन्यषेः पिशेपेणस्तोतारः जागृवांसः शब्दा्थयोःपमाद्राहितयेनजागरूकाः ॥ वि~
पापतः आनसेरखक्‌ । विपन्यवः सुत्यथस्यपनेवीहुरकादौणादिकोयुपत्ययः पत्र प्रत्ययस्वरः ।

ण्वः नागृनिद्राक्षमे दिटःकद्ठः क्रादिनियमात्मापस्येदोवस्वेकाजारप्तामितिनियमा-
निवृत्तिः ॥ २१ ॥

इतिप्रथमस्यदवितीयेसपमोव्ेः ॥ ७ ॥

` . तीवाइपिचतुतशतूवसुकतं अत्रेयमनुक्रमणिका-रीनाशवतु्िंशतिर्वायभ्यकेनद्वायव्यौ
मै्ावरुणमल्तवतीयौेश्वदेवपोष्णास्दूवाः गि्टआप्योन्याध्यधी्रवयप्छन्तशुर्उणणिष्‌
परानुष्टुप्‌ ॒विस्त्वानयाएक्विंशीपतिठेति । कपिथान्यस्मादितिपरिभापयानुवतैमानान्मेधापि-
धिःकाण्व्गपिः अप्सवन्तरितेपापुरदष्णिकू्‌ प्रथमपादस्यद्वादशाक्षरेण आयश्रेतुररम्णिगि-
तिरक्षणसम्रावावअप्डुमसोमङ््येषानृष्ट इदमाप्दत्यायास्तिसोुषमः शिष्टाएकोनविश-
तिरंस्याकाकचोगायन्यः आदौगायवमिदिपरिभाषितत्वाद्‌ आदावायुदेवताकाववोद्ेक्वा-
विन्दवामूदेवताके तवः एकस्ठृचोमिवरादरुणदेवत्यः तवउचरट्चस्यमर्दरणविरिषटनवदेवता
पतरकस्तषेयिन्वदेवः तदनन्त्रभावीपोव्णः शि्ठकवेोन्देववाकाः -पयस्वानसइत्यपव॑यका-

सूमामरद््येपात्वधिदेववाका सक्तिनियोमोरिद्गाद्वगन्तव्यः अभि्वपददस्यद्वतीयहनिम्‌-

९०० ऋक्सौदितामाष्ये :- [०२१०८

उगशतवायव्यतचस्यतीनाःसोमातरेषातृतीया द्वितीयस्यचतुरधिरोनेतिसण्डेसतितम्‌-वीनाः
सोमासभागीत्येकेति एष्टयपडहपिद्ितीयेहनिप्रडगेएपा । ^

तामेतांसक्तेपथमाणचमाह-
तीवाःसोमासरआग॑दयाशीर्वन्तःमुताडमे। वायोतानभरिथतान्पिव।।9॥

तीव्राः सोमांसः। आ । गृहि । आशीः्व॑न्तः । सुताः । इमे ।
वायो इति ) तान्‌ । पःस्थतान्‌ । पिव्‌ ॥ १ ॥

हेवायो शमेसोमासः दे्धयायवग्रहादिरूपाः सोमाः खताःअभिपुताः तेचतीव मभूतवाव
, सपैपिर्तुंसमथोः आशीरषन्तः आरिरयुक्ताः अतस््वमागहि असिमन्कर्मण्यागच्छ मस्थितवु"
तखेदविमत्यानीतानज्लोमान्‌ पिव ॥ सोमासः भतिस्तुस्वित्यादिनामन निचवादायुदा्ः भान"
सक्‌ । गहि मरुद्धिमभागहीत्यनोक्तम। आशीविन्तः भिमूपाके अपसपषेथामितादिपे
आदस्य क्िपिशिरादेशोनिपातितः करणस्यापिश्रयणदुव्यस्यसवन्यापरकरटलविवक्षयाक-
-तैरिक्िप्लविरुष्यते आशीरिपामस्तीत्याशीवैन्तः छन्दसीरतिवत्वम्‌ । वायो आमव्िादुा-
ततम्‌ । प्रस्थितान्‌ प्रादिसमातते छदुत्तरषदपरुतिस्वरलवाधितवा व्यत्ययेन अव्ययपूवष-
पररतिस्वरत्वम. ॥ १ ॥

पर्ोक्तपवशसे उभादेवादिविसपोतिद्रन्धयायवदृचस्यप्रथमाद्वितीये । तथाव
यस्येतिखण्डसत्रितम--उभदिवादि विस्पृसोतिदेइति ।

संयोपथमांसकतेदितीयाष्चमाह-
उशादेवादिविस्परशेन्दबायृहैवामहे । अस्यतोम॑स्पपीतयें ।॥ २॥

उजा 1 देवा । दिविःस्प्रां । इन्द्रवायू इतिं । टूवामहे । अस्य ।
सोम॑स्य । पीतय ॥ २ ॥
दिविरछयायुरोकवर्तिनो ¦ उभनादिवा द्रदेवाविन्दवायूहवामहे भाहूयामः किमथ भ
स्यसोमस्यपीतये असृद्याल्यातम्‌ 1 उभदवा सुपाखद्गित्याकारः । दिपिखा दा
त्पसं्यानमितितम्पाभ्क्‌ रुदुतरपदपरतिस्वरत्वम, । इनरयायू इन्दवा
दः उभयत्रवायोःपिपेधोवक्तम्यङ्यानडोनिपेथः देववाददषेतिमासस्योभयषदपरि घ
१ तीव्राः विजने रकर्ीरघत्वं जस्यवः दतिक्रचेनद्ररयत्रमनोरमा.

मं०१अ०५सू०२३] , प्रथमोष्टकः. २०१

रतरस्पनोचरपदेतदात्तादौ इतिनियेधाव्समासान्तोदात्ततमवरिष्यते । हवामहे हेशुस्पथोयं
शब्दे वहुरंछन्दसीतिसमसारणं संमतारणाच्चेतिपरपरवलं शप्‌ गुणावादेशौ शपिच्वादनु-
दाल विङश्वरसारथधातुकस्वरेणपदस्याघरुदातततवेपापे तिङतिडदपि आ्टमिकोनिवातः।
अस्य ऊदिद्मित्यादिनापषवाउदात्ततवम्‌) पीतये पापाने स्थागापापचदपिभवेकषिन्‌ पुमा-
स्थेतीलव॑ व्यत्वयेनान्तोदाचिलम्‌ ॥ २ ॥

ठतीयाश्चमाद-
उन्द्रवापूमं हवन्त ऊतये । सरहस्राक्ाधियस्पतीं ।॥ ३ ॥
इन्द्रवायू इत ) मन्‌;ऽसुवा । विर्प्रा | हवन्त । ऊतय 1

सहस्रऽअक्चा । धियः । पती इति ॥ ३॥

विपरमिधाविनक्रलिग्यनमानाः ऊतयेरकषणार्थमिन्दवायूहवन्तेआहूयनिि कीदयौ मनो-
जुयो मनडववेगयुक्तौ सरसराक्षा सहस्ननयनयुक्तो ययपीद््रष्वसहसाक्षः तथापिढनिन्यायेन
वायुरपिथोच्यते धियस्पतीकर्मणोयुदधेवापाटफो । मृनोनुदा जविरगिकर्मा मनोबनवतई-
तिमनोजुबा भनद्वेगयुक्त स्टुरपद्परतिस्वरतं सुपासुदुगित्याकार्‌ः विमाः भोणादिको-
र्पत्ययान्तयुदात्ः । ऊतये ऊतियुतीत्यादिनाक्रिनजदाच्तलम। सहसाकषासदृघ्तमक्षीणि
ययोप्तौ यहुनीहीसकय्य्ष्णोः इतिपरूसमासान्तः यडुनीदिस्वरेमापिे पचःसमासान्तपत्यय-
स्यसतिरि्टवाव. दितदृतयन्तोदाचलम्‌ । पियः सवेकाचतडनउदात्तत॑पषठयापतिपुतर
तिपतहितायांविस्जैनीयस्य स्कारः । पतीडत्यन्तःआयुदाचः ॥ ३ ॥
चतुषिाकेहनिप्ावःसवनेमेत्ावरुणशसेमिवेवयंह्वामहदपिठ चःपलदसतोत्रियः चतुधि-
भूद्तिसण्डसूनितम्‌-मानेोमिनायरुणामि्ववयेदवामहदति । अभिष्टवपडहेमिपावःसवेनेमेनाव-
रुणस्पायवचआवाप्रायेः अणिष्टवपृषठचाहानीपिखण्डेसप्रितम्‌-परिशिष्टानावागानृदतयमि्रव-
संह्वामदशि । भेनावरणस्यमि्रवयंह्वामदृइत्येषापातःसवनेपस्यितयाज्या परस्वााल्ञणाः
च्छसीतपुपक्म्यद्दैतेसोम्यंमधुमितरंवयहवामहेदति सततम्‌ ।
तमेतासततुर्थश्टवमाह-
मितरवुयेहवामदेवरणंसोम॑पीवये । जक्ञानापूतर्द्॑सा ।1 ४1}
मिच्‌ । व॒यम्‌ । हवामुहे । चरणम्‌ । सोमपीतये । जज्ञाना ।
पूनध्द॑षसा ॥ ४ ॥ ५
२६

२०२ ऋवसंहिताभाप्ये [अ०२व०९

वयमनष्ठातारः सोमपीतये सोमपानार्थं॒मितरवरुणंवोभावाहयामः कीदशावुभी चतरा
ना कर्मपदेशेषाुवन्तो पतदक्षसाशुद्धवर ॥ वरुणं वृनूवरणे छद्तृदासतिउनन्‌ निचा
युदात्तः। सोमपीतये दासीभारादितवसूरवपद्मरुतिस्वरतम्‌ । जज्ञाना जनीपादुभवि छन्दत
दिद तस्यटिटःकानज्ा इपिकानजादेशः गमहनेत्यादिनापधाटोपः तस्य अचभरसिि-
ति स्थानिवद्धावाननशबदस्यद्विवचनं स्तोशरनाश्रुरिषिनकारस्यमकारः वितदवनोदान-
लव पूवैवदाकारः। पूतदक्षसा पूजूपवने न्ठितिक्तः श्रयुकःकिवीवीटूतिपेधः पद्ोषगेतती
यदु्ीहीपरुतयेिपर्वपदरुतिस्वरतलम.। ४ ॥
पृश्मीएचमाह-
ऋतेनयार॑ताधांडतस्यज्योतिपस्पतीं । तामिच्रावक्ूणाडूवे ॥५॥ <॥
कतेन 1 यौ । कूतुऽये। । कूतस्थं । ज्योतिषः । पती इतिं 1
ता । मिजावरंणा । हुवे ॥ ५॥ < ॥
योमिवरावरुणो ऋतेन सत्यवचनेन यजमानानुगरहकारिणा ऋद्धी ऋतमवध्यंभवि"
तयासतय॑कमेफठंतस्यवर्थको ऋतस्यसत्यस्य पशस्तस्यज्योतिपः प्रकाशस्यपती प्रकी ४
न्तरे मि्रावरुणयोरदितिपुत्रवेनश्रुतादादशादिेष्वतर्भूततेन ज्योतिभाटकलगुक्त ४
न्तव अषपत्रास्ोभदितिरितयुपक्म्य मिनश्ववरुणधेत्यादिकमान्नातम्‌ । तामितरावरुणा, वथा
विधै मित्रावरुणौ हवेमाहूयामि ॥ ऋवाद्रधौ ब्रभुद्रदो किपवेतिक्ति्‌ अन्येषामगिदत-
इतिदः एदु्रपदपरुतिस्वरतम्‌ । ज्योतिपः ययुतदीप चुतेरिपनिनदेश्नहविईसिनकयमा-
निच्वादायुदा्ः पषठयाःपतिपत्रेतितंहितायां विसर्जनीयस्यसः पलम्‌ । मित्रावरुणा देवता"
दन्देेतानर्‌ देवताद्चतयुभयपद्परविस्वरवं पां सट्गितिपूंसवर्णदीरभाकारः । ह
हम्‌ आलनेपदोत्पुरपेफवचनेसंमसारणे परपूर्ववेचख्वे यहटंछन्दसीतिशपोदुक्‌ टवं ‡-
णोप गक्तिचेतिप्रतिपेयः उवह दिशः तिङधतिडडतिनिवातः ॥ ५ ॥
॥ इतिपथमस्यदवितीयेष्टमोवर्मः ॥। ८ ॥
पष्टीए्चमाह-
वरणःप्राविताभुंवन्मित्रोविस्वामिदतिभिः । कर॑तानःसुराध॑सः ॥६॥
च्णः 1 भ॒वित । भुवत्‌ । मित्रः 1 विन्वांनिः । सुतिः 1
कर॑ताम्‌ 1 नः । सुध्राथ॑तः॥ ६7

भै०१.अ०५स्‌०२२] = भ्रथमो्टकः २०३

अयं वरुणोप्माकंषायिताभूवव परकपेणरक्षकोभवतु मित्रश्च विश्वाभिलपितिः
स्वाीरक्षाभिः भराविताभुवव. तावुभावपि नोस्मान्‌. सुराधसः परभूतधनयुक्तान करां
कुरुताम्‌ ।॥ अविता ठवशिच्वादन्तोदा्तवं परादित्माते रुदु्तरपदपरतिस्वरदे-
.न तदवशिष्यते! भुवद्‌ शूततायां देरस्िपू ठेटोडयि इत्यागमः इतश्रोपदतीकारतोपः
वहूंछन्दसी पिशपेक्‌ गुणे भूषठवोस्िडीतिभविपेधः उवडादेशः तिङ्पिडद्तिनिषावः 1
विभ्वाभिः अशूपुपीत्यादिनाकनन्तोवि"वशब्दआयुदात्तः रग्डुपोरनुदाचत्वासेदेवशिप्यते ।
ऊरिगिः ऊवियूतीत्यादिनाकिनुदा्तः । करतां सनूकरणे भौवादिकः यरः दस्‌ तसस्तां क~
रिथिष्‌ गुणोरपरत्वं॑शपःपित्वादनुदाचतवं विङ्श्च उसार्वपातुकस्वरेणातुस्वरःरिष्यते 1
राधसः राधतताधसंसिद्धौ ररोत्यनेनेतिरापोधनं शोभरनेराधोयेपाति वहुमीरैपूर्वपदपररुति-
स्वरेति ननूुभ्यामित्युनरपदान्तोदाचत्व॑पापं॑सेोर्मनसीभरोमोपसी इत्युनरपदाधु-
दात्तचेनवाध्यते ॥ ६॥

समीषटचमाह-

मरुतव॑नंदवामहˆन्द्रमासोमंपीतये । सजूगणेनंतरेपतु 1\ ७ ॥

म॒रुत्न्तम्‌ । हवामहे इन्द्र॑म्‌ । आ । सोम॑पीतये । स॒श्ूः 1 गणेन ।
नृपतु ॥ ७॥ ।

मरुतन्तं मरुद्धियुक्तमिन्ं सोमपीतयेत्तोमपानाय आहवामहे आहूयामः सचेन्द्रोगणे-
ममरत्समूहेन सथूःसदकपतुठप्ोभवतु ॥ मरुतोस्यततन्तीतिमरुतवाय्‌ स्यरइतिमवुपोवचं त्तोमल-
येहतिषसज्यापदसंज्ञापायाधितवाद्‌ जशलाश्वः मतुपूसषभचिदृनुरारौ तनु हस्वनरश्यां
मतुपू इतिमतुपरदातलेनभविवव्यंस्वरविधोव्यञ्चनमविद्यमानयदिंत्ितकारस्यावि मानवेन
हत्वालरवाव्‌ न हस्वनुद्ष्यामित्यतर नुटूयहणसामध्यद्विद्यमानपरिभापानाभ्रीयतदृतिब्र-
सावुक्तं अतोमरुच्छब्द्यस्वरएवरिष्यते । सजुः युपीपीतिसेवनयोः संप्रादिरक्षणःक्षिपु
समानापौतिर्यस्येतिचहुमीहिः समानस्यच्छन्दसोतिंसभावः ससनुपोररिपिस्वं वोसपधायादयु-
पादैः बहुतरीहिस्वाेनियकादीनाछन्दसीवयु्रपदान्तोदाचतलम. । दतु दपतृपवी
तुदादिभ्यःशः रेरदेपादीनापितितुकागमः ॥ ७ ॥
अष्टमीषटचमाह~

इन्द्रज्येष्यमर॑दणादेवां मःपुष॑सतयः ! विश्वेममंशरुवादट्व॑म्‌ ॥ < ॥

२०४ ्क्संहिताभाप्ये {[अ०२व १११

इन्द्र्॑येष्ठाः । मरृत्‌ऽगणाः । देवासः । पूष॑ऽरातयः ! विग्व । ममं ।
“ श्चुत । हव॑म्‌ ॥ < ॥

हेदेवासः इन्दमसटूपाविःयेसर्यूयं ममहवमाहवनंभुतश्रणुव कीर्शाइनजयेणाः दनो" ,
ग्येष्ोपुख्योयेपुते तथाविधाः मर्दरणाः मरुत्मूहरूपाः पूषरातयः पूषास्येदेवोरापिदाता
येषामिन्दमरुततिपूषरतयः ॥ हन्दज्येठाः आमविवाययुदात्तवं पादादिवादुनिषातः । मर-
दरणाः पिभरापितंविरोपवचनेवहुवचनमिपिपर॑स्याविचमानवच्वाद्निवातः । देवासः पूषरातयः
परवत्‌ । शुत श्रुभवणे रेोण्मध्यमवहुवचनं थ तस्थस्थमिपामितितदिशः व्यत्ययेनश्‌ वहु"
टेठन्दसीतिशपोटुद्‌ सारवधातुकारधधातुकयेोरितिगुणेप्रसेष्डितिचेपिप्रतिपेषः शआ
स्िद्िदीर्थः । हवं हेस्पांयांशब्देव भविनुपसर्गसयेत्यपए संप्रसारणं परप्व॑वं ए
णावदिशो अपःपियादनुदात्ततवं धातुस्वरःरिप्यते ॥ ८ ॥

नवमीगृचमाह-
हतटच॑सं दानवडन्द स 1 = .९
हतटवरंसंदानवडन्दैणसद॑सायुजा । माने दुःशंसैटैशत ॥' ९ ॥

हत 1 टृन्रम्‌ । सुध्दानव॒ः 1 इण । सहसा । युजा 1 मा ।
नः । दुःऽरोसंः 1 ईशत्‌ ॥ ९॥

देखदानवः शोभनदानमुक्ताः मृरुदरणाः सहतावटववा युजायोग्यनन्रेणसदघ्वं शं
हतनाशयत दुःशंस्ः दटेनगंसनेनकी्तनिनयुकोदृत्ोनोस्मान्‌ परतिमेशत सम्थोमाभूत्‌॥ हव
हनरिसागत्योः टोरस्थ तस्यत अद्विपरधतिस्यःशपदविशोदक्‌ अनुदासोपरेशेत्या
दिना अनुनासिकटोपः । सुदानवः इदाजूदाने दाभार्यनुरितवीणादरिकोनुमत्ययः भादि"
समासतेभामव्रितनिवातः । युजा युजिरूयोगे विगित्यादिनाक्रिन्‌ सविकाचदतिवतीयक
वचनस्योदात्तवम्‌ । दुःशंस; ईपटहःषप्वितिखद्‌ चितीतिपत्ययासूर्वस्योदाच्लम्‌ । दृव ईश
देवरथं माडिनूडिमिपि छन्दसिदुद्ड्चिरदतरिव्यत्ययेनङ््‌ तस्यतः यहुटंटन्दसीतिगषी"
सुगभावः नमास्पोगेदत्याडागमाभावः विडतिडदनिनिवानः ॥ ९॥

दृशमीष्टचमाह-
विश्वान्टेवान्द॑वामदमस्तेःसोमंपीतये । उयरादिषश्नमातरः\१ ०।५९॥

भ॑०१अ०५स्‌०२३] प्रथमोषकः. २०५

विवान्‌ । देवान्‌ 1 टृवामहे । मरुवः । सोमऽपीतये । उग्राः । .

हि । पृश्िऽमातरः1॥ १०॥ ९॥ -

मरुतोमरुत्॑तकार्‌ विश्ान्सोन्देवान सोमपीतयेहवामहे सोमपानाथंमाहुयामः तेच
मरूतः उग्राः श॒तुगिरसदवलाः पृशिमातरः पृशनेनांनावणंयुकायाभरमेःपुनाः दिशनः भ-
सिद्यर्थः साचपतिद्धिः पृभेःपु्राइतिमचरान्तराद्वगन्तन्या ॥ पृकषिमातायेपति पभिश्दो-
धृणिषभनिरितयुणादावाुदा्ोनिपापितः वदुतरीहीपर्वपदपररूतिस्वरतम॥ १० ॥

इतिमथमस्यद्ितीयेनवमोवर्गः ॥ ९ ॥
एकाद्शीष्चमाह-

ज्थतामिवतन्यतुमरुतामेतिषप्णुया । यच्छुभं याथनांनरः ॥ ११॥

जयताम्‌ऽइव । तृन्यतुः । म॒र्ताम्‌ 1 एति । पृष्णुध्या। यत्‌ ।

शुभम्‌ । याथनं । नरः ॥ ११॥

मरुतदिवानां तन्यतुःशृ्दः भृष्णुया धाषट्वयुक्तःसनेतिगच्छति केपामिवं जयतां विज-
युक्तानां शूराणांभटानामिव हेनरोनेतारोमरुतोयूयं यदा शुभंशोभनदेवयननं याथन
भरामुय॒तदातदीयःब्दोगच्छतीतिपूवैवानचयः ॥ तन्यतुः तनुविस्वारे ऋतन्यजजीत्यादिना
यतुसूपत्ययः । धृष्णुया जिष्पामागलक्ये भतिगृथिपृपिश्षिेःररितिक्ः सपांघटगिवि
सोपानदेशः चित्तवादन्तोदातः । याथन वपनपनथनाधेतिथनदेशः यच्छब्दयोगा-
निघाताभावः ॥ ११॥ । ।

। दद्शीषरचमाह-
दस्कारादियुतस्पर्यलोजानाअ॑बन्तुनः ! मस्तोमूव्ययन्तुनः ॥ १२॥

हस्कारात्‌ । विशतः । परि । अरत॑ः। जाताः । अवन्तुः । नुः।
म॒स्तंः। खक्य॒न्तु । नुः ॥ १२॥

इस्कारादीधिकाराव. वियुगोविरेपेणदीप्यमानाव् जवःअन्तरिक्षासरिजागाः सर्वर.
लनाः मर्तोनोममानवन्तुरनतु वथारिधामस्दोनोस्मानवपनृदसयन॒॥ इन्कार इते-
एसे अपुपकायमभियववे भस्पाल्ंपदािरकषणःिद भसिनुपषे ुरुनूकरणेदूयस्म
` उक्र... - - ~

1

२०६ क्रकसंहिताभाष्ये [अ०२.व० 9१

द. कमेण्यण्‌ इत्यणृपत्यः तसुरुपेतल्या्ेत्यादिनापवपदपरूतिस्वरेप्तिे गविकारकेतयादि-
नाछदुचरपदुपररुतिस्वरत्वं अतःछकमीत्यादिनाविसर्जनीयस्यसत्वम्‌ ॥ १२.॥
त्रयोद्शीएचमाह-
अपपुंपचचि्वैरहिपमाधणेधरुण॑दिवः । आजानचंययापथुम्‌॥ २३॥
आ। पृथन्‌ । चिच्रश्वंहिपम्‌ 1 आघृणे । धरुणम्‌ । दिवः । *

आ। अज। न्टम्‌। यया । पम्‌ ।॥ १३॥

पून्‌ चिरवहषं विकिरत धरुणंयागस्यारकंसोमंदिवभा युोकादाहरविरेष
पषाविगोप्यते आापरृणे भगतदीरियुक तत्रदृ्टानतः हेन गमनशीठ यथाटेकनटपशमहा-
रण्यादावन्वीक्कश्रिदाह्रतितदरव ॥ आघृणे पृक्षरणदीष्योरियस्मादूणिष्ीतिनि
त्पयोनिपातिवः ऋवणोचेतिवक्तव्यमितिणलवं प्रादिसमासः आमृव्रितायुदात्तवम्‌ 1. धरुण पू

चरूधाग्णेभस्मा्ण्यन्तदधतोरवेणिटुकूवेत्युननपत्ययः व्यत्ययेननित्स्वराभविभत्ययस्वरः 12"
वः उदिदुमित्पादिनापषटयाउदात्तत्वम) अन अजगतिक्ेपृणयोः १चादित्वादृच्‌ ॥ १३ ॥

चतुैशीर्चमाह-
पूपाराजानमायवंणिरपगृह्णगुदांहितम्‌ 1 अर्विन्दचचिचदिपम्‌ ।। १४.॥

पृपा। राजानम्‌। आधुंणिः 1 अपऽगृह्छम्‌ । गुहां । हितम्‌ ।
अविन्दत्‌ । चिचर्व्िपम्‌ ॥ १४ ॥
आपृण; पूपाराजानं सोममविन्दव्‌ अरव कीदशं अपगृह्ं भवन्तं वतहेवः ग
हितं गृहासदेदममेदुटोकेस्थितं तयायिवयर्हिपम्‌ ॥ अपगृह गहूसंवरणे निष्विकर्मणिकछः
होगतिदत्वं श्षपस्तथोरधोधदतिकारः एतद्रदोपदी्याः समासे मतिरनन्तरहविगतेःपर
तिस्वरत्वम्‌। गुहा सपांट्गितिक्तपम्याटुक्‌ 1 हितं निष्ठायां दथतिर्दिः ॥ १४॥
प्द्चद्शीष्टचमाह-
उतोसमद्यमिन्दुभिःपद्युकतैअनृतेविधत। गे्षिर्यवंनचंरपत्‌।1 १५५०

उतो दर्तिं । सः 1 मद्य॑म्‌ 1 इन्दुभिः 1 पटू । युक्तान्‌ ।
अनुध्सतिंधत्‌ । गोभिः । यव॑म्‌ 1 न । चङपत्‌ ॥ १५॥ १०॥

मे०१अ०५ ०२३] प्रथमोष्ठकः - ९०७

` , उतो जगिच सपूपामदयंयजमानाय इन्दुभिः यागरैतुभिः सेमिर्युकान पटु्न्तादी्‌ कत्‌-
न्‌.अनुतेपिधत्‌ अनुकरमेणमुनःुनर्यनवर्तवदतिेषः ततरह्ान्तः-गोभिवटीवदंवंन चैष
" व नशृब्दृउपमा्थः यथायवमुद्धशय मूर परिसंवत्सर पुनःुनःरुपतितदत्‌ ॥ महयं डपिवेत्यादु-
दा्तवम. ¦ इन्दुभिः उन्दने उनदेरिचादेरिषियपरत्ययः उकारस्येकारदिशश्च निदि
त्यनुद्ेरायुदा्लम्‌ । युक्तान्‌. दीवौद्टिसिमानपदेदतिसंहितायां नकारस्यरुतं आोटिनि-
त्यमितिसानुनासिकभाकारः । सपि पिपुगत्यां धातोरेकाचदनियङ्‌ यडोिच इतितस्यटुक्‌
रत्यपलक्षणेन सन्यडोरितिदिभौवः हटादियोषः गुणोयङ्टुकोरितयस्यासस्यगृणः इण्कोरि-
तिपव्वं सनादितवाद्धाृत्त्ञायां ठटःशदढ़ कर्वरिशप्‌ अदादिवचेपिवचनाच्छपोटुक्‌ नाभ्यस्ता-
च्छतुः इतिनुमूतिमेधः प्र्ययस्वरेपातेअश्यस्तानामादिरितयायुदात्तत्म । गोभिः. सवे-
काचदृतिभिसउदा्वेपरपे नमो"वनितिपतिपेधः । चरपव्‌ कपदिटिखने यङ््ुकिदर्भावह-
छादिरेपोरत्वचत्वीनि रुभरिकौचुकिं इत्यश्यासप्यरुगागमः अस्मादयइ्टुगनाद्ेटसिप्‌ इत-

श्टोपः ठेरोडारावित्यडागमः अदिपश्विभ्यः शपतियपोडक्‌ रपूपधगुणेप्रे नाग्यस्तस्या-
चिपितीतिनिपेषः तिङ्तिङईइविनिवावः ॥ १५ ॥ ।

| इतिमयमस्यद्वितीयेदशमेोवर्गः ॥ १० ॥

, , अपोनीयेएकघनातपरानीतासुत्वयमन्वगच्छनवयदृतिदेनुवूयाव ठतीयया अपरेदे-
यीरिनेयेकधनासहविधीनंमविष्टासु स्वयमनुपविशे्‌ तेथेवसम्रितम्‌-अंवयोयन्त््विरि- '
तितिन्लउत्तमयानुपरपयेतेति 1
अ््मस्ठरचेपथमांसकेपोदशीग्रवमाह- =,
अम्बपोयन्य्वंमिजामर्पोजव्वरीयताम्‌ । एृश्चतीरमधुनापर्यः॥ १६॥
अम्नयंः य॒न्ति । अध्व॑ऽिः । जामयः 1-अच्वरिध्य॒ताम्‌ । `
पृद्चतीः । मधुना । पयं; ॥ १६॥ ।
अध्वरीयतां अष्यसमालनद्च्छरां अस्माकं अंबयोमादर्यानीपाभापः वयाचकीपीतक्षि-
ब्ालणे्माजनयते-अंवयोयनयघ्वभिरियापोवासेयेमडति । ताजापः अध्वणिदवेमजनम ६ -
ति गष्ठनि कीटर्यापः जामयोहितकारिण्योबन्धवः तयामधुनामापर्सतेनयु्तपयः-
दीः गवादिपुपोनपरयः ॥ ययः रिटगिभिगृद एतस्माद अददरििपकरेबाहुटका-
व दः पर्पमसरः। अप्वभनिः अदष्ेेविकनिपुिच्वा्त्ययस्यानुदात्तलेवातुस्वरः । जामयः

९०८ ऋवर्सटिवामाप्यै [ अ०२बं०११

जपभदृने बाहुठकाद्‌ इः । अध्वरीयो अध्वरशब्दात्ुपभालनःस्यनितिक्ययू क्यदिचेतीतं
अपुवरादीनामिपिवक्व्यमितिवचनाद्‌ नच्छन्दस्यपुवस्येतीठनिपेधाभावः सर्वेविथयण्छनसि
पिकल्प्यनतेहृतिकव्यध्वरष्तनस्येत्यकारटोपोपिन भवति क्यचूपत्ययानधातरुटःाद्‌ शूषः
पित्वादनुदात्ततं॑शतुश्वरसार्वथातुकस्वरेण तयोःक्यचासैकादेशः एकदिशडदाततेनीदाच्ः
इत्यन्वोदात्तवेरति शतुरनुमोनधनदीदतिपष्टयाउदाचतम्‌ । एृथतीः प्चीरपरकं॑दटः शव
रुथादित्यःभम, श्सोरोपः अनुस्वारपरसवर्णौ उगितशरेपिडीप्‌ वाछनदतीपिपव्वणंदी- `
लं गतुरमुमहतिडीपउदाच्ततम्‌ ॥ १६॥
सपदशीएचमाह-
आमृपौउपृसूरयेयाभिासूर्यःसृह । ताने दिन्वन्लववरम्‌ ।॥ १७ ॥
अमूः । याः। उप॑ । सूर्यँ । यारि; । वा । सूर्यः। सह्‌ । ताः।
नः । हिन्वन्तु 1 अष्वरम्‌ 1 १७
` या अमूरापः सँ उपसममीपेनावस्थिताः पिःसर्ेतमाहिताइतिश्ुवयन्वराद्‌ वा अथ
वा सूर्योयाभिरद्धिःसहवतेते परत्ापपाधान्यं उत्तर्रसर्स्येतिविरोपः वासताटयभापोनील-
दीयमध्वरयागं हिवन मीणयन्ु॥ याभिः सवेकाचदतिमिभकयुदाचस्य नगो्नसावर्ण
तिप्रतिपेधः 1 भेषाप्क्रियास्पष्ठा ॥ १७ ॥
अष्टद्शीषचमाह-
अपोदेवीस्संहयेयचरगावःपिवंन्तिनः 1 सिन्तम्य॒ःकर्तहविः।19<॥
अपः। देवीः । उप॑ । हय्‌ । यत्रं गार्वः। पिवन्ति । नुः।
सिन्धुभ्यः । कर्वम्‌ । हविः ॥ १< ॥
नोस्सदीयामायोयनयासप्सुपिवन्तिपानंकुवन्ति ताभपेदेवीस्प्ये आहयामि सिनयु-
श्यः स्यन्दनयीरान्योद्योदेवताभ्यः हविः कर्व अस्माभिः फैव्यम्‌ । अपः ऊटिद्मित्यदि-
माशसउदात्ततम. । पियत्ति पयेत्यादिनापिवदिशः शपःपिचादनुदराच्ततं तिडनरसार्वषा-
मस्रेणायुरा्लं निपतियंयदीत्यादिना निषावाश्रावः 1 कर्तं दुुनूकरणे ख्तपर्थकीकेनः
केन्यवनहविकमभित्वनप्त्ययः गृणः निरस्वरेणायुदाचतम्‌ ॥ १८ ॥
१ ते सा० प्रथमप्पारके,

म०१अ०५ स०२३] भरथमोकः. २०९.

एकोनरदिंशीमचमाह-
अण्ल१न्तरमृतंमप्षुजगेपजमपामुतमरशंसतये । देवाभवंतवाजिर्नः 119 ९1
अप्‌ऽसु 1 अन्तः । अव॑ । अप्‌ऽ॒ । गेपजम्‌ । ्जपाम्‌ ।
उत । भर्श॑स्तये । देवाः 1 भव॑त । वाजिनः ॥ १९॥
अम्मुजचेयु अनतरमष्ये अतं पीयुपंवत॑ते वस्याविकारताव र्तवाभापहति-
शतयन्तराच तथैवाप्युभेवनमीपधंवरैते शुदरोमनिवर्ैकास्यानस्याप्काय॑चाद उतभगिचे
ताद्रपीनामपादेवतानां परशस्तये रशसार्थं हेदेवाकविजाद्योतातणाःपतदवौप्यकषय-
द्रासणाइतिशरुत्पन्तराद्‌ 1 वाजिनेविगवन्तोभवत शीसतुिकुरतेत्यथः॥ अप्यु उदिद्मि-
ादिनापम्याभनुदाचतं संहिवायां उदान्सखरितमो्ैणःस्ररिवहवि स्वितलम. । अश्तं
गृञोजरमरमि्रषवादुनरपदायुदा्त्वम्‌ । प्रशस्तयेवादौचमितीतिगतेः्रकतिस्वरवम.। भवत
समचितु्वमविद्यमानवदिति पूषस्यामव्रितस्याविद्यमानवच्वेन पादादित्वाद्निवातः ॥ १९॥
कारीयौमृ्रस्याज्यभागस्पअप्डमङतयेपानुवाक्या पषंकामेतिखण्डे-अप्समेसपिष्वा-
पमेसोमोनवीदिनिसतनितम ।
विंशीग्रचमाह- `
अप्छमेसोमोजववीद्न्तविश्वानिमेपजा। अनिचविश्वशशुवमा
पुश्चविश्वङ्धैपजीः 11२० १११
अप्सु । मे। सोमः अ्रकत्‌। अन्तः । विश्वांनि। नेपजा। अ्रिम्‌।
च॒ । विग्वऽशमुवम्‌। आपः 1 च । विन्वऽ मेपजीः॥ २०॥ ११॥
अप्ुजटेपु अन्वमेध्ये विश्वानिभेषजा सर्वाण्योपधानिसन्तीति मेमहमब्रदरिनेयुनये
सोमोदेदोऽदी्‌ तथाविन्वरुवं सर्वस्यजगतः खखकरमेतनामकंचाभ्िचा्डवर्वमानं परोमो-
ऽ्रदीत्‌ तथासतेततिरीयाअप्ेसयोन्यायांस्दृत्पनुवके-सोपःपरषिरादित्य्ररप्ठयेवेयामागननि

उवागुत्यकृकषमूखादीनामोपधीनां वृषटिजन्मवेनजखयर्विचंपतिदं विन्कभेपनीः विन्वानिभे-
पसानिमासुदयाविधामागोप्ययवीत ॥ भेषना सुपांखद्ुभित्याकार्‌ः । विश्वम

१नेन्त.५.६.२.1 रतैणसं० १.४.३२. रेते" सं०२८६.९।
१५७ ४

२१० ऋक्संहितााप्ये [ अ०२व०१द्‌

¦ भूवं॑भषतेर्तभवितण्य्ावङ्िप्‌ व्यत्येनपर्पद्मरतिस्रलं यदवा पिग्वे्वपिव्यापारा,
इलकरायस्य वहुबीहोविष्व॑स्ामिनिपैपदानतोदाचलम्‌ । आपः कर्मणिशतिपरिवयतयेन
जस्‌ अषनित्यादिनोपधादीर्वः। विश्वभेषजीः विश्वशंभुरितियत्‌ ॥ २० ॥

॥ इतिप्रथमस्यद्वितीयेएकादशोवर्मः ॥ ११ ॥
एकर्विंशीषचमाह- #
अआपैःपणीतभैपजंवरथंतन्वे ममं । ज्योक्‌चसूर्यटरो ॥ २१ ॥

आपः । पृणीत 1 भेषजम्‌ 1 वर॑थम्‌ । तृन्वै । ममं । ज्योक्‌ 1

च॒ । सूर्यम्‌ । दृशे ॥ २१॥ न

हेआपः ममतनवेशरीरार्थवरूथंरोगनिवारकंभेषजमौपधेषृणीतपूरयत किच ज
सर्यहरोद्रटुं नीरोगावयेशक्रवमेविरेपः ॥ णीत पृपाठनप्रणयोः ठोण्मध्यमवहुवचनं थ
स्य तस्थस्थमिपामितितदेशः कयादिभ्यः प्वादीनां हस्वदइतिहस्वः ईह्यधोसिीलं कणौ"
शेतिणत॑ सतिशिष्टस्वरबरीयस्तवमन्यत्रविकरणेभ्यदतिरिङ्स्वरःरिष्यते आगपहत्यस्यामवि
तपूयमविधमानवदित्यवि्मानवच्वेपादादित्वानिषातापावः। वूं नुवर यवनां जथ
नित्वादाययुदाचः । तन्वे हितिहस्वश्वेतिनदीसंक्तापाक्षिकीत्याहागमाभाव उदातयणोष
ूरवादिपिविभकयुदा्वेपिव्यत्ययेनोदात्तस्दरितयोरितिस्वरिततवम्‌ । द्ग टरिषयेषेर
तुमर्थेनिपात्यते ॥ २१॥

पमाने दइदमापःभवहतेत्येषाविनिुक्ता हुतायांवपायामितिखण्डेसुपरितम्‌-रदमा!
प्रह्तेवि । पपवावधयेष्टोखानेषिनियुक्त पतरसंयभिश्वरितितिलण्डे-शदमापःभवहतसमिन्या
नञापञषधयःतन्विविसमितम्‌ 1

तामेतासक्तदार्विशीषचमाह-
इद्मापूःपर्व॑ह्तयक्किचंदुरितंमथि । यदादम॑मिद्‌गोदयदांरे¶
, उतानैतम्‌॥। २२॥
दुदम्‌ ) आपः! ध । वत्‌ । यत्‌ ! करम्‌ । च ।दुःदुतम्‌ । मयि ।

यत्‌ ! वा 1 अहम्‌ । अभिध्दुद्रोहं ! यत्‌! वा । शेपे ! उत ।
अर्तम्‌ ॥ २२॥

मँ ०१अ ०५ सू०२३] भरथमो्टकः ` .: ` २१३

मृपियजमानेयक्किबदुरिते अज्ञानानिपपनरं बा अथवा अहंयेमोनेःअगिटदोहरवोबु-
दिपर्वकदरोहरुतवानस्मि वा मथवा शेपेाधुजनंशृषवानस्मी पियदुसि उवप भनृतुक्तवा-
मितियद्सिवदिरसवैपपराधनातंहेभापः पवहत मसोपनीयपवाहेणान्यतोनयत॥ मपि मपूर्वन्-
स्प तमदिकवचनेदृतिमदेशेरते अतोगुणेडतिपरल्पेचस्ततियोरीपिद्कारस्ययकारदिशः एका
देशस्वरेणमकारात्रस्याकारस्योदाततम्‌। रोह दहनिषांतायां णदि गुणे द्िव॑ननहस्वहदय~
देषा; दितीतिपत्ययातूव॑सयोदा्ततं यद्रतयोगाननिवाताभ्ावः 1 रोपे शपे
दिटि व्पत्ययेनतद्‌ उततमेकवचनमिद्‌ टेर अतएकहत्मष्येहयेला्यासटोगौ प्रत्ययस्वर
णान्तोदा्तलं पर्ववनिषातापावः ॥ २२॥

पृशावाहवनीयोपस्थाने आपोभदयान्दवारिपमित्येपा मनोतायैमेपितदतिसण्डेसमित-
म=एत्योपतिष्न्तआपरोजद्यानचारिपमिषि !

तामेवासुकेनयोरविशीशचमाह्‌- ५ ^
` अपोृदान्वचारिपुरसेनृतम॑गस्माहि । पयंखानम्र जागम
- संजवर्यसा ॥ २३॥

आपः । अय 1 अनुं 1 अचाम्‌ । रतेन । सम्‌ । अगस्महि ।
प्य॑स्ान्‌ । अग्रे । आ 1 गहि । तम्‌ 1 मा । सम्‌। चज ।
वर्चसा ॥ २३॥

अद्या्तिनदिनिवभेथार्मापोऽन्वचारिंजटान्यनुपविोसिप्रविर्पचरसेननटमरि-
णस्मगस्पहि संगरास्मः हेअप्रे पयस्वान्‌ जटेवतमानत्वेन पयोयुक्तस्वं आगहि असि
स्कमेण्पागच्छ तेमाादेकतानेमावरदेघापेनतासंघयततंयोजय ॥ आपः कर्मभिशप्तियतेव्य-
त्ययेनजस्‌। भसारिपं उरमतप्थः दडि यरः्तिव्‌ आ्ेधाककस्यृटदिसिीर्‌ नेरीगिरद्धि-
पतिपेधेमामि तदपवादृतया भवोलरन्तसयतयुपथायादृदधिः । अगस्महि समोग्यच्छीत्ा-
मनेपदे चेच्‌ मबरेयपेत्यादिनादयभावग्टादसः पएकाचउपदेधेनुदाचादिवीदूपपिपेषः
यागमृपदिसियःकिल्ादनुदाोपेगतयदिनानुनापिकटोपः । गहि टोटगममपोहिः अरि
नदि वादनुारोपतपािनाुनाधिकूटोपः अवेहिरिद्यनभि भपिद्दवाभराद्‌ ९
तरिपडोपस्याम्िदत्गार। २३॥ २

२१२ वसो हिताभाष्ये [अआ०२ १०१३
~ चतुविशीग्रचमाह-

` संमगनिवर्धसारुजसंभजयासमायुंपा। विद्म अस्पदेवादन््ोविया
. स्सहकर्पिभिः ॥ २९ ॥ १२ ॥ ४

४

सम्‌। मा अग्र । वर्चसा । रज । सम्‌ । रऽजयां । सम्‌ 1

आयुंपा । विद्युः । मे । अस्य ! देवाः । ट्र । वियात्‌ । सह्‌ ।
कपिंऽभिः॥ २४॥ १२॥

हेभमरवचैसापजायुर्भिमौ ससृजसंयोगय देवाःसोमपातारः अस्यमे यजमान
विद्युः अनुषानंजानीयुः किथच इनद्रकपिभिःकपिगणेःसहममानुष्ठानंविदयाव्नानीषाद. ॥
विद्युः विदत्तने दिडिनञ्ुस्‌ यासुट्‌ टिःपोप्हतिसकारोपः उस्यपदान्वादितिपरस्प"
स्वं पाुटउदाच्लेनैकादेशउकारोप्ुदा्तः । अस्य इदमोत्वदिशङ््यशूरदा्तः विभकिरीए-
स्ेनानुदात्ता । सहकपिभिरियत्र ऋत्यकदतिपरुतिभ्ावः॥ २ ॥

इतिपरथमस्यद्वितीयद्ादशोवरमः ॥ १२ ॥
इतिमथमेमण्डठेपश्वमोनुवाकः ॥ ५ ॥

पथममण्डदस्यपेनुवके्पस्तानि तवकस्यनूनमितिपथद्र्वप्थमंसकतं भजीग-
बरस्यशुनःरेपस्यापरभं अभित्वदिद्मोगायतरःआयायाअनिरुकलावपरजापर्दववा भ"
रेवैयमित्यस्यभग्नः अभित्वदवेतयस्यद्चस्यसविता भगभक्तसयतयेपाभगदेवताफावा शेषा
वारुण्यः तथाचानुक्रानमकस्यपञ्चोनाजीमर्विःशुनःरपःसरुतिमेविध्वामिोदेवरातोवारणवु"
भरेष्टुभमादौकाय्यपनेवयीसाविरस्टचोगायगरस्यान्याभागीयेषि । राजसयेभिपेचनीयिहम"
सतवतीयेपरिसमपिसतिरतदादिकंसक्तसपकमभिपिक्स्यपुत्रादिभिःपरितस्परातमुरस्वायो वा"
आ्यातव्पं वथाचसप्रेभिदितम्‌-संस्थितेमरूचतीयेदक्षिणतआहवनीयस्पहिरण्यकशिपावा"
सीनोभिपिक्तायपुत्रामात्यष्रिदृवायराकेरीनःरोपमाच क्षतेति बाहमणंचभवति-पेवसक्ट"

वगायंशीनःरोपमाख्यानतद्धोवारक्तेभिपिक्तायाचे हिरण्यकरिपायासीनभावे हिरण्यकः
गिपावासीनःपतिगृणातीि ।

~ -----~~-~__-~~-~-_- ~~~] ~~~

१ पे० ब्रा ७. १८.॥

` मं०१अ०६ सू०२४] प्रथमोकः -२१३

तसििन्पक्तेपथमाग्रषमाह-
कस्य॑नूनैकतमस्यामतौनां मनामहेचारदेवस्यनामं । कोनोमद्याभर्दि
तयपन॑दांपितरचदट्शे्यमातरंच ॥ 9 ॥
कस्य॑ । नूनम्‌ । कतुमस्यं । अगतांनाम्‌ मनामहे । चा ।
देवस्य 1 नाम॑ । कः 1 नः । मद्य । अदितये । पुन॑ः । दात्‌]
पितरम्‌ च । द्गेय॑म्‌ । मातरम्‌ । च ॥.१ ॥

कस्येत्यनयचाश्नमेपोयपेवद्धःकोदिशीकः केदेषमुपधावामीतिविविकित्सति कथा
पूक्नापे-हन्पाहंदेवताउपधावामीतिसपजापतिमेयपरथमेदेवतानामुपससारिपि । वयं्ुनपशेपना-
.मकाअश्तानां देवानांमध्येकतमस्य्फिनातीमस्यकस्यदेवस्यचारयोभनंनाममनामहेऽचार-
यामः नूनुमितिविचिकित्सति कोदेवोनःअस्मानसामुमर्पुनरपिमतैमह््यैभदितमेपथिनयैदा वद
धाद तेनदानिनाहमस्तःसन्‌ पितरंचमारंचदशेयं प्ययं रोवैनामपरनापतिरितिशरतेः कस्येवि-
शब्दसामान्यादुनयाप्रजापपिरेवोपषतदतिगम्यते ॥ कतमस्य किंशब्दाद्‌ वाबहूनांजापिपरिपश्र-
इतमचू वितदत्यन्तोदाचतम्‌. । अएतानां नजूम्यामित्ु्तरपदान्तोदाचलेप्राम नमेजरमर-
भिन्रशवाद्ु्तरपदाचुदा्तत्म.। मनामहे मनज्ञान व्यत्ययेनशप्‌ पादादितवादनिषातः । मदै
उदात्तमणोदूवौद, इवि विभक्तरुदा्तवम्‌ । दाद गातिस्थेतिपतिषेोक्‌ वहुर॑छन्दस्यमाद्‌-
सोगेपीत्यहशावः। दरेयं दरिेक्षणे आशीरिङ मिपोम्‌ दृशोरण्वक्तव्यशतिअदूपाययः श~
पोपवादः किच्वादषूपथगुणापावः टिडनवारिष्यञत्यडिरिततति अदशोडिगुणरतिगुणःस्यार
यासुट्‌ रोषः अतोपेयः आहृणः यारःस्वरेणेकार्उदात्तः मातरंपेत्यययशब्दाव शशेपमि-
^ त्यनुषन्यते अतस्लदपक्षयेषातिडूविभक्तिःपथयेतिचवायोगेवि ननिहन्येते ॥ १ ॥ `
दितीयार्चमाह- [
अमर्वयंप॑थमस्यामतांना मनामहेचारदेवस्पनामं । सनोमद्याभटिवये
पुन॑दासितरचदरोर्थमातरच ॥ २॥
अप्रः । व॒यम्‌ 1 भरथमस्यं । अखतानाम्‌ । मनामहे । चार ।
देवस्यं । नामं । सः । नुः । सृद्चै । आदये । पुनः । दात.। पितम्‌ ।
च॒ । टशेय॑म्‌ । मातरम्‌ । च ॥ २॥

न
१२० ्रा० ५. १६. २द्‌०व्रा० २.२१.

२१४. क्संहिताभाष्ये [अरर वर१ः

दरथंपथमयचाविविकित्सारुवा परजापतेःसकाशाततेदेवमपरिनिधित्य अनयष्टव । वथा
चशरूपते-तेपजापतिरुवाचापरिवदेवाननिदिष्ठसतमेवोपवेति सोभिमुपसत्नारमरवयपथमस्या-
पतानामितयेतयरदति पूर्वयोजना दाद्‌ ददातु दशेयं पृ्यानीतयेवमाशीभरवेनपददंयोः
श्यम्‌॥२॥

- प्रथमेखन्दोमिवैश्देवशसेअभितवदिवसरितरितिसाविवरस्ठचःसक्तस्थानीयः . अथन्छ-
नदोमाइतिलण्ड-अभिलदिवसवितभेतायज्ञसयशंशवेतिसमिवम.। अभिलेतयेषाभधिमन्धने 8
विनियुक्त प्राै्वदेव्यामितिखण्डे-अभितदेवसवितमहीयौःपृथिवीचनदतिस्‌्रितम्‌ भूयो
च-भितदेवसपितरितिसाविवीमन्वाहेषि । तथापवग्षयेयेवविनियुक्ता अथोत्तरहविसण्ड-
अभिलदिवसवितःसमीवतसंनमादभिरितिसिते वथायरावसोतरपिएतस्मिगकाठेपावसतुदिपिल-
ष्े-मप्पमस्वेणेदंसवनमभित्वदेवसतवितरितिसुतितम्‌ । ^

तमेतासक्तेत्तीयाष्चमाह- ।
अभित्वदिवसवित्रीशौनवार्याणाम्‌ । सदांबन्भागमींमदे ॥ ३॥ `

अभि । त्वा । देव । सृवितः। ईशानम्‌ । वार्याणाम्‌ । सदां ।

अवन्‌ 1 भागम्‌ । ईमहे ॥ २॥
अथाधिनपररिः सन्सवितारमभितेत्यननट्चेनमार्थयते तथेवभरूयते-तममिवाच
पितमसानामीेतमेवोपथयेतिससवितारुपसपताराभितदिवसपितरिततेनटयनेि हतप
अवन्‌ सदा सरवदारक्षक हेसविरदेव वायणादरणीयानांधनानामीशानंस्वामिनं तावा"
मैभजनीयं धनंअभिसर्महेयाचामहे ॥ ईशानं दर्थे टटःशानच्‌ तास्पतृदनेरि'
पिचसा्वातुफानुदाचत्ेधातुस्वरः । वायोर्णां ब्रदसंभक्ती कहरोण्य॑द, ईहवन्देत्यादिनाभा-
धदा्ततम्‌ । भवन्‌ आमघ्रिवनिषातः । भागंक्पौलततिषनोन्तउदाचः ॥ ३ ॥
चतर्ी्वमाह-

यश्चिद्धितंदर्थासगंःशरमानःपुरानिदः 1 अंदरेपोदस्त॑योर्दे ॥ £ ॥
यः\ चित्‌। दि । ते । इत्या । भगः 1 श॒रामानः । पुरा । निदः। `

ˆ अद्रेः । हस्तयोः । इये ॥ ४ ॥

१२० ज्ा०५,१६.। २द्‌ण्त्रा० ७,१६.1

मे०१अ०६सू०२९] पथमोष्कंः ` २१५
` ठेसवितरयोभगोभजनीयोधनविशेषस्तेतवहस्तयोर्दपे तू ंपनविगोष ईमहे इति
धान्वयः चिच्छन्दपूनायं दिषबदशरिद्धौ धनस्यगृन्यलं्वममसिरदं 4 |
विशद्यपि-इत्यारशमानः अनेनपकरिणशत्यमानःसूममानः ग
ननुखकीयेषैरिभिरपद्तेसपिरिष्ीतंषनेसर्वोरोकोगिनदद्डि्िव अतोषनस्ुति्ननिय-
तेत्याशं्याह निद्रा अद्रेः निन्दायाःर्वसकीमतेनन्यवप्थितेसतितदार्द्िषरदितः व-
समात्स्कीयत्वाभिमायेणस्तयमानत्वमुक्तमित्यथैः] इत्या परकारवचोडदमस्थमुः पतेतीरथोरि
पिद्वमइव सपांखुगिति्यत्ययेनविभकतेडदिथाः विखिपेउदात्तनिदृनिसरेण आकार्उदा्ः र
शशमानः शृशष्तगतै इहतुसुत्यथैः तच्छीत्यवयोवचनेतिताष्ठीदिक्ानश्‌ ५
तद्न्तोदात्तलम.] निद्‌ः णिकिकत्सायां संपदादिटक्षणःकषिप्‌ नुमभावण्ठादसः कास
इतिपथम्याउदात्त्वम्‌ । अद्ेषः नविद्यते देषोस्यतिबहुनीरीनन्‌रस्यामिसनरपदानोदात-
लम्‌ । दधे कमणिटिट्‌ तस्वञार्धातुकतेनअभ्यसतानामादिसितायुदाततोनभवति तेनमर्यय-
स्वरएवरिष्यते यदृत्तयोगाननिवाताभावः॥ ४.॥
वि
भरगक्तस्यतेवृयमुदरोमृतनासा मूधैरायऽमारते 1 ५॥ १२
“ भग॑श्क्तस्य । ते । व॒यम्‌ । उत्‌ । अरोम्‌ । तव 1 अर्वा । . `
` मूर्ानंम्‌1 रायः। आश्र ॥ ५॥ १३॥ `
. देसनितः तेलदौयाययंशनःरषनामानः भगक्तस्यथनेनसं क्तस्य तदावतारकेणेन
उवशेम उत्कर्पणव्यामुपः कंकर रायोधनस्यमू्ानं उत्कमारभे प्रारम्भं घनिकतपि्ा-.
वया्ापरयामितप्थः ॥ भगगनदोृपादिलादायुदाचः दषीयाकर्मणीतिपूरवपदपरुविस्वरनम्‌ ।
अभेम अभूल्याभी इड व्पा्ययेनपरस्मेपदं शप्‌ रायः अदिदभिरिपछथाउदा्लम्‌ । आर
रु्पाथैतकेनिनि तुम्धकेनधत्ययः नितस्वेरणादुदा्त्म 1 ५1
इतिषरयमस्यदिीयग्योद्गोवर्ैः ॥ १३ ॥
पष्ठी एचमाह- (9 ।
नितसनेनसनमन्यवयश्नाम मूलन्तु, । नेमा अनि
मिषैचरन्तीनैयेवातंस्यममिनन्त्यभ्ब॑म्‌ 11 ६1 ` ।

२१६. कक्संरितासाष्ये [{ अं०२१०१४ ।

‡ नहि 1 ते।कषचम्‌ । न । सः। न । म॒न्युम्‌ । व्यः । चुन । अमी इरि।
पृतय॑न्तः। आपुः । न । इमाः । आप॑ः । अनिऽमिषम्‌ ।
चरन्तीः । न । ये 1 वात॑स्य । प्रऽमिननिं । अर््वम्‌ ॥ ६ ॥

अथम्तविवपिरितःशनःरेपएतदादिसक्तशेयेणोचतरेणचसकतेनवरुणंुष्टाव तथाचभरूय-
ते-तंसवितोवाचवरुणायमैरत्ेनियुक्तोसितमोपधवेतितवरुणंराजानमुपतसारावउचरागिर
कर्तरतेषि' ¡ हेवरुण पतयन्तः प्रढवियतयुसतन्तः अमीदछयमानाःयथन श्येनादयभरि-
णोगिकषवेलदीयंशरीखरं नदापुनिवपा्ाः तत्सशंशरीरवसंपक्षिणामपिना्ीतयर्थः प.
थासहः लदीयंपराक्रमंतवसामथ्यंमपिनपापुः तथामन्युवदीयंकोपमपिनमापुः लपिक्देसी
सोटृमशक्तात्य्थंः अनिमिप॑स्वदाचरन्तीः प्रवाहर्पेणगच्छन्त्यदमाभापपवदीयवटनपपुः
वादस्ययायोरगतिषिरेषाः लदीयमश्वगनममिनन्तििसन्ति भिका
तेषिनयापरिविपूव्राचयः॥ पतयन्तः पतती्रादिरदन्वः उटःशत्‌ शम्‌ गुणायदेभो भदू"
देशासाैधातुकानुदाचतेणिचःस्वरः । आपुः भापुव्याग रिस्चु्ति विभवहटादिषेयोःभव-
भदरित्यातं अत्रनसहोनमन्युमित्यािभिरपुरित्यस्पसवन्धाद तदेक्षयापाथम्यावादिये
पिभपितिमथमातिह्विभकिरननिहन्यते । चरन्तीः वाछदतीतिवसवणंदी्ैः । भमिननि मी.
सूिसायां कयादिभ्यः श्नाश्यस्तयोरातदत्याकारलोपः मीनािर्िगमेदतिहस्वतं परयपत्रः
तिडियेदात्तवतीतिगतिरनुदाच् यद््योगादनिषातः ॥९॥

समीष्चमाह-

अवुमरेरजावरंणोवनस्योर्वसतूप॑दयतेपूतदतः । नीचीनास्मुरुप
धर्पामस्मेञजन्तनिरदिताःकेतर्वःस्पुः॥ ७1

अवुघ्रे । राजा 1 चरणः 1 वन॑सय 1 ऊर्वम्‌ } स्तप॑म्‌ । दुदु ।

पूतदक्षः 1 नीचीनाः । स्थुः । उपरि 1 वुप्रः । एषाम्‌ । अस्मे दर्वि।

अन्तः । निर्हताः । केतवः । स्युरिति स्युः ॥ ७ ॥

पदकः शदमदोवरुणोराजाअयृधरिभूखरतितिन्तरिपेतिठन. वनस्यषननीयस्यतेनरःतु-
परप ऊमृपदिगेददेते धारयि नीषीनापस्युः ऊदेणेवतमानस्यवरुणस्यरभयदय-
न क

मै०१अ०६ ०२९] ` प्रथमोकः २१७

श्याहार्म तेद्धोमुखालिष्टन्ति रएपारसीनापोमूरंउपरितिषठतीपिरेषुः तथासतिकेतवः
प्रत्ाप्कापाणाः अस्मेऽस्मालनरमिहिताः स्थापिताःस्युः मरणंनभविप्यतीःयर्थः ॥ भ~
पे नविद्यतेवुधोमूखमस्येतिवहुबीहैनभूस्यापितयु्तरपदातोरात्तलम । स्तं स्यैशबदं-
-घातयोः स्यपंपस्ारणमृड्तेतिपरययः तत्सनियोगेनयकारस्यसंत्ारणं प्रपैतं उकारा-
देशश्च निदितयनुर्तेरायुदात्तवम. । ददते भौवादिकः ! नीवीनाः निपूवौदध्कोकविगि-
त्यादिनाक्छिन्‌ अनिदिामितिनयोपः न्यचशद्दात्लार्थे विभाषाशेरदिकृच्तियामिगिः भा-
यननित्यादिनातस्यईैनदेशः आयनादिपपदेशिवद्वचनंस्वरसिद्थमितिवचनादीकारउयार्तः
अचदत्यकारठोषे चावितिदीर्ैचम्‌ । स्थुः गातिरथेत्यादिनािचोदुक्‌ आतइनिञेपादेशः
उस्यपदान्तादितिपरल्पतवं वहुरंडन्दस्यमाङ्योगेपीत्यडभावः।असम सपांद्गितिसपम्याःशे
अदेशः । निहिताः गविरनन्तङतिगतेःपरुपिस्वरतयम्‌। स्युः असेरटिदिसोरदोपः॥४॥

अष्टमीग्रचमाह-

उरंहिराजावरणश्चकारसौयपन्थामन्वैतवाॐं । अपदेपादाप्रतिधातवेक
र्तापंवक्ताङंदयाविधंशित्‌ ॥ < ॥

उम्‌ । हि । राजां । वरणः । चकारं । सूर्याय । पन्थाम्‌ ।
अनुऽएतवे । ऊम्‌ इतिं । अपदं । पादा पतिंऽधातवे । अकः।
उत । अप्शवक्ता । हूदय॒ऽविर्थः । चित्‌॥ < ॥

वर्णोराजासर्पायसस्यपन्यामार्भउरंविस्तीर्णं चकार दिशब्दःपसिद्धौ उचरायणद्‌-
क्षिणायनमागैस्यविस्तारःमसिदः किमर्थमेवंरुदवानिरितटुच्यते-अन्वे्तवाड अनुकरमेणोद्‌-
यास्तमयेोगन्तुमेव तथा अप पाद्रह्तिनतस्ति पादापतिातवे पदपु अकममार्ुता-
न्‌ पूर्वबरथस्यमार्मः अग्रपादयोरितिविेषः यद्वा अपदेयूपेवदधेनमयागेतुमशक्येभरपदेे पा-
दौ परषेपुमुपापंचन्यिमोचनस्पंकरोतिवत्ये्थः उवभगिच ददयाविधधिव्‌ शबोरपिभपृवेक्न
अपयदिवा निराकर्वाभिवतु ॥ चकार दित्सरेणभाकारदालः दिवेतिनिषावपरपिपेषः |
पन्यां पथिमध्यप्ुक्षामादितिद्वितीयायाप्पत्ययेनातवं पथिनराब्दस्य पतस्यवेतिनिपतया-
नलेन अनतोदा्ेमे पथिमथोम्वनामस्थानेद्नाुाचलम्‌ । अनेते भनपूवदुप्ये
सेमेनसेनिति तवेपतययःतचानतम गप, इत्पायन्वयोस्दाचलम्‌ ।पादा सपायटगियाकारः)

{3

२५८ ऋक्संहिताभाप्पे. - [अ०२वे०१५

प्रतिधातवे दथतिस्तुमर्थहतिसप्रेणेवतवेनपत्ययः तादोचनितीतिगतेःररुतिस्वरवम्‌ ।

अकः करोत्ठन्दसिरुह्खटूचिदरतिखोडर्थेखडः तस्यतिप्‌ मवेवेत्यादिना दक्‌ गु

णोरपरवं हट्याभ्यदृतिपिपोरोपः अडागमः । हद्याविधः हनूहरणे इृहोपुकूुकीदेषि

-कृयन्‌. व्यधताइने क्पू नदिदीत्याद